Географиялық жағынан бір-біріне жақын, соған орай өмірінде ұқсастық­тары көп қазақ және қырғыз елі ақын­дары әр кезде-ақ айтыс додасына түскені тарихтан аян. Алайда, көпшілігі айтыл­ған жерде ұмыт қала берген. Алатаудың алқабында қапталдас-шегаралас жат­қандықтан, екі ұлттың арасында сан алуан байланыстар өрістеуі – табиғи про­цесс, тарихи қажеттілік. Мұндай жағ­дайда қай-қайсысы үшін де пайдалы өзара ықпалдастық нығаятыны, әр ұлт­тың өзіндік тарихи тәжірибесіне белгілі бір дәрежеде қомақты үлес қосатыны ай­қын.
Алайда, екі ел ақындарының ара­сын­да­ғы көптеген айтыстар сан түрлі себептер салдарынан айтылған қал­пында бү­гінгі күнге жете алмады. Араға бір­жа­рым ғасыр белестері түсіп, автордан не­месе авторлардан айтушы наси­хат­шы­ларға, тыңдаушыларға тарап, әу бас­тағы қалпынан азды-көпті өзгеріп, бү­гіннің де игілігіне айналады. Мәселен, Сүйінбай мен Қатаған айтыстарының әр­қилы нұсқалары бар. Сүйінбайдың жыр жинақтарында, сонымен бірге әзір­ге толық жарияланбаған мұрағат материалдарына қарағанда, Қатаған рудың аты да, Арыстанбек сол рудан шыққан ақын ретінде аталады. Ал Арыстанбек Бұйлашұлының 1994 жылы шыққан ал­ғаш­қы жыр кітабында Қатаған ру емес, ақын есімі ретінде еске алынады. Сүйін­бай Аронұлының 1975 жылы шыққан «Ақиық» атты жинағында Қатағанның бұ­ған дейін де айтысқа түсіп, Қоңы­р­бай­дың асында 500 жылқы матағаны (ұтып ал­ғаны) айтылады. Бірақ кіммен ай­тыс­қаны белгісіз болып қалды. Жеңіп алған үле­сінің көлеміне қарағанда, ауыл ара­сын­дағы жеңіл-желпі қағысу емес, кә­дім­гідей екі елдің іргелі руларының де­ле­бесін, намысын қоздыратын үлкен ай­тыс өткенге ұқсайды.
Ал түрлі нұсқалары бар, қазақ-қыр­ғыз айтыстарының ішіндегі ең атақтысы – Сүйінбай мен Қатағанның, Сүйінбай мен Арыстанбектің айтысы – бүгінгі күн­нің көзқарасы тұрғысынан келгенде, екі елдің айтулы өнер иелерінің, шы­ғар­машылық тұлғаларының өнер жарысы. Музыкамен – әуенмен және музыкалық аспаппен сүйемелденетінін, әлеуметтік статусы түрлі деңгейдегі, эмотивтік-эс­тетикалық тәжірибесінің дәрежесі әр­қилы, соған сәйкес түйсіну-түсіну-қа­был­дауында өзіндік ерекшеліктері бар алуан топтардың қолдайтынын әрі бұ­лар­дың айтыс процесіне қолма-қол әсер ететінін ескеру қажет. Бұл арада айтыс­ты сөз – мәтін, әдеби жанр деп қараудың өзі белгілі бір дәрежеде шартты екенін назардан тыс қалдыруға болмайды.
Айтыскер немесе авторлық ауыз әде­бие­тінің шығармасын дүниеге келтіруші кім болса да, қаумалаған тыңдаушы топ­тың жалпы шоғырын, әрі ерекшелігін еле­мей тұра алмайды. Олардың көз­қа­ра­сымен, талап-тілегімен санаспауы мүм­кін емес. Айтушының нақ осы сәт­тегі немесе келешектегі «тағдырына» да әсер етуге мүмкіндігі бар мызғымас күш – тыңдаушылар. Осындай әрі объек­тив­ті, әрі субъективті ықпалды сезінген су­­­бъективті шығармашылық тұлға айту процесінде – өзінің рухани-шығар­ма­шы­лық тәжірибесі мен талғамына, пси­хо­логиялық күйіне, физиологиялық ша­масына, әлеуметтік ахуалына қарай ба­рын ортаға салады.
Уақыт өте келе, ел жадында көп қыр­лы өнер туындысы – негізінен айтыстың, т.б. сөзі ғана қалады да, көркемдік әле­мін түзуге атсалысқан басқа көркемдік ком­поненттер – әуен, айту – орындау ерек­шелігі, дауыс мәнері, ырғағы, ек­пі­ні, көңіл күйі, түр-тұлға, кескін-келбеті, сүйе­мелдеуші музыкалық аспап сипаты, тың­даушылар қолдауы, т.б. сол шақта көр­гендердің-тыңдаушылардың ғана көңілінде сақталады. Ал мәтін – сөз куәгер айтушылар-таратушылар арқы­лы таралғанымен, әр буын, әр ұрпақ ауысқан сайын кішігірім өзгерістерді «бас­тан» өткереді. Сондықтан азды-көп­ті айырмашылықтары бар нұсқа­лар­дың жаралуы заңды.
«Сүйінбай мен Қатағанның айтысын» алғаш құрастырып, жеке кітап етіп, 1935 жылы жариялаған – І.Жан­сү­гі­ров пен Ф.Ғабитова. Осы айтысқа бай­ла­нысты І.Жансүгіров: «Сүйінбайды Же­тісудың қазақ, қырғызы біледі. Әсі­ресе, оның Қатағанмен айтысы – жалпақ елге тым көп тараған өлең. Мұны әр ақын әр түрлі қылып айтады. Қазақ ақы­ны айтса, Сүйінбайға жеңдіреді, қыр­ғыз ыршысы айтса, Арыстанбайға (Қа­тағанға) жеңдіреді», – дейді. І.Жан­сүгіровтің осы сөзінен бері де ұзақ жылдар өтті. Қазақстандағы, Қырғыз­стан­да­ғы мұрағаттарда сақталған нұс­­­қалардың барлығы да аталған кітаптан кейін, айтушылардан жазылып алынған. Тек Ө.Қарғабайұлы Жамбылдан жазып ал­ған ең көлемді нұсқа ғана мерзімі жа­ғы­нан жақын – 1937 жылы қағазға түскен. Бұл нұсқаны Абай атындағы Қазақ  Ұлт­тық педагогикалық университеті жа­нын­дағы Жамбылтану және халық ақын­дары ғылыми-зерттеу институты қа­зақтың авторлық ауызша әдебиетінің мұ­раларын қамтыған «Ақындар аманаты» атты сериямен алғаш рет сәл ық­шам­дап, 2014 жылы шығарды. Ал толық нұсқасын биыл көлемді жеке кітап етіп жа­риялады. Қолжазбада Қатаған емес, Арыстанбекпен айтысқаны деп жазылуы себепті Қатаған деп өзгертпедік. Іс жүзінде бұл екеуі екі ақын екенін қырғыз ғалымдары өткен ғасырда-ақ айтқан еді.
Қазіргі қолда бар қазақша нұсқа­лар­ды салыстырғанда, барлығында да Сү­йін­бай Қатағаннан уәжінің дәлел­ді­лі­гімен, молдығымен басым көрінеді, қар­сыласының сөзінен осал тұсын бір­ден тауып, «ұялтады», көптің көзінше тек айтқыштығымен ғана емес, ең бас­ты­сы – шындық сөзінің қуаттылығымен бұлтартпас уәжінің молдығымен мерейі үстем көрінеді.
Қазақ пен қырғыз ақындарының ай­тыстарында дәлелге дәлел, мысалға мы­сал қосып, «шабуылды» үдетіп, үсте­мелетіп айту – қарсыласын жеңу үшін қол­данатын аса тиімді, пәрменді тәсіл­дер­дің бірі. Мәселен, Сүйінбай мен Қа­та­ғанның, Жамбыл мен Құлмамбеттің ай­тысында қарсыласының үрейін ұшы­рып, бетін қайтару үшін өзінің, өз жа­ғы­ның (руы, елі, ұлты, т.т.) басқадан ба­сым­дығын, айрықша артықшылығын тіл­ге тиек ете отырып, «өз» мерейін асы­ратын айғақ-айшықтарды біртіндеп, ке­зегімен «қару» ретінде пайдаланады.
Сүйінбай-Арыстанбек айтысы ма, әлде Сүйінбай-Қатаған айтысы ма деген сауал қазақтың да, қырғыздың да әде­биет­тануында әлі күнге толық анық­та­лып, бұлтартпас дәлелдермен тиянақ­та­лып болған жоқ. Сүйінбай Аронұлының Қазақстанда шыққан кітаптарында
Қа­та­ғанмен-Арыстанбекпен айтысты деп жазылды. Ал мұрағаттардағы Өмірзақ Қарғабайұлы, Әшім Нұрлы­байұлы, Әб­ді­ғали Сариев, т.б. нұсқаларда біресе Қа­та­ғанның, біресе  Арыстанбектің есімі ата­лады.
Ал қырғыз әдебиетінде тек «Арыс­тан­бек пен Сүйүмбай айтышы» ғана жарық көрді. Қатағанмен «жарысқан» нұс­қасы бүгінге жетпеді деген тоқтам жа­салды. Мұның негізгі себебі Қата­ған­ның жеңілуі беделін төмендетіп, ел ішін­де өлең сөзінің сақталмауына әсер етті деген пікір басым (Б.Кебекова ең­бек­терін қараңыз).
Қазақ әдебиеттануында (Е.Естаев, М.Үмбетаев, т.б.) Қатаған деген рудың аты, Арыстанбек Бұйлашұлы сол рудан де­ген пікірлер кейінірек айтыла бастады.
Мәселен, Сүйінбай Аронұлының «Ақиық» атты кітабында («Жазушы», 1975. Құрастырған және ғылыми ре­дакция­­сын қараған: Сұлтанғали Садыр­баев пен Есберген Естаев.) Е.Естаев жаз­ған түсініктемеде «Қатаған – қырғыз ақыны, шын есімі – Арыстанбек Бұй­лашұлы. 1840 жылы Нарында туған. 1882 жылы өлген. Сүйегі Ыстықкөлдің жанындағы Тасқия деген жердегі зиратқа қойылған» (137-бет) деп көрсетілсе, Мү­бәрак Үмбетаевтың «Пірім менің Сүйін­бай» («Қазақ университеті», 1992) атты зерттеуінде: «Атақты Сүйінбаймен ай­тыс­қан қырғыз ақыны Қатағанның шын толық аты – Арыстанбек Бұйлаш­ұлы. Ол ХІХ ғасырдың бірінші жартысында, 1828 жылы Нарында, екі Нарын ортасын­да дүниеге келген… Замандастары оны ұзын бойлы, шоқша қара сақалды, қара мұрт­ты, сырықтай қатқан қара сұр пі­шін­ді кісі етіп сипаттайды…
Ақын 1882 жылы Ыстықкөлдің жа­ға­сындағы Чычкан деген жерде дүние сал­ған. Сүйегі Жокунун күншығыс жа­ғын­дағы Таш-Кыя бейітіне қойылған…
Арыстанбек Бұйлашұлы қырғыз елін­дегі Саяқ тайпасының Қатаған деген руына жатады. Сондықтан Арыстанбекпен айтысқан ақындар оны руының атымен Қатаған деп те атай берген. Сол се­бепті Сүйінбай оны айтыс үстінде Қа­таған деп атайды.
Сүйінбай мен Қатаған алғаш рет қыр­ғыздың ең ірі билеуші манабы Ор­ман­ның шешесіне берген асында кездес­кен. Ас 1852 жылы Ыстықкөл жағасын­да­ғы табиғаты көркем жайлауда өткен» (88-89 беттер). Айтыс қашан, қай жерде өткені туралы қайшылықты пікірлер – бөлек зерттеудің жүгі…
Бұл пікірлерге қарағанда, Арыстанбек Бұйлашұлы – Қатаған руынан шық­қан ақын, Сүйінбай тек сонымен ғана ай­тысқан. Кезінде мәліметтер толық қолға түспегендіктен болса керек, Арыс­тан­бектің туған жылы алғашқы түсінік­те­меде қате көрсетілген. Ас 1852 жылы өтсе, 12 жастағы баланың аты белгілі азу­лы ақынмен айтысуы, әрине, мүмкін емес. Ал Қырғыз Ұлттық Ғылым ака­де­мия­сының мұрағатындағы мәліметтер мен «Арыстанбек. Ырлар» (1994) атты кі­тап­та Арыстанбектің туған және қайт­қан жылдары 1824-1878 деп көрсетілген. Біздіңше, осы соңғы мәлімет қисын­дырақ.
Ал қазақ-қырғыз ақындарының шы­ғармашылық байланыстарын арнайы зерттеген, белгілі қырғыз ғалымы, Қырғызстан Республикасы Мемлекеттік сый­лығының лауреаты, марқұм Батма Ке­бекованың зерттеулерінде Қатаған бас­қа да, Арыстанбек басқа ақын, Сүйін­бай ең алдымен Қатағанмен, одан кейін Арыстанбекпен айтысқан деген тұ­жырым айқын. Қатағанның есімі қа­зақтарға аталған айтыс арқылы ғана та­ныс. Одан басқа мардымды мәлімет жоқ. Ал Бақтыбаймен, Сарбаспен айтыс­қан Қатаған басқа ақын ба, жоқ па, ай­қын айғақ, нақты дәлел әзірге жет­пейді. Қырғыз ақындарының шығарма­шы­лы­ғын арнайы зерттеген белгілі ғалым Б.Кебекова «Қатаған ырчы жөнүндө маалы­мат аз. Айтыштын өзүндөгү фак­ты­ларрменен далилдөө да кыйын», – деп жазады (Б.Кебекова «Кыргыз, казак акын­дарынын чығармачылық байланышы» (Ф., 1985, 37-бет).
Арыстанбек Бұйлашұлының 1994 жы­лы шыққан жыр кітабын жинап, құ­р­астырған Б.Кебекованың жариялауы бойынша Қатағанның жеңілгеніне на­мыс­танған Арыстанбек арқасы қозып, есе қайтару үшін айтысқа белсеніп шы­ғады. Аталған ақындар айтысының бүгінге жеткен әртүрлі нұсқаларының ара­сында ұқсастықтар да, айыр­ма­шылықтар да баршылық. Қырғызшаны айтпағанда, көрнекті сүйінбайтанушы ғалым Сұлтанғали Садырбаев дайындап, баспадан әр жылдары шығарған нұс­қаларында мәтіндік тұрғыдан өзге­шеліктер бар. Бұлардың барлығын салыстырып, текстологиялық зерттеулер жүргізіп, дұрысталған, ғылыми сүзгіден өтіп сұрыпталған үлгісін жасау, С.Арон­ұлы айтыстарының академиялық басылымын жариялау – күн тәртібіндегі ке­зекті шаруа.
Аталған айтыс нұсқаларын салыстырып қарағанда, қазақ ішінде айтылған үлгілерге көңіл қойсақ, Сүйінбай уәжін үстемелетіп, дәлелдерін үсті-үстіне тө­гіп, дамытып барып, жеңіске жетеді. Ал қыр­ғыз үлгісі бойынша көркемдік дең­гейі аса жоғары сөз сайысында екі ақын тең түседі. Екеуінің де тайсалмайтын батыл, тұтқиылда тосылмайтын тапқыр, тол­ғаса, тоқтамайтын жүйрік, айтқан сайын арынын асыра беретін арқалы ақын­дар екеніне әбден көзі жеткен көп­шіліктің ұйғарымы солай болады.
Қалай дегенде де, айтыстың ағайын ха­лықтар арасына таралған үлгілері – авторлық ауызша әдебиеттің ең үлкен арнасы – ауызша поэзияның көркемдік дең­гейінің биіктігіне, өз кезінде кешенді мүмкіндігі – көркемдік әлеуетіне қарай, замана сипаты, сұранысына сай қажетті рухани-тарихи қызмет атқарғанына айғақ. Бұл арада біздің назар аударатынымыз – қай ақынның жеңіске жетуі емес, қай нұсқа бойынша автордың – ақын­ның шеберлігін көрсетуіне мо­лы­рақ мүмкіндік берген, суырыпсалма ақындар қолданатын тәсілдің ұтымды, шебер қолданылуы. Сондықтан қазақша нұсқада бірден көзге түсетін айшықты айғақтарға, адуын арынға көңіл қойған жөн болар.
Әрине, көп кілтипан сол айтысты кейін­гі күнге кімдердің қалай жет­кіз­ге­ніне де байланысты. Мұндай жет­кізу­шілер жазу-сызуға қолайлы жағдай жа­салмаған көшпелі елдердің рухани қа­жеттілігін қанағаттандыруда тарихи, маңызды қызмет атқарғаны белгілі. Бұл – әдебиет тарихының жүйелі зерттеуді тілейтін өзіндік, бөлек мәселесі. Сол жет­кізушілер – әдеби байланысшылар арқылы бүгінге жеткен қазақ арасындағы аталған айтыстың барлық нұсқаларында пайдаланылған уәжді молайту, екпінді үдету тәсілі – ақындардың оңтайлы «қаруы». Автор ақындар, жаттап алып айтушы ақындар, ұғып алған тыңдаушы айтушылар – жинақтап айтқанда, та­рату­шылардың, кейінгі күнге жеткізу­ші­лердің түрлі себептерге байланысты жекелеген сөздер, тіркестер немесе шу­мақ­тарға дейін өз тарапынан өзгерістер енгізуі немесе тыңнан қосқан «үлестері» болуы әбден ықтимал екені қашанда қа­перден шықпауы тиіс. Әйтсе де, ай­тыстың композициясына тікелей әсер ете алатын, айтыскердің көздеген нысанасынан мүлт кетпеуі үшін айрықша қа­жет көркемдік тәсіл – бейнелеу ама­лы­ның жеткізушілер-насихатшылар тарапынан түгелдей жоққа шығарылуы, мүл­де қолданылмай, басқа амалмен ал­мастырылуы айтыс тарихында жоққа тән дерлік.
Сүйінбай мен Қатаған айтысының қа­зақ арасындағы барлық нұсқаларында айтушы-жеткізушінің қабілеті мен бас­қадан естуі арқылы қабылдауына қарай айырмашылықтар болғанымен, бар­лығында да (Жамбыл Жабаев, Өмірзақ Қарғабайұлы, Әшім Нұрлыбайұлы,
Әб­діғали Сариев айтуы бойынша) қар­сы­ласының осал тұсынан – ортаға сал­ған ой-пікірінен, қисынынан, сөзінен, т.б. мін тауып, сол мінді ұлғайта, көбейте көр­сетуге деген белсенділік анық аң­ға­ры­лады. Мәселен, Сүйінбай қырғыз елін­дегі асқа келгенде:
Ассалаумағалейкүм, сәлем бердік,
Мүбәрак жүздеріңді жаңа көрдік.
Атақты ас-жиынды құттықтауға,
Бауырлас, қырғыз елі, саған келдік, –
/Сүйінбай Аронұлы. Шығармалары. Құрастырушылар – Сұлтанғали Садырбаев, Есберген Естаев. «Жазушы», 1990,110-бет»/ деп, амандасып, сөз бастап, сол кездегі қыр­ғыз елінің тіз­гініне ие болып отыр­ған Жантай, Орман, Қара Бәйтіктің ат­та­рын атап:
Арғы атаң – ер Әтеке, батыр Жантай,
Басыңа кидің бөрік қызыл алтай.
Қанаттас қырғыз елін көрмек үшін,
Боларын осы астың күттік алты ай, –
/сонда,111-бет/ деп, жөнімен, әдеппен мадақ араластыра өлеңмен сәлем­де­седі.
Айтыстың басталуында да әртүрлі өзгешеліктер бар: бірінде Тезек төре, екін­шісінде Бөлтірік шешен, т.б. Сүйін­байға «намысты» жібермеу керектігін ес­кертіп, тілек-нұсқау айтады.
Әлгіндей амандасудан кейін Қатаған «іс­ке» кіріседі – төкпелетіп, дуылдатып, бір­ден шырқау биік «нотадан» бастап, дүр­се қоя береді. Кей нұсқаларда Қа­та­ғанды шақыртады. Біздің назар аударатынымыз – айтыстың қалай басталуы, өмірлік-тарихи жай-жапсары емес, айтыста ақындық тәсілдің шебер пайдала­нылуы. Тарихи мәліметтер мұрағат­тардан толық жеткілікті табылмауы сал­дарынан айтыстың өмірлік тиянағы туралы нақты, нықтап айтуға мүмкіндік шектеулі…
Қатағанның сөз ләмінен адуын, арын­­ды ақын екені бірден сезіледі. Күл­білтелеп, «әдеп» сақтап, майысып немесе мәймөңкелеп жатпайды. Қарсыла­сы­на сес көрсетіп, сескендіру, бірден бе­тін қайтару үшін асқақ сөйлейді:
Сүйінбай, тоқтат сөзіңді,
Ояйын ба көзіңді!
Ақынмын деп ойлайсың,
Мен тұрғанда өзіңді…

Е, Сүйінбай, Сүйінбай,
Сүйінбай, сені жеңемін
Құдайға да сыйынбай!
Тас төбеңнен ұрайын,
Тал түсте соққан құйындай.
Жағыңды жаппай келгеннен,
Қоздырдың менің жынымды-ай!

Осылайша тоқталмай, толассыз тол­ғап кеткен Қатаған «патшадан барып, шен алған» Қара Бәйтікті, «Қай жақсың бар қазақта, хан Орманға балаған», «аузына қырғыз қараған» батыр Жантайды арқасүйер асқар тауындай көріп, мақ­та­нышпен айтқанда, құр лепірме, қызыл сөз емес, аралас-құралас жатқан бауырлас елге есімдері кеңінен мәлім, жау кел­генде пана болатын, сырттан келген жо­сықсыз қиянаттан құтқаратын, әділ­дігі әспеттерліктей әйгілі бедел иелері ретінде сипаттайды. Шын мәніндегі та­рихи шындық солай ма, ол – басқа әң­гіме… Аталған атақтыларды сүйеніш көр­гендіктен, өзіне деген сенімі зор. Сол сенім Қатағанға сертке бергісіз сөздерді үсті-үстіне айтқызады:
Сүйінбай, сенен жеңілсем,
Қатаған болмай қатайын,
Көк шешектен жатайын…

Бұлайша «буырқанып бұрсанып, мұз­дай темір құрсанып» сес көрсету ба­рысында Қатағанның «ояйын ба кө­зіңді!» деп, тұтқиылдан тап беруі, аңы­сын аңдып, амал іздеп, аялдап тұрмай, қолма-қол «шабуылдауы» – суырыпсал­ма ақындар арасында, көшпелі өмір сал­тын ұстанған, ауызша әдебиеті ай­рық­ша дамыған қазақ пен қырғыз арасында жиі қолданылатын тәсіл. Мұндай асау арынмен бетпе-бет алғаш ұшы­рас­қан немесе бұлайша тау өзеніндей сар­қыраған шабыттың үдеуін бұрын-соңды көрмеген тәжірибесіз немесе әуселесі белгілі ақындар қарсыласының қаймық­пайтын, қайтпайтын қарқынынан тайсалып, жүрегі шайлығып, күтпеген жеңі­­лістің ащы дәмін тататын сәттер аз емес. Ауызша поэзия тарихында бұған деректер баршылық. Мәселен, Қаңтар­бай ақын Сүйінбайдың үдей соққан шабуылынан бірден беті қайтып жеңілсе, Арыс­танбекпен айтысқанда, сол Қаң­тарбай қарсыласып жатпай-ақ, ұтыл­ғанын бірден мойындайды.
Осындай шындықты қапысыз біле­тін Қатаған жөпшенділікпен жеңіле са­латын оңай-оспақ ақын емес, заманында талайдан мойны озған, оза шауып, бәйгі алған, талас-тартыста тайпал­ған су төгілмес нағыз жорға екенін бұршақтай боратқан сөзімен бірден дәлелдейді. Өз мерейін үстем ету үшін, әрі әлдеқалай болуы мүмкін келешек күнін ескеріп, шынжыр балақ, шұбар төс шонжарларды майын тамызып мақ­тайды. Оларды әспеттеп атап, өз «жа­ғына» шығарып алу амалын пайдаланумен бірге барлық дерлік айтыстарда кез­десетін «мен – отпын, жасынмын, дауыл­мын» деген сыңайдағы жойқын­дықты білдіретін метафора, теңеу, т.б. бейнелеу, көріктеу тәсілдерін аса шебер пайдалану барысында үдету тәсілін де шабытпен кәдеге жаратады. Өзін қисық ағашты түзететін тезге, құс мойынды, қоян жақ тұлпарға, қырғыздан шыққан жүйрікке, қияқты сұңқарға, алмас болат қылышқа, жарап жүрген бураға, т.б. ба­ла­ғандағы мақсаты – қарсыласын қай­мық­тыру, аталған тәсілдің мүмкіндігін же­тер жеріне жеткізе пайдалану арқылы ық­тыру.
Әдетте, сөз сайысы кезінде айтысты бі­рінші болып бастау ақынға қолайсыз­дау. Олай болатыны – мейлінше сақта­нып, бейтарап сөйлемесе, оның әр сөзін аң­дып, қылық-қимылын, қас-қабағын ба­ғып отырған, оның өзі түгіл өткені мен өлкесінің, руы мен ұлтының «осал­дық­тарын», кілтипандарын естіп алған немесе «бәле» іздеп, күнбұрын зерттеп бі­ліп алған бәсекелесі қырандай қырағы, «қылт еткенді» қалт жібермейді. Оның үстіне алғашқы кезек алған айтушының – «сөз – мүліктің» иесі – автордың «ұсын­ға­нын» қарсыласы бірден «талдау» таразысына тартады. Басқаша айтқанда, кезек бойынша тізгін алған екінші ақын «біткен іске сыншы» секілді. Айтыс құ­ры­лымына, композициясына, жалпы көркемдік әлеміне талдау жасағанда, айрықша маңызы бар осы сәт келешекте жазылуы тиіс авторлық ауызша әде­биет теориясында ғылыми мәселе ретін­де ұғым-терминмен аталуы қажет.
Ауызша поэзия авторының – ақын­ның туабітті табиғи дарынына қоса сөз қа­ғыстарда, айтыстарда ысылып шы­нығуы, тәжірибесі де зор қызмет атқара­ды. Сондықтан аймаққа атағы шыққан, тәжірибесі мол, тартыну-тайсалуды біл­мейтін, ертеден шапса, кешке озған, еңіс­тен салса, төсте озған тарландардың ай­тыстарына қызығатындар, құмарта тыңдайтындар аудиториясы аса кең. Өнер жарысы, әрі белгілі бір дәрежеде шоу дерліктей айтысты тамашалай­тын­дардың молшылық екені – өткен тарихи дәуірлердің де, бүгінгі өмірдің де шын­дығы. Сүйінбай мен Қатаған немесе Сүйінбай мен Арыстанбектің айтыс­қандарына жүз алпыс жылдан аса уақыт өтсе де, әртүрлі нұсқаларының бүгінгі күн­ге жетуі – айтыстың қызулылығына, көркемдік деңгейінің биіктігіне, айтыс­керлер өмір сүрген өлкеде ауызша әде­биет дәстүрінің, ақындық мектептің белгілі бір дәрежеде сақталуына байланысты. Сөздерінің өткірлігі, көркемдік-образдылық әлемінің байлығы, ақын­дық-көркемдік тәсілдердің молдығы мен асқан шеберлікпен пайдаланылуы, психологиялық темпераменттің қызу­лылығы, ақындардың тарихи-әлеуметтік тұрғысы (сәті түсіп, екі халықтың атынан сөйлеу мәртебесіне ие болуы), ақын­дық дарыны мен шын мәніндегі ше­берлігі тұрғысынан келгенде, бұл ай­тыстар – бүгінге дейінгі бізге белгілі екі ел, ұлт арасындағы айтыстардың ең үз­дік үлгісі. Қазіргі қолда бар деректерге сүйене отырып, осындай қорытынды жа­сауға болады.
Өз халқының атынан шыққан екі ақын да қаумалаған қалың елдің басы қо­сылған ұлы дүбір-жиында өздеріне тү­сер салмақты, жауапкершілікті терең се­зінеді. Қадағалап отырған қалың жұрт­­шылық та, ақындардың бақ-та­лайын ашатын, қамқорлық жасай алатын, қатуланса, сау басын сарсаңға салып, тағдырын тәлкекке ұшырата ала­­тын, айласы мен озбырлығы қи­сап­сыз билік иелері де – әрі тыңдаушы, әрі таразы, әрі көптің көз алдында әділет­сіздікке жол бере алмайтын төреші. Бұл да – авторлық ауызша әдебиет тарихы мен теориясын жасауда ескерілуге тиісті ерекшелік.
Осындай жағдайда автор – ақындар барын салатыны, айтыстың арты қалай болар деп алаңдай алмайтыны, не жеңіп, мерейі үстем болатынын, не жеңіліп, көп­тің көз алдында абыройына аяусыз нұқ­сан келетінін анық біліп, айға шап­қан арыстандай жанкешті айтыстан бас тартпайтыны талассыз. Күмілжіді-ақ, бітті, қарсыласы бірден байқайды.
Қатағанның да, өзінің де осындай ахуалдың – өткір сынның үстінде тұр­ға­нын Сүйінбай да терең біліп, өрттей өршіген қарсыласына өршелене өрлеп, жалтақсыз жауаппен жапырады:
Қашырма, төрем, қаныңды,
Кіргізейін жаныңды.
Қатағаннан жеңілсем,
Талап алғын малымды!
Өз-өзінен қағынып,
Қатаған сөзден жаңылды.
Қызып тұрған темірге,
Өзі келіп қарылды, –
/сонда,114-бет/ деп, шапшыған, шабытты Қатағанның аптығын басатындай, қобалжуды білмей ат­тандаған асау қар­қынын қабақ шыт­пай-ақ, қабаржымай-ақ, бірден тәу­бесіне келтірердей сал­мақты қарсылық уәжін басынан бұлт аса алмас алып шың секілді көлденең тартады. Сөз арасында айта кетсек артық болмас, осы айтысты бала кезімде кәрі­құлақ ақсақалдың Сүйін­байға деген зор құрметпен құ­шыр­ланып айтқанын ес­ті­ген едім. «Қата­ған­нан жеңілсем, та­лау­ға салшы малымды…» деген тұсын жа­лындаған жі­­­гер­мен, өршелене шоқ­танып сілте­ген­де, 150 жылдан аса уақыт бұрын болып кеткен ай­тысты көрмей-ақ, тыңдағанның өзін­де делебеміз қозғандай болатын. Тың­дау­шылардың дуылдаған қошеметі айту­шының да арқасын қоздыратын.
Бүгінде еске алғанда, «талап алғын» деп тыз еткізгеннен гөрі «талауға салшы малымды» деген сөздің қобалжуы жоқ, оқыс зобалаң мен қорқыныштан айылын жимайтын қайсарлығын қолдаған қайраты әлдеқайда басымырақ, зардабы алмағайып, алда болуы мүмкін сұмдық процесті терең сезіну секілді. Олардың қайдан жаттағанын сұрау ол кезде ойыма да келген жоқ…
Қарсыласының әпігін басатын өзге­ше тегеурінді уәжбен шектелмей, қа­жыр­­лы Сүйінбай енді өзі ойқастап суы­ры­лып шығып, жекпе-жекте жар­қылдап атой салады.
Алмас құрыш қылышпын,
Алтыннан соққан сабымды.
Наркескенге жолықтың,
Шашармын судай қаныңды, –
деп, шамырқана шығандап, сұсқа сұс, сес­ке сес көрсеткенде, әулекілік те, «әу­лиелік» те емес, өз қадірі мен қайратын әбден білген, өз күшіне өзі кәміл сенген сертті ақынның басын бәйгіге тігуден тайынбайтын батылдығы, батылдыққа бастайтын мызғымас әлеуеті айқын.
Қабағын шытса Сүйінбай,
Тарту қылып тартарсың,
Қойныңдағы жарыңды.
Айдап келіп берерсің,
Алдыңдағы малыңды,
Малың түгіл барыңды!
Ұяты жоқ, Қатаған,
Жүрегің неғып қабынды?!

Осы жолдарда әсірелеудің, үдетудің ке­лесі кезегі жарыса кимелеп, арындап алға шығады. Шабуыл жасап, қантөгіске бармай-ақ, салғыласып, жаға жыртыс­пай-ақ, «қабақ шытқанның» өзінде үрейің ұшып, барыңнан айырыларсың дегенді бірден ұқтырып, еселеп екпін­дегенде, түйсіксіз, түлей әңгілік емес, дәл сол сәтте өз сезінуіндегі – психоло­гия­лық күйіндегі, рухани әлеміндегі іл­гері лықсыған сайын күш алып, үдеп келе жатқан дүлей күшті тежеп, жо­сық­сыз озбырлықтан, залым жауыз­дықтан бой тартып, ақылдың ықпалымен әре­кет жасауға құлықтылық, әзілмен ас­там­су да, асқақтау да аңғарылады.
Беделіңді түсіріп,
Төгейін сенің әріңді.
Қазір тартып аламын,
Кеудеңдегі жаныңды.
Алжыған тазы секілді,
Аңламай шаптың аңыңды!
Бәйге атындай жосылсам,
Көре алмассың шаңымды.
Көп ішінде қағынып,
Қатаған сөзден жаңылды.
Еліме неге келдің деп,
Далбасалап тарынды.

Қатаған бір сөзінде өзін алмас болат қы­лышқа баласа, Сүйінбай өзін жай алмас құрыш қылыш емес, сабы алтыннан соққанын айтып, деңгейін биіктете, айбынын асыра түседі. Қарсыласының жайына тұрмай, қарап отырып, өз-өзінен қағынғанын ескертіп, сөзден жаңыл­ғанын дүйім көпшіліктің алдында әшкере еткен Сүйінбайдың да екпіні ерен. Сол ерендігі айтқан сайын еселене түседі. Екпіні – жалпақ елге ұнау, «жақ­сыларға» жағыну үшін жандалбасалап қармануы немесе жандәрмен күшенуі емес, қарсыласының намысты оятқан асау арынды асқақ сөзі мұның да бойында тұнып жатқан алапатты бірден шайқап, қоздырудан туған жігерлі рух­тың бойға сыймай, шарқ ұрып ала­сұруы.
Басқаша айтқанда, айтушының субъективті серпінді эмоциясынан ту­ған сөз энергиясының әрі тыңдаушы, әрі айтушы бәсекелесіне бағытталған, дү­меген дүмпуі. Бірінші дүмпудің әсе­рінен екінші дүмпу туындайды.  Айтыс – импровизациялық жанды процесс екенін еске алғанда, осындай эмоциялар шар­пысуы өзара әрі сабақтас, әрі бір-біріне тікелей пәрменді әсер ететін эмо­ция­лық күш-қуат екенін ескермеу мүм­кін емес.
Ақынның ақындық қуаты оның шабуы­лының немесе сол шабуылға қар­сылық дүмпуінің – психологиялық ши­рығысының, шиыршық атуымен әл­денген эмоциялық шабуылының пәр­менділігі сол зор қызумен балқыған эмо­цияны «басқаратын», «тиісті» ны­санаға бағыттап, эмоциялық әлеуетті мөлшерлеп, тиімді жұмсай алатын парасатына байланысты. Автордың ойлауы – логикасы эмоцияны қару-құрал есе­бінде пайдаланып, нысанаға бағыт­талған үздіксіз шабуылдың үдей түскен, борандай қаусырып қамалаған ауқым – амалына айналады. Соның бір куәсі – Қатағанның «Еліме неге келдің деп, далбасалап тарынғанына» Сүйінбайдың әрі таңданып, әрі шамдануы қарсыла­сының орынсыз сөзінен туған ырықсыз эмоция секілді көрінгенімен, түптеп кел­генде, әр ақын – өз қарсыласының қақ­паны. Жазатайым мүлт кеткені сол-ақ екен, «сазайын» тартқызады. Эмоция арқылы  ойды  қамшылау,  айтысушының осалдығын табу, қолма-қол пайдалану – майданға шыққанда, жеңіске жетуге мүмкіндік беретін амал-айлалар кешені, ал қорғаныс процесінде қажеттілік. Қатағанның арындап, өз өзін шырқау биік­ке көтергеніне қарсы Сүйінбай қол­ма-қол ілік іздейді.
Ұрыншақ ақын аңғарып,
Өзін-өзі мақтайды.
Шайырмын деп Қатаған,
Ұялмай топқа келгенше,
Үйінде неге жатпайды?! –
/сонда,115-бет/ деп, мақтанғанына да, «тарынғанына» да сын айтады, оңдыр­май мінейді. Сол  сын­ды  ұлғайта келіп:
Әліңді білмей, Қатаған,
Елдің бәрін даттайсың –
Алжығанның белгісі,
Жайыңа неге жатпайсың? –
/сонда,115-бет/ деп, біржола тұқыртуға бет алғанда, қы­наптан суырып алған қылыштай Қа­та­ған жарқ етеді. Осы сәтте ышқынған Қа­­тағанның сөзінен қырғыз халық жыр­­ларынан да, төкпе және жазба а­қын­дарының шығарма­ларынан да жиі бай­қалатын айтуға жеңіл, құлаққа жа­ғым­ды естілетін әдемі, әсерлі әуезділік анық көзге түседі. Дауысты, дауыссыз дыбыс­тар­дың, сөздердің әр тармақтың жоға­рыдан төмен қарай немесе келесі тар­мақта кезектескен бунақтарына қарай ұяшық көздері секілді сыңғырлап үй­ле­сетін, айтуға да, тыңдауға да жеңіл, тү­бірлері ортақ, жалғаулармен жарасқан дыбыс үндестігі бірден елең еткізеді.
…Белгілі кептен алалық,
Белгісіз кепті қайтелік?
Үлгілі кептен алалық,
Үлгісіз кепті қайтелік?
Атақты кептен айталық,
Атақсыз кепті қайтелік?
Орынды кепті айталық,
Орынсыз кепті қайтелік?..

Айтылым арқылы алды-артыңнан орап, ес жиғызбай борап ұшқан өлең жолдарындағы ассонанс, аллитерациялар, рефрендер, барлық тармақтар мен бунақтардағы қайталау сөздер жарыса, қанаттаса қауымдасып, әуезділік гармониясын тудырады. Ал «белгіліге» «бел­гісізді», «үлгіліге» «үлгісізді…» қарсы қоюы мағыналық кереғар алшақтығымен айтылар сөздің мағынасына – философиясына назар аударуға мәжбүр етсе, ортақ түбірлердегі дыбыстық қайталау жолымен жасалған дыбыстар жарасымы қуанта құйқылжып, көңіл көзіне көркем көрінеді. Қырғыз фольклорлық шы­ғармаларында, төкпе ақындар поэзиясында өзіндік көркемдік өзгешелікке айналған осындай әуезділік гармониясы, әрине, тыңдаушының да құлағына жылы естіледі, жалықпай тыңдауына, әсемдігімен, әуезділігімен баурап алуына үлес қосады.
Дауысты немесе дауыссыз дыбыстар, қайталама сөздер арқылы жасалатын әуезділік (мелодичность, музыкальность текста) айтылған сөз – мәтіннің эмоциялық-эстетикалық қуатына үлес қосады. Мәтін – сөзде мұндай тәсілді қолдану ақынның сөздік қорының бай­лығын, қиял, интуиция ұшқырлығын, эстетикалық сезімталдықты, тәжірибені талап етеді. Тілі жұтаң жыршының айтуға жеңіл, бір-біріне сыңғырлап жараса кететін қажетті «құрал» – сөзді, тың­даушыны қызықтыратын «қазына» – сөзді қолма-қол тауып, ұтымды, әсерлі қолдануға мүмкіндігі шамалы.
Сол сияқты реакциясы, қиялы ұш­қыр болмаса, тап болған сын – ситуа­ция­ға, қарсыласының – әріптесінің бойын­дағы немесе көңіл күйіне орай құ­былатын алуан ерекшеліктеріне сәй­кес лайықты, «мықты» ең «керекті» сөз­дерді бірден жарқылдатуы да қиын.
Эстетикалық түйсігі жетпей жатса, жеңу үшін қандай жол іздеу, қандай тә­сіл табу, қандай уәж айту – қолдану ке­рек­тігін білуі, ал тәжірибесі кемшін соқ­са, ең болмаса, «қолына іліккенін», «қо­лы жеткенін» орайымен оңтайлас­тыруы оңай емес. Сәтті жасалған дыбыс әуезділігі эстетикалық мазмұнды байы­туға, эмотивтік қабылдау әлеміне зор ықпал жасай алатынына мысал ретінде қырғыз Есенаманның немесе қазақ Асан­қайғы өлеңінен мысал келтірейік. Есенаманның Жеңіжоққа айтқаны:
Эсенби, балам, Жеңижок,
Эсеңдин элден кеми жок.
Эки жаакту пендеден
Эрегишер теңи жок.
Элимде ырчы көп жүрөт,
Балам, эки ооз кепке эби жок…
(Эсенаман, аталған кітап, 55-бет)
Немесе Асанқайғының:
Елбең-елбең жүгірген,
Ебелек отқа семірген…
Еділ деген қиянға,
Еңкейіп келдің тар жерге…
(Сыпыра Сұрғалтайұлы, Асанқайғы Сәбитұлы, т.б. «Нұрлы пресс», 2014, 15-бет) деген тәрізді толғаныстарында дыбыс әуез­ділігі бірден тыңдауға – құ­аққа әсер етеді. Әр тармақтың «э» және «е» ды­бысымен басталуы – музы­ка­лы­лығы ыр­ғақтың жеңілдігіне, айты­лым­ның жа­тықтығына, мәтіннің көркемдік ай­шығына айтарлықтай «үлес» қосқан. Егер жапон поэзиясында мұндай дыбыс үн­дес­тіктері мәтінде әріппен таңб­а­ланып, көрнекілігімен де көзге елеулі көрінсе, айтылым арқылы жаралған авторлық ауызша поэзия туындысында тыңдаушының бірден назарын аударуға қажетті, пәрменді құралдың қызметін атқарады. Мұндай әуезділік автордың әйтеуір екпіндетіп, ырғақтатып ұйқас­тыра беруінен емес, сансыз сөз арсе­на­лының мол қорынан тез сараптап үл­геруі­нен, әрі саналы, әрі интуитивті шы­ғармашылық ұмтылысынан туын­дай­ды. Әуезділікке құлшыну мысалдары, әдемі, әсерлі үндестік түрік ха­лық­тарының барлығында да кездескенімен, әсі­ресе қырғыздың фольклоры мен төк­пе ақындарының шығармаларында ай­рықша ырғын.
Әуезділік ассонанс арқылы, әлде аллитерация арқылы жасала ма, автор да, тыңдаушы да «қысылтаяң» сәтте ай­рық­ша көңіл бөліп, біріне басымдық бе­ріп әуреленбейді. Автор – айтушы ай­тылмақ ой, діттеген нысанаға дөп «ти­гізу» үшін мағыналық салмағы зор, нақ осы сәтте әсіресе қажет алғашқы сөзді қол­данғанда – айтқанда, «көш бастаған» көркем сөздер, «жауынгер, шабуылдаушы» сөздер кезегімен төгіле береді, тұт­қиылдан сауылдап құйыла береді. Тың­даушы үшін өзінен-өзі, оп-оңай тө­гіліп жататындай табиғи сезілетін әуезділікке бір қарағанда, ырықсыз күш салынған секілді көрінгенімен, түптеп келгенде, бұлайша сөз саптау тәсілі белгілі бір көркемдік тәжірибе қазынасын біршама таныта алатын ақындық дәстүр ерек­шелігін көрсетеді. Сонымен бірге, суырыпсалма ақындық өнер әлеміндегі тың­дау психологиясымен, процесімен таныстыра алатын немесе сол процестен мағлұмат беретін нақты материал, тия­нақты дәлелге айналады. Мұндай көр­кемдік дәстүр сонымен қатар ұлттық-көр­кемдік ойдың құрылымдық ай­р­ық­­шалығын, болмысты көру, сезіну мен қабылдау сипатын, автордың су­бъек­тивті әлемін, өзіне дейінгі және өз заманындағы, өскен-өнген өңірі мен айналасындағы ақындық мектептермен сабақтастығын да белгілі бір дәрежеде аңғарта алады. Осы орайда түзілген ерек­­шеліктер екшеліп, өзіндік поэти­калық айшық ретінде авторлық ауызша әде­биеттің теориялық мәселелері ре­тінде арнайы зерттелгені игі.
Тарихи кезең қалыптастырған эмо­тивтік-коммуникативтік процесте әр ұлт әдебиетінде қалыптасқан көркемдік дәстүрдің ықпалы бар. Сонымен бірге, айтушы автордың да тыңдаушы аудитория ықыласын өзіне ыңғайлау әрекеті, белгілі бір дәрежеде тәжірибесі мен ше­берлігі де бар екені айқын.
Екі ақынның жарияланған нұсқа­лары бойынша толық, дәлелді талдау жасау­дың қиындығы – әр жылдардағы басылым­дардағы мәтіндерде – өлең жол­дарын­да, қара сөзбен айтылатын сәт­те­рін­де айырмашылықтар бар. Со­ның салдарынан үдету, үстемелету тәсі­лін пайдаланған сәттер – мысалдарды тал­дап жатудың өзі шартты. Алайда, Сүйін­бай мен Қатаған айтысының бар­лық нұсқаларында кездесетін Сүйі­н­байдың уәжі талассыз  дарынды ақын­ның шеберлігіне толық дәлел бола алатыны сөзсіз.
Айталық, әлгіндей арындап алған­нан кейін, өзінің «хандарға соққан қы­лыш» екенін ерекше ескерткен Қатаған ен­ді одан әрмен қанаттанып, шырқай тү­седі. Сөз арасында қырғыздың сол кез­дегі әйгілі адамдарын атаумен бірге руларын да тізіп, үдете, үстемелете айту ар­қылы әрі тыңдап отырған қырғыз елі­нің өкілдерінің көзіне жылы ұшырап кө­рінуге, солардан қолдау тауып, қо­ше­мет көруге құлықты, әрі Сүйінбайдың бірден бетін қайтарып, еңсесін тіктеуге мұршасын келтірмей, оқыстан тұқыртуға ынталы.
Қатаған атап-атап шыққан ағайын қыр­ғыз елінде қандай рулар барын Сүйінбай, әрине, білмейді емес. Алайда, Қа­таған да өз заманының жүйрігі бол­ған­дықтан, қазақ ақынынан асып түсер амал, дәйек іздейді. Қырғыздардың хал-жағдайын бір кісідей білетін, ауылы аралас, қойы қоралас бауырлас елдің ақы­нынан озық шығу үшін қырғыздың әр руын айрықшалап атап, мадақ сөзбен қай-қайсысының да мықтылығын айтып дәлелдеп шықса, сондай кілең дүр­дің ортасынан шыққан ақынына не істей аласың деген сыңайда сөз саптауы, же­ке румен шектелмей, рулардың көп­шілігін өзінің дүмділігін, мызғымас әлеуетін қаласа да, қаламаса да, мойындату үшін тізіп, тұтас халықты өзіне тұ­ғыр, сөзіне тиянақ етіп қолдану тә­жі­ри­бесі басқа ақындарда, бұған дейінгі көп айтыстарда кездесе қоймаған. Әдет­те, әр ақын өз ру, ауыл, өлке атынан өр­шеленіп шығатын. Ал Сүйінбай мен Қа­тағанның айтысы екеуінің шыққан ру­ларын ғана емес, Алатаудың екі жағын – қос қапталын жайлаған қалың елді мол қамтиды:
Шоңдық кімде, Сүйінжан,
Байлық кімде, Сүйінжан?!
Көптік кімде, Сүйінжан,
Беглік кімде, Сүйінжан?!
Зорлығымды айтайын…

ШОҢДЫҚ, БАЙЛЫҚ, КӨПТІК, БИЛІК деген өз заманының құн­ды-лықтарына, дәлірек айтқанда, көктен иығы көтеріңкі тұруына, басқадан басым болуға мүмкіндік беретін фактор-ларға арнайы атап сұрақ қою арқылы назар аударады. Сүйінбайға да, көпке де сауал тастайды да, жауап күтіп жатпай, бірден өз байламын ойланып-толғанып, қиналмай-ақ сақылдатып жауап беруі­нен айтушы үшін бұл – айдай анық ақиқат, сондықтан көкірегінде көптен орнығып қалған, әрі бір өзі ғана емес, бүкіл ел білетін шындық болған­дық­тан, кідірістеудің өзі ерсі секілді сезіледі. Ен­деше Қатағанның қайтпай, қадағалап айтуында ішкі есеп, нағыз ақындық екпінге қоса жалпыға мәлім шындықтан асып түсу мүмкін бе деген мегзеу талабы жатқанын шамалауға болады.
Байлығымды айтайын,
Көптігімді айтайын,
Беглігімді айтайын!.. –

деп, сөз бастап, сұрақ қою арқылы бір­ден тыңдаушылардың назарын өзіне аударғанда, кідіріп қалмай, мүдіріссіз төге жөнеледі. Әр рудың айрықша ар­тықшылығын айқындап нақыштайды:
Былай барсаң Тынайым,
Қиырға көңіл бұрайын.
Тауға ұя сап, тасқа ұшқан,
Қанаты күміс құмайым.

…Бұғы мен Саяқты
Артық қылып нәсілін,
Жаратқан жоқ па Құдайым?!
…Алатаудан төте алып,
Тау ешкідей тік басып,
Саяғыма шығайын!..
Қатағанның қарқыны айтқан сайын кү­шеюі – үдету тәсілін ұтымды, орайымен қолдануы. Анықтауыш, айрық­ша­лауыш айшықтар тәсіл арқылы құйыла береді, алғашқы әсерге кейінгі мысалдар күш беріп, қызуландыра түседі. Қатаған өз елінің жоғарғы шеті Маралды мен Сантаста, төменгі шеті бетегелі Қойтаста екенін айбынданып, айтып алған соң, «Көптігім менің сонша бар, ақылменен байқаста» деп, руларын ті­зіп, тереңдегі мақсатына – көптік пен байлық арқылы сүйенгенінің мызғымас мықтылығын мойындатуға ойысады. Сол үшін руларды атап-атап айтуға шабытпен, жалындап кірісуі – айтушы-автор-ақын үшін қолайлы да қажетті тә­сіл. Ал тамашалап, екі ақынның ау­зы­нан шыққан әр сөзді – тұтас мәтінді дә­л сол сәтте дереу таразылайтын тың­даушылар үшін айтылған мәтін – баян­далған мазмұн. Бұл ұғымдар да ауызша әдебиет теориясында мәселелер байыпталуы қажет.
Мұндай мазмұнның айтушы арқылы дүниеге келуі – сөздік (словесный) мә­тінге қоса басқа да факторларды қам­ти­ды. Қатағанға қатыстыра айтсақ, қырғыз авторының ауыз әдебиетінде қазақша жыр өлшемі деп айтылатын жеті-сегіз буынды өлшем арқылы төгіп айтуға ың­ғайлы ырғағының үзілмей, үсті-үстіне мін­белеп келуі, қырғыздардың айтыс ма­қамдарында ырғақ ерекшелігіне байланысты толассыз тоғытылатын екпіні сөздік мәтінге – ақын сөзіне тіпті ерекше энергия дарытып, айтысушы ақын­ның зәре-құтын алып, берекесін қа­шыру­ға бағытталады.
Сонымен бірге, мұндай айтыстардың қай жерде өтетінін де ескеру қажет. Атал­ған айтыс қырғыз жерінде өткен­діктен, қырғыз бауырларымыздың мол болуы – табиғи. Тыңдаушының қы­зығуы – қолдауы. Мұндай қолдау эмо­тив­ті-коммуникативтік әрекет – айтыс процесінде күшейе келе, құштарлыққа – эмоциялық, әрі эстетикалық актіге ұласады.
Әрине, қандай да болсын көркемдік тәсіл айтушы ақынға жеңуге жеңілдік жа­сап, кепілдік бере алмайды. Гәп – орай­лы сәтті қолма-қол пайдалана білуде, ұтымдылық пен ақындық ше­бер­лікте. Ақындар айтысында айтысу­шының атқылаған сөзін түгелдей қам­тып, өзіндік мәтін ретінде бөліп алып қара­ғанда, қаншама көркем болғанымен, авторды жеңіс биігіне шығара алмай қалуы әбден мүмкін. Автор-айтыскердің логикалық қисыны, ауқымы, тапқыр­лы­ғы, уәжінің молдығы, осының барша­сын жөнімен, жүйесімен жеткізу ше­берлігі айтысты өз пайдасына шешуге мүм­кіндік береді.
Қазақ әдебиетінің бүгінге дейінгі та­рихында аты белгілі, барлық ақын­да­рының барша айтыстарын салыстырып қарағанда, ақындық темперамент жа­ғынан Сүйінбайға, әсіресе, ұқсайтын да­рындар деп Балқы Базар мен Қашаған Күржіманұлын айтар едік. Сөзін шым жібектен ескендей кербездеп созып, бипаздап ширатып жатуға ішкі аттанмен ширыққан асау арын мұрша бер­мейтін ақын кезегін алғанда, үдере жар­ысқан уәжі мен дуылдаған дәлелінен, қидаламай тынбайтын қисынынан күш алатын, тайсалмай ұмтылып, борандай азынататын ересен екпін – ақындық темпераменттің айғағы.
Ал Сүйекеңнің өзінен бата алған, ті­ке­лей шәкірті әйгілі Жамбылдың көр­кемдік стихиясы өзгешелеу. Айталық, Сүйінбай бір бастап кетсе, қайтпай қасарысып қатулана беретін, алдыңғы арынынан келесі еселенген екпін асып түсіп, күйретпейінше тыным-тоқтау та­ба алмайтын ересендігі сілтей-сілтей келе, шырқау шегіне асқақтағанда, қарлығып-барлығып, бәсеңдемейді. Бас айналар зәулім биіктен үсті-үстіне зырқыратқан сөз жебелері қарсыла­сының қалқан табуға мұршасын кел­тір­мейді. Осы қарқын ақынның басқа ақындармен айтыстарынан да анық байқалады.
Ұстазының дәстүрін жалғастырған Жам­былдың айтыстарының сипаты бас­қаша. Абыржымай, аспай-саспай, қар­сыласының жай-жапсарын біліп алған­ша сабыр сақтап, осал тұсы, жанды жер­лерін іштей жұптап, іркілмей та­разы­лап, талдауға көбірек бейім. «Айта түссін» деп алып, дүдәмалы мен ба­рар, шабар қашықтығын барлап мөл­шерлеп алғаннан кейін қобалжымай құл­шынып, «іске» кіріседі. Қарсыласы қа­лай бұрылса да, қалай бұлтарса да сы-тылуға, құтылуға мүмкіндік бермейтін ақ жайқын арналы ұлы ағыстай ыңы­ранып, қаншама жанталасса да, ақыры алып тынады.
Бұл сәтке назар аударған себебіміз: ақын­дық темперамент төкпе ақындар шығармашылығында, авторлық ауызша әде­биетте аса зор роль атқарады. Әде­бие­тіміздің бұл саласындағы туынды­ларға жазба әдебиетке – жазба мәтінге қойы­латын талаптар, айқындайтын алғышарттар тұрғысынан қарау тарихи шындық сипатын, авторлық ауызша әдебиет поэтикасын объективті, дұрыс аша алмайды. Бұл әдебиеттің мәселе-леріне әлемдік әдебиеттанудың әлі күнге жан-жақты талдау мен жинақтау жасауға белсене атсалыспау себебі – қа­зақ пен қырғыздың суырыпсалма ақын­дарының шығармашылығындағы осындай қазына – ерекшелік бейтаныс. Авторлық ауызша әдебиет теориясын зерттеуде осындай зәру мәселелердің ескерілгені игі.
Айналып келгенде, анығы – Сүйін­бай – Қатаған, Сүйінбай – Арыстанбек айтыстары – әлемдік ауызша әдебиеттің айшығы айрықша шығармалары екенін ашық айту – ақиқатты айқындау, әді­летке жүгіну, ұлттық көркемдік ойға өзін­дік серпін берген, бір өзі жүздеген, бәл­кім, мыңдаған кейінгі буын ақындар үшін асқаралы асу, шынайы ақындық ме­ктепке айналғанын байыппен, құр­метпен бағалау болса керек.