ДОСТОЕВСКИЙГЕ ОРАЛҒАНДАҒЫ ОЙЛАРДАН…
Зинол-Ғабден БИСЕНҒАЛИ:
Федор Достоевский – қай шығармасы да әлем әдебиетінен ойып орын алған ірі жазушы, ойшыл. Әсіресе, оқырман қауым жиі айтатын «Қылмыс пен жаза», «Ағайынды Карамазовтар» сынды романдарының бағасы уақыт өткен сайын биіктеп барады. Мұның сыры неде? Қаламгер шығармашылығына арқау болған қандай мәселелер әлі күнге дейін өзекті? Міне, осы тектес сауалдар төңірегінде белгілі әдебиеттанушы ғалым Зинол-Ғабден Бисенғали былайша ой толғайды…
– Достоевскиймен алғаш қай кезде таныстыңыз? Әсері қандай болған еді?
– Ф.М.Достоевский шығармалары – орыс көркем әдебиетінің шыңы. Тіпті, бұлай деу қаламгер шығармашылығын бағалауда аздық қылады. Ол әдебиеттану ілімінде өзіндік әлем болып бағаланатыны белгілі. Бұл – әдебиет пен өнер атаулыға ерекше ықыласты барша зиялы қауым мойындаған пікір. Әрине, қаламгерлік ізденістерінде талай тамаша табыстарға қол жеткізген кейбір өнер қайраткерлерінің Ф.Достоевский феноменін мойындағысы келмей, өзге де пікірлер айтқандары бар. Бірақ, бұларды философиялық тұрғыда түсінген теріс болмас. Сірә, пенделік психиканың «қара мысықтары», адами кодекстерді ескермейтін, оған, тіпті, бой бермейтін мінездердің «қырсық» көріністері ғой деп қабылдаған дұрыс-ау.
Ф. Достоевский шығармаларымен алғашқы таныстығым 9-10-сыныптардан басталды-ау деймін. Әуелі орыс тіліндегілерінен бастадым да, шамам келмей, аудармаларын іздедім. Ауылдық кітапханаларда қайдан болсын? Кейін әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің филология факультетінде оқып жүргенде «Қылмыс пен жаза» романын оқыдым. Шығарманың бас қаһарманы Раскольников адам баласының қайғысына ортақтаса алатын, көмек көрсетуге дайын, мінез-құлқы бар студент екен. Жолдас, достары оның қабілетін, талантын мойындаған. Алайда, романды оқи бастағанда бірден қылмысқа тәуекел еткен, сол әрекетті әдейі таңдаған жас жігіттің ауылдағы кедей туыстарына жәрдемдеспек болғаны тәрізді көрінді. Бұдан әріде жазушы қылмысқа барған кейіпкерінің ой-сезімдерін талдай бейнелеу арқылы оқырман ойын бірте-бірте өзгертеді. Осыдан бастап ішкі әлеміндегі арпалыстарын суреттеген көріністеріне көшкеннен шығарманы аттап, асығыс оқуға кірістім де, тез аяқтап шықтым. Әйтсе де, біреулер айтқандай онша әсер етпеді. Анда-санда ол туралы зерттеулерді парақтап жүрдім.
Университет бітірер қарсаңда диплом жазу үстінде Ұлттық кітапханада орыс бөлімінде оқитын ұлты орыс бір студентпен әңгімелесіп қалдым. Жұмысымның тақырыбын сұрады: «Әдебиеттің эстетикалық мәні», – дедім. «Өте қызық әрі аса қиын тақырып қой. Достоевскийді оқы. Әсіресе, «Ағайынды Карамазовтарды». Эстетикалық әсердің заманауи қолданыстарының бастауы сонда», – деді.
Дегенмен, оған жолағым келмеді. «Қылмыс пен жазадан» алған тәжірибем бар, қаламгердің шығармашылығы туралы әжептәуір хабарым бар, «сол да жетеді» деп ойладым. Алайда, осыдан бастап «Ағайынды Карамазовтар» маза беруді қойды. Түрткілеп, есімнен шықпады. Ақыры, «көрейінші» деп қолға алдым. Амалсыз, өте асығыс оқып шығуға тура келді. 1972 жылдың басында, сірә, ақпан айында ғой деймін, оқығанмен дым түсінбегендей күйде қалғаным бүгінгідей есімде. Сол баяғы стиль, уақиға көп, тартыс та жеткілікті, тағы да өлім, енді бұл жолы әке өлімі. Маған романдағы басты мәселе «Қылмыс пен жазадағыдай» көрінді. Бірақ, өзгелігі де анық, терең шығарма. Енді ара-тұра еске түсіп, қолым босағанда қараймын. Ойланамын. Ептеп терең ойлары мен үзінділерін жазып аламын. Әрі-бері ойланып жүріп, осы шығарма туралы жазылған зерттеулерді қарай бастадым. Бұл – әдебиеттануда кеңестік идеологияның шығандап тұрған шағы. Біздің де басқа шындықтар бар-ау деп ойламайтын кезіміз.
Дегенмен, Ф.Достоевский романының негізгі идеясы, өмірлік мазмұны бара-бара басты кейіпкерлер арасындағы күрделі қатынастарды бейнелеуден байқалады екен. Пікірлерді оқи отырып, олардың да шығармашылық шындықтан мүлде алыс тұрғанын аңғара бастадым.
Көп кешікпей экранға шығарманың негізіндегі көркем фильм шықты. Екі рет көріп, жұмбақ шындыққа жақындағандай болдым. Әйтсе де, көруден қабылдаған нақты ойымды айқындамақ болып роман мәтіндеріне қайта үңілгенде, бұлыңғыр қала берді. Сонымен, іздегенімді таба алмай, оның үстіне тағы да жаңа сұрақтар жамап алған күй кештім.
«Кейін бір асықпай қайта оқырмын» деп, бұл жұмбақтарға нүкте қойдым да, күнделікті сабақ, шаруалардың жетегінде кете бардым.
Аспирантураға қабылданған соң, «ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы» тақырыбында зерттеу жасау барысында анда-санда ретіне орай Ф.Достоевский туралы зерттеулерді қарай бастадым. Әсіресе, диалогтары мен кейіпкерлер психологиясына көңіл бөлемін, қазақ прозашыларының қолданыстарымен салыстырмақ боламын. Айырма көп-ақ. Тағы бұл бағыттағы жұмыстарды қоя тұруға тура келді.Тоқтала тексеруге уақыт та жоқ болды, өзім де онша құлшына қоймадым.
Докторлық жұмысымның тақырыбы «ХХ ғасыр басындағы қазақ романы» болды да, енді осы жолы «Ағайынды Карамазовтарды» қайта оқу қажетін сезіп, дұрыстап қолға алдым. Бір емес, бірнеше рет оқыдым. Бірақ, қаламгердің көркемдік-идеялық бағытының ерекшеліктеріне жете алмадым. Ф.Достоевский туралы арнайы еңбек жазған М.Бахтиннің зерттеулерін де оқыған сайын мәселелер көбеймесе, азаймай-ақ қойды. Бірте-бірте өзімнің басты тақырыбымнан ұзай бастағанымды ұқтым да, бұл бағыттағы жазбаларды тағы да тоқтатуға тура келді. Әрине, мүлде қол үзіп кете алғаным жоқ, ара-тұра осы қаламгерде әлденем қалып қойғандай оралып отыратынмын. Сонда Достоевскийдің данышпандығы мен шеберлігіне таңданғаным сонша, өзге бір танымға енгендей болдым. Бір аңғарғаным – жазушының өмір шындықтарын сөзбен бейнелеу мүмкіндігін өлшеусіз деңгейге жеткізгені. «Ағайынды Карамазовтар» роман жанрының қаншалықты қуатты екенін, мүмкіндігінің молдығын әлемге әйгіледі.
– Әлем таныған Достоевскийдің әлем білетін шығармаларының заман талғамай, оқырмандарды өзіне тартуының сыры неде? Қаламгер шығармашылығының алапат күшін қалай сипаттар едіңіз?
– Ф.Достоевский туындылары көркем романның нағыз дара үлгісі саналады. Сондықтан да, көркем әдебиет туралы ойларда бірден оның ауызға ілігері анық. Қазір де көркем әдебиеттің заманауи үлгісі ретінде аталады. Мұны тіпті көркем әдебиет классикасына күмәнмен қарайтын модернистік, постмодернистік әдебиет өкілдері мен зерттеушілері де мойындайды.
Бірде «қатал реализм» десе, кейде «шынайы реализм» аталған бейнелеу тәсілінің әдебиет пен өнер үшін дұрыс екенін жазушы талай жақтап жазды. Бұл терминді енгізіп қолданған қаламгердің өзі болды ма, әлде басқа ма, …әйтеуір, бүгінгі әдебиеттануда да ұшырасып қалады. Достоевский адам жанының көпшілік бойлай бермейтін тереңіне жете көңіл аударып, ондағы қабаттасқан, ығы-жығы, жабайылығы да аз емес сезімдердің табиғатына үңіле бейнелейді. Сол сезімдер шарпысуының көптеген шығармаларында аса талантты суреттелуі оқырманды ерекше эстетикалық әсерге бөлейді.
1866 жылдардың «Қылмыс пен жаза» романында замандастарының рухани әлемінде басталған күрделі өзгерістерге тереңдеп барады. Бұл шығарма бір қарағанда «қылмыс» туралы жазылғандай көрінгенмен, кейбір зерттеушілер кезінде осылай бағалағанмен, бүгінгі ғалымдар оны философиялық-психологиялық роман ретінде айтып келеді.
Ол тәуекелге барған қылмыс тақырыбы – өзінің ой-идеалын іске асыруға бағытталған әрекетінің алғашқы қадамы ғана. Санкт-Петербург тәрізді алып қалада мыңдаған адамның қайыршылығын, өмірден түңілуін көрген ақылды, парасатты кейіпкерді мұндай қарсылыққа әділет жолындағы күрес идеясы бастайды. Әлемде қашан да байлар мен қайыршылар, кедейлер бар, олардың арасындағы алшақтық зор. Қоғамда орнаған қатал заңдар байлығы барларды қорғайды, тіпті, кедейлерге жасап отырған зорлығын.т.б. қолдайды. Күзетеді. Ал бейшара жандар сол заңдарға бағынады, көнеді. «Неге заңсыз зорлықтарға бағынады, неге қарсыласпайды, неге бәріне төзеді?» деп ойлайды бас қаһарман. Осы ойлар оны адамзат тарихына бастайды. Мызғымайтын заңдарға қарсы әрекет ететін тұлғалар тарихта болды ғой. Раскольников тарихты таразылап, мысалдар іздейді. Мәселен, Мұхаммед пайғамбар мен Наполеон тәрізділер. Бұлар тумысынан тағдырына қарсы тұрды, тарихқа түзетулер жасауға талаптанды. Бұлар қалыптасқан барша салт-сананы, моральды бұзады. Кезінде замандастары қарсы болса да, кейінгі тарих оларды бағалады.
Романның бас кейіпкері осындай тағдыр мен тарих жетегіндегі тұлғалардың және бейшара жандардың тірлігін талдай келе, өзіне басты сұрақтар қояды. «…Мен бейшара тірлікте ғұмыр кешетін хайуанмын ба, әлде адаммын ба? Байлар мен күштілер зорлығы үшін ғана шығарылған заңдарға қарсыласуға адам ретінде құқығым бар шығар? Мен хайуан емеспін, әділетсіз заңдар алдында діріл қағатын. Мен адаммын. Сондықтан, жүйесіз заңдарға қарсы тұрамын» дегендей толғаныстар толқынында күреске шығады.
Бұл бағыттағы әрекеттерін дәлелдейтін алғашқы қадамы – өзі ойлап жоспарлаған қылмыс еді. Жандүниесін билеген осы коллизия шешімнен гөрі өзге қайшылықтарда да бой көрсетті. Мұны сезген бас кейіпкер әрекетінің кері әсерлері туралы ойлардан құтыла алмайды. Жазушы кейіпкерін ұзақ толғаныстарға батыратын шешімдердің көркем бейнесін көркем мазмұнға көшіре жазады. Адам қоғамын билеп-төстеген қатыгездік пен қаталдыққа, жауыздыққа қарсы күресу үшін дәл сондай қатыгездікке бару, адам өлтіру керек пе еді? Бұл шешімді алғашында Жүрек тіліне қарсыласпай-ақ орындаған болса, кейін ойлана қарағанда, ақылы, тіпті, барлық жандүниесі қолдамайды екен. Қарсылыққа көшкендей…
Раскольниковтің өз қолымен істеген қылмысты мойындағанға дейінгі аралықтағы арпалысты ойларының негізі – қаламгердің шығармашылық психологиясының арқауы болды. Шығарма адам тағдырындағы қайыршылық пен жәбірге толы трагизмнің сан түрлі екенін тұспалдап та, көркем мазмұнға орай да айтады.
– Көпшілік оқырман айтатындай, расымен, Достоевский әлеміне бірден еніп кету қиын. Шығармаларын оқу барысында да оқығаныңды қорыту үшін арасында үзіліс жасауды, қаламгер ойын түсіну үшін кей тұстарын бірнеше мәрте қайталап оқуды қажет етеді. Автормен таныстығымды шығармашылығының шыңы саналатын соңғы және ең көлемді романы «Ағайынды Карамазовтарымен» бастағанымда сондай жолдан өткенмін. Жалпы, аталған романның оқырманға айтар түпкі ойы не?
– Ф.Достоевскийдің алғашқы романдары дәстүрлі авантюралық немесе бастық болу жолын іздеген, сол жолда неден болса да тайынбаған жанкештілердің тарихы тәрізді айтыла да бастаған. Осындай ойлардың бір түрлері әлі де зерттеушілер мен сыншылар тарапынан кездесіп қалады. Бірақ, оның романдарының арқауы – қара басының қамы мен бақыты үшін бәріне барған адам әрекеттерін баяндау емес тәрізді. Ол өз ойына ие бола алмай, сезім т.б. жағдайлар жетегінен құтыла алмаған адамдардың өзімен-өзі, өз ойларымен арпалысы тәрізді бейнеленеді. Осыны бейнелеу бағытында жазушы шеберлігі адам таң қаларлық деңгейге жеткен.
Соның екінші бір көріністерін Ф.Достоевский «Ағайынды Карамазовтар» романына көшіреді. Алайда, бұл тарихта да шиелініскен сұрақтар мәмілесін табудың орнына одан да күрделі күйлерді бейнелейді. Осы жайларды талдау барысында сан алуан мәңгілік сұрақтарды қозғайтыны соншама, күмәнді көрінген көп ойларын мәтінаралық бөліктерге, анық айта алмаған ойларды күрделі көркем мазмұнға ысыра салатындай. Әрі бұлар аз да емес. Сондықтан, бұл шығарманы оқыған әрбір саналы, сауатты оқырман мың мәрте қиын болса да, тек өзі ғана шешетін ойларға кезігіп, ғажайып танымдық күйге келеді. Қаламгер шеберлігінің құдіретін сезеді.
Көркем әдебиетті талғап оқитын, талантты оқырмандардың көбі «Ағайынды Карамазовтар» романын қайта-қайта оқыса да, тереңіне бойлай алмай, әр оқыған сайын мыңдаған ойлар құшағында қалатыны құпия емес. Оның сыры, меніңше, шығармадағы шындықтың тірі адамдар психикасына тереңдеп енген қаламгер психологиясымен үндестігінде. Бұл тебіреністерде басымдылық тірі адамдық психиканың өзінен туындайтынында, оның барлық тіршілігі мен ойлауы, сезімдік, әлеуметтік қабылдауы да соған тәуелді күй кешуіне байланысты болса керек.
М.Бахтиннің зерттеулерінде осы құпияларды болжау бағыттары ғана көрініс табады. Философ-әдебиеттаушының өзі бұл шығарманы асықпай оқу, зерттеу үстінде де «екі де екі – төрт» моделіне сай қорытындыға келе алмаған тәрізді.
Шығарманың оқырманға әсері, әрине, сауатты, зиялы оқырманға, шексіз деп айтуға болатындай. «Ағайынды Карамазовтар» әлеміне енген оқырман одан ұзақ уақыт шыға алмасы анық. Жоғарыда айтқанымдай, бейсаналау күй кешкен кейіпкер тірлігінің түсініксіздеу күйлерін, әрекеттерін анықтамақ болып, қайта оралып оқыған сайын «ақиқат танымының» алыстайтыны да ақиқат. Амалсыз ойға батасың, кейде сол кейіпкерлерді қолдан сомдаған қаламгердің ойларын көріп тұрғандай болсаң да, жете алмайсың. Сезім, ой, әрекеттердің мың-миллион шешімі қабаттасқан жұмбақ өмірдің дара бір көрінісін соның өзінен көшіргендей қалыпта бейнелеп отырған қаламгердің талантына тәнті боласың.
Өкінішке қарай, бүгінде «роман жанры ескірді, көлемді шығармаларды оқуға оқырманда уақыт жоқ» дегендей «әләулайларды» көп қайталаймыз. Бұл – араға жылдар салып қайта оралған, ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында көп қозғалған, айтылған, біраз талданған сараптаулардың жаңғырығы ғой. Сол жылдар-да «роман жанрына жаңалық керек» деген жаңашылдардың асығыс айтылған, көркем әдебиеттің даму сырларының байыбына бармаған байбаламдары тәрізді. Бүгінгі әлемдік әдебиеттануда роман жанрының дамуы осыны анық көрсетіп отыр.
– Кей сыншы, әдебиеттанушылардың айтуынша, романдағы ағайынды үш Карамазовтың да прототипі – өмірінің әр кезеңіндегі жазушының өзі көрінеді: ерте жастағы арманшыл Федор (Дмитрий), атеист Федор (Иван) және өмірден ой түйген кейінгі Федор (Алеша). Расымен, шығарманы оқу барысында басты үш кейіпкер – ағайынды үш жігіт – үш түрлі адамдар тобының жиынтық бейнесі секілді көрінеді. Жалпы, әрқайсысының арқалаған өз жүгі бар ағайынды Карамазовтардың бейнесі қаншалықты нанымды шыққан?
– Ф.Достоевскийдің «Ағайынды Карамазовтары» – әке мен балалар арасындағы қайшылықты ғана емес, адам өміріндегі талай мәнді сұрақтарды үлкен философиялық деңгейге көтере бейнелеген шығарма. Бірте-бірте үдеген әке мен балалар арасындағы қайшылық әке өліміне әкеледі. Бірақ, тап осыны ғана бөліп алып талдай бастасақ, алуан түрлі қулық, әдіс-тәсілдері мол Федор Павловичтің – әкенің өмірі мен психологиялық күйі, әлеуметтік драмасы мен хикаясының талайы назардан тыс тұрар еді. Мыңдаған адамдарды алдау мен қанаудан тез байыған адамның анда-санда болса да құдайын есіне алып қоятынына қайран қаласың. Алайда, мұның артында өзі сенбейтін құдайдың қырсығына ұшыраймын ба деген үрей ғана бар еді. Бір кездерде өзіне зорлық көрсеткендердің қылықтарын қайталауды есінен шығармайтын әкенің есінеуден әріге бармайтыны романда айқын, ашыла бейнеленеді.
Балалары есейе келе әкесінің осы тірліктерін, қара басының қамынан басқаны құнттамайтын қулықтарын ұға бастайды. Бұл әуелі ренішке әкелсе, бірте-бірте қарсыласуға ұласады. Өздерінің ойлары түгіл адам екенін ескермейтін әкенің адамгершілікке жатпайтын әрекеттері мен ақылға сыймайтын қылықтары жек көру сезімінен кек алу әрекетіне әкеледі.Тіпті, балаларының кенжесі, дін бағытындағы евангелиешіл Алешаға дейін оны құптамайды. Балалардың әкеге деген қарым-қатынасындағы ортақ көзқарас – жек көру. Ол романның басты қайшылығына – сан түрлі мәнді мәселелердің үлкен түйініне айналады. Шығарманың басты идеясы да, поэтикасы да осылардың маңынан өріледі.
Федор Павловичтің үлкені Дмитрий (Митя) – құштарлыққа бейім, көбіне сезіміне ие бола алмай, содан зардап шегетін жан. Сондықтан да, өмір бойы маңындағыларға күш көрсетуге әдеттенген әкемен қарсылықта өседі. Ерекше жек көреді. Ашу-ызасы шегіне жеткен кездерінде оны өлтіруді де ойлайды. Бірақ, жеме-жемге келгенде ондай әрекетке бара алмайды. Үнемі бас тарта береді.
Екінші баласы Иван – ойшылдығы басым, салқынқанды, атеист, күмәндануға бейімдеу. Бұл да өздері туралы мүлде ойламайтын әкесін жек көреді. Сонымен бірге, үнемі сезім жетегінде жүріп, қолайсыз жайларға жиі ұшырайтын ағасы Митяны да (Дмитрийді) жаратпайды. Оның да жеке басының қызығын ғана қаузайтын, адамгершілікке жата бермейтін қимыл-әрекеттерін жек көреді. Екеуі ит пен мысықтай қырқысып, бірін-бірі «жеп» жатса да, теріс көрмейді.
Әйтсе де, шығарма сюжетінің қазығы – әке өліміне бұл екеуінің де қатысы болмайды. Оны іске асыратын – Смердяков. Ол – Федор Павловичтің некесіз туған баласы. Ол, негізінде, әке өлімін армандайтын Иванның жақтаушысы тәрізді көрініп, бірақ, бұған Митяны жауапты қылатындай себептер табады. Осы өлімге оның екі ұлының – Митя мен Иванның да қатысы барлығын қаламгер оларға сездіре баяндайды. Өлімін солар дайындағандай. Олар да кінәларын сезінуден бас тарта алмайды. Менмендігі басым, асау Иван ақылдан адасады, ал Митя болса, өзінің адамгершілік тұрғысында кінәсі барын мойындайды.
Мұны қаламгер Митяның түсін бейнелеу арқылы жеткізеді. Өртенген село маңында «жылаған аш баласын құшақтап тұрған шаруа әйелінің қайғысы» оның жүрегін қозғайды. Өзінің берекеті кеткен отбасы алдындағы ғана емес, ел алдындағы да жауапсыз тіршілігін ұғады. Туыс, жақындары мен бөтен адамдардың тағдырлас екенін ұға бастауы соны меңзейтіндей.
Митяның шынайы ойлары «Жалындаған жүрек өсиеті» атты тарауда ашылады.
Заманауи өркениетті адам табиғаты тым күрделі, оның қанында тәттіге үйір «жәндіктер» де бар. Сондықтан, бұл қайшылықтар адамдарды жауыздық пен жомарттық немесе «Мадонна идеалы» мен «Содом идеалы» арасында қалқып жүруге мәжбүрлейді деген ойларға да әкеледі. Сол себепті, тығырықтан шығаратын жалғыз жол – көну, өзіңді бақытсыздыққа душар қылар талпыныстардан, хаос пен қылмысқа әкелетін азап жолынан бас тарту. «Өзіңді» ғана ойлаудан, құлға айналдыратын талпыныстардан аулақ болуды іздеп көруге әрекет жасауға шақыратындай.
Романда қаламгер өзімшілдігі мол ірі сөзді интеллигенттің ішкі әлемінің ұсақ-түйекке толы бейнесін орта ғасырлық аңыз, миф т.б. қолдана отыра бейнелейді. Оны қаншама тазалағысы келсе де, қолынан келмеген. Ақылды, салқынқанды Иванның осы арнадағы ойларын «Иван Федоровичтің үрейлері. Шайтан» аталатын тарауларда терең толғамдармен жеткізеді. Бұл, жалпы, Ф.Достоевский шығармашылығының шыңы тәрізді. Өзі ашық айқындай алмаған ойларды интертекске көшіреді. Сол арқылы оқырманға сансыз мүмкіндік береді. Әбден тоқырауға ұшырап, қажыған Иванның түсінде сандырақтап айтқандарын бейнелеу арқылы жандүниесіндегі қозғалыстарды жеткізеді. Иван идеалдарының күйреуін, тас-талқан болуын анық түсінген, мойындаған кездегі түсі. Оқырман да Иван трагедиясын анық сезінеді. Онымен диалогтағы кеңесші – шайтан – Иванның ішкі әлемінің жарық түспес қараңғы қуыстарын мекендеп келген жабайы табиғи сезімдердің жиытығы. Иван маңайындағы адамдардан мүлде қол үзсе, олардың мұң-мұқтажын, қиыншылықтарын көргісі келмесе, бір кездегі табиғаты нәзік жан тірі жанды түсінбейтін біреуге айналғаны – осы отбасы трагедиясы.
Аталған эпизодта Гете «Фаустындағы» шайтан мен Фауст арасындағы тартысты, даулы әңгімелердің әуендері мен түрлік бағыттағы ізденістер бар. Рухани тұрғыда күйреген интеллигент психологиясын талдауда қаламгер символдар тіліне иек артады. Қысқасы, кейіпкер жандүниесіндегі «қоқыстардың» бәрін ақтара бейнелейді. Сол арқылы қаламгердің нақты шындықты сезінуі көркем тілге көшіріледі. Өзін ешкімге тәуелді емес, азат санайтын интеллигент санасының ішкі әлеміндегі бейшаралықты ашады.
Романдағы Карамазовтардың әрқайсының даралана бейнеленгені соншама, шығармадағы оларға жүктелетін қаламгер ойларының да ірілігін бірден сезесің. Бұл шығарманы жүгірте тез оқуға мүмкіндік бермейді. Қайта-қайта оралуға, ойлануға мәжбүр қылады. Сан түрлі іс-әрекеттеріндегі басты түйіндерді білмейінше, өзгелерге беттеу қиын. Көркем жүйеден шығып қалғаныңды сезгенде, амалсыз оралуға мәжбүрлейді.
Иван Карамазовтың ой, әрекетіне түрткі болған, өзі шешімін іздеген ірі сұрақтар қанша қуса да, еш ойынан шықпайды. Жанын жегідей жейді. Мұның көбі інісі Алеша екеуі арасындағы диалогтарда ашылады, көрсетіледі. Жалпы, осы «Аңыз» аталған тарау – романдағы қаламгерлік идеяның шыңы. Осында «Қылмыс пен жаза» романынан бастау алатын қиын сұрақтар жалғасатын тәрізді. Кемпірді өлтіргеннен кейін қатты азаптанатын Раскольников «жазықсыз адамды өлтірдім-ау» деген кінәлі өкінішінен сәл құтқаратын жауап таба алмай, жан дүниесін жегідей жеген ойлармен арпалысқа түседі. Қылмысын ақтайтын себеп, сылтау жоқтай. Мұны қаламгер романның көркем мазмұнына ығыстырмақ болғанмен де, сауалдың сұлбасы азаймайды, қайта сұрақтар көбейе түседі екен.
«Ағайынды Карамазовтар» романындағы мына өмірдің аса қиын сұрақтарының жауабы «Aңызға» көшірілетіндей. Бұлар кейінгі ХХ ғасыр басындағы постмодернистік шығармаларда жиі қолданылатын тәсілдердің бастауы тәрізді әсер қалдырады.
Ф.Достоевский осы аңызда тұспалдана көрсетілетін, негізінен, көркем мазмұнға жүктейтін ойларын ХVІ ғасырға ығыстыра бейнелейді: бұл – шіркеу қағидасына күмәнданған, үкімет билігі идеологиясына қарсы сөз, әңгіме айтқан «дінсіздердің» аяусыз қуғынға ұшырап, қатал жазаға кесілген кездері. Осындай бір қиын-қыстау шақта қалаға Христос келеді. Қиналған бұқара оны құтқарушы келгендей қуана қарсы алады.
Көріп отырғанымыздай, бұл – Евангелиедегі мазмұн.
«…Мұны көрген Инквизитор «елдің тыныштығын бұзғаны, шіркеуді сыйламағаны» үшін Христосты түрмеге қамауға, таң ата дарға асуға бұйрық береді. Бірақ, түнде түрмеге, Христосқа өзі келеді. Оны не үшін түрмеге қамағанын айтып, таң ата дарға асатынын хабарлайды. Осы шешімге қатысты сұрақтары болса, тыңдауға дайын екенін айтады. Христос бұл сұрақтарға үнсіздікпен жауап береді… Бұған Инквизитор таң қалады.». Шығармада бұл шешім аңызды әңгімелеуші Иванның ойы ретінде бейнеленеді. Әрине, мұнда қаламгерлік ойлардың да ізі бар. «Осыдан кейін инквизитор Христосты түрмеден босатып, бостандыққа жібереді. Бірақ, «оған үкімет пен шіркеу тыныштығын бұзбауды, ақырзаман болса да, бұқараға, халыққа келмеуді тапсырады…».
Бұл ойлардың өзегіндегі адам баласы үшін дара, алтын ой, идеяларды түсіндіріп, дәйектеп жату артық деп ойлаймын. Христос үнсіздікпен құтылған жауаптарды, сірә, біздің де қозғамағанымыз ләзім…
Жалпы, Ф.Достоевский – өзінің замандастары мен болашақ ұрпақ алдындағы міндеттері туралы көп ойланған қаламгер. «Қатыгез қоғам қайшылығын қалай өзгертуге болар еді?» деген тәрізді жол іздегендей. Бұл оның барлық шығармаларында кездеседі. Әрі ойлары уақыт пен кеңістік ахуалына сай өзгерістерге ұшырап та отырған. Алайда, шығармашылық ізденістерінің басты арнасы болған бұл ойларын қандай қиындықтарға кезіксе де, іске асыруға ұмтылған. Ал жазушы жолында қиындықтардың аз болмағаны көпке мәлім…
Оқыған шығармасынан оймақтай ой түйе білу – оқырман үшін үлкен олжа. «Ағайынды Карамазовтардағы» мына бір сөз мені жиі ойлантады: «Жүрек – Ібілістің Құдаймен күресі жүріп жатқан майдан алаңы». Иә… Бұл – өле-өлгенше тоқтамайтын күрес. Қайсысының жеңері тек Өзіңізге ғана байланысты…
(Автор)
Сұхбаттасқан
Мәдина СЕРІКҚЫЗЫ