ҚАЗЫНЫҢ ҚАЗАСЫ
(«Алаштың алғашқы құрбанын» жазған кім?)
Алаш қозғалысы, Алаш автономиясы – қазақ тарихындағы ерекше құбылыс. Автономия жөнінде біраз еңбектер дүниеге келді. Монографиялық зерттеулер қолымызда, құжаттар жинағы және бар. Анықтамалық, энциклопедиялық сипаттағы кітаптар танымымызды толықтыра түсуде. Дегенмен, Алаш ақиқатын тереңірек ашатын, тұлғалардың сіңірген еңбегін пайымдауға қажетті мәселелер қапысыз жеткілікті. Солардың бірі – Алаш әскері, Алаш милициясы хақында.
Ә.Бөкейханұлы бастаған Алаш басшылары Орынбордан жеделхат жолдап: «Қолымызды айқастырып қарап отыратын заман өтті. Жанды, малды, қатын-баланы қырғын талаудан қорғайтын күн туды. Кел, Алаштың баласы! Талаудан аман қалам десең, өзіңді өзің бақ, өз алдыңа жеке бақылаушы (милиция) жаса!.. Біз жұмыстың аса керектігі һәм шұғылдығына қарап жалпықазақ сиезін жасамақ болдық. Құрметті ақсақалдар, көзі ашық оқығандар, 5-ші декабрьге қарсы Орынборға келе көріңдер, бас қорғаудың қамы – милиция жасауды кеңесеміз», – деп жар салған еді.
Қазақтың тұңғыш ұлттық-демократиялық партиясының алдындағы келелі істердің бірі — Алаш автономиясының қарулы жасақтарын құру болатын. «Негізінен, атты әскер түрінде жасақталатын халықтық милиция қатарына әскери қызметті атқаруға жарамды 20 мен 35 жастың арасындағы ер-азаматтар алынатын болды. Бөкей, Орал, Торғай, Ақмола, Семей және Жетісу облыстарындағы милиция қызметкерлерінің жалпы саны 13500 болсын делініп, әр облыс бойынша әскер қатарына шақырылғандар саны белгіленді», – деп көрсетілген. Алаш тарихын зерттеуде зор еңбек сіңіріп кеткен академик Кеңес Нұрпейісұлы: «Барлық деңгейдегі Алаш басшылығы 1918-ші жыл бойында ұлттық қарулы күштерді құруға үлкен мән берді. Алаштың алғашқы жасағы (отряд) 1918 жылғы қаңтар-ақпан айларында құрылды, бірақ совет үкіметі орнағаннан соң көп кешікпей ол қарусыздандырылып, оның қатарындағы жігіттер таратылды», – деп анықтай түседі. Алаш мұратын, Алашорда үкіметін қорғауды мақсат тұтқан халық жасағының ұзақ, жүйелі қызмет жасауына аласапыран уақыт мүмкіндік бермеді.
Алғашқы ұйымдастыру сәтінің өзінде-ақ ірі кедергілерге кездесті. Соның ең біріншісі – Семейде құрылған атты-жаяу милицияның бастығы Қазы Нұрмұхаметұлының жазықсыз оққа ұшып, ажал құшуы еді. Жантүршігерлік оқиға жайында «Сарыарқа» газеті 1918 жылдың 18 наурызындағы №34 санында жазды. Мақаланы жазған – Бейімбет деп көрсетілген.
Тура осы мақаладан соң Сәбиттің (Дөнентаев – А.Е.) «Алаштың алғашқы құрбанына» өлеңі басылған. Аталған мақала мен өлең «Абай» журналында да жарық көрген. Өмірбаянынан белгілі: дәл сол тұста С.Дөнентаев «Сарыарқа» мен «Абайда» белсенді қызмет атқарған. Сұрапыл оқиғадан үш-төрт ай өткен соң Ж.Жәнібеков «Қазақ» газетінде «Сарыарқадан» деген ескертпемен «Алаш құрбандары» материалын жариялаған. Мұнда Алаштың қос құрбаны – Қазы Нұрмұхаметұлы мен Нұғыман Сарыбөпеұлының аянышты тағдыры жөнінде баспасөзден жинап, қорытқан дүниелері әңгімеге өзек болған.
Басты айтпағымыз, жарияланғанына бір ғасырдан астам уақыт өткен мақала авторының есім-сойының соңғы жиырма жылдың аясында бұрмалануы көңілді алаңдатады. Біраз зерттеушілер мақала авторы Бәйімбетті Байымбет (тіпті Бейімбетке айналдырып) деп қате оқып, жазып жүр. Бұл жерде әдейі шындықты бұрмалаушылық жоқ, меніңше. Тек араб әліпбиімен басылған дүниелерді оқып, зерттеуде қателік кеткен. «Тарихи шындық бұрмаланған жағдайда байқамай қалған, бір әріптің ғана айырмашылығы ғой» десек, келер ұрпақ алдында ұятқа қаламыз. Қателік қазақтың екі ірі қаламгерінің – ХХ ғасыр басында өмір сүрген ақын, журналист Сәбит Дөнентайұлы мен қазақ әдебиетінің аса көрнекті жазушысы Бейімбет Майлыұлының мұраларына тікелей қатысты болғандықтан, олқылықтың маңызы, мән-мағынасы салмақтана түседі. Серікқали Бәйменше: «Бейімбеттің Алашорданы қолдап жазған туындыларының ішіндегі атап көрсететін еңбегі – «Тұңғыш құрбан» мақаласы. Ол «Сарыарқа» газетінің 1918 жылғы 18 наурыздағы нөмірінде жарияланды», – деп пікір түйеді. Онымен де шектелмей, Бейімбет Майлиннің белгісіз шығармаларын жинастырып, жеке жинақ шығарып, оған «Тұңғыш құрбан» деп ат қояды. Қарағандылық журналист Масғұт Халиолла, сондай-ақ, Б.Майлин қоғамдық қорының директоры Жұмабек Табын өз мақалаларында С.Бәйменшенің қателігін қайталап, бекіте түседі.
Иә, сонымен, Бейімбет Майлинмен шатастырып жүрген Бәйімбет немесе Байымбет кімнің бүркеншік есімі? Мәселенің байыбына жету үшін Сәбит Дөнентаев пен Бейімбет Майлиннің өмірі мен шығармашылығына арналған зерттеушілер пікірі мен әдебиетшілер толғамына жүгінелік. Өткен ғасырдың елуінші жылдары Сәбит Дөнентаевтың шығармаларын ұзақ жылдар жинастырып, алғысөзін жазып, жариялаған көрнекті ғалым Есмағамбет Ысмайылов айтады: «С.Дөнентаевтың бірқатар шығармалары бұрын газет-журнал бетінде «Жаналин», «Бәйімбет», «Азалы», «Жетім», «Бегендік», «Еңбекші», «С.Д.» деген аттармен жарияланып келген».
Қарт журналист Т.Бекбайұлы С.Дөнентаевтың аталарын былайша таратады: Арғынның бір тармағы – Бәсентиін. Бәсентиіннен – Бәйімбет – Қоянбай – Найза – Жарасбай – Жанәлі – Дөнентай – Сәбит. Әйгілі шежіреші Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының жазбалары дерегімізді тиянақтай түседі. Сөйтіп, Бәйімбет (Байымбет) – Сәбиттің алтыншы атасы болып шығады. С.Дөнентаев аталарының ішінде Бәйімбет пен Жанәліні өзінің бүркеншік есіміне таңдаған.
Б.Майлин шығармашылығы жайлы докторлық диссертация жазған, белгілі бейімбеттанушы профессор Темірғали Нұртазин: «Көп жазған, еңбектерін санқилы тарихи жағдайда жазып, сан түрлі баспасөзде көптеп жариялаған Б.Майлиннің псевдонимдері – бүркеншік аттары көп. Ол еңбектерін революцияға дейін «Айқап», «Қазақ» бетінде «Бимұхамет» немесе «Бимұхамет Майлин» деп өз есімімен жариялап отырған. Кейін туыстары атайтындай, «Бейімбет» деп қол қояды да, сол аты – әдеби есімі болып тарихқа енеді», – деп анықтай түседі. Сол көп бүркеншік есімдерінің ішінде «Байымбет» жоқ.
Баспасөз беттерінде, газет, журналдардың бір санында бірнеше материалы жарияланғанда жазушы, журналистер бүркеншік есім қолдануды жөн көреді. Бұл ретте Б.Майлин «Сарыарқа» мен «Абайда» үнемі бүркеншік аттарды қолайлы санады деудің жөні келіңкіремейді. «Сарыарқа» газетінде Бейімбеттің бұдан басқа осы сарындас «Адаспаспыз» (1917 жылғы желтоқсан), «Діншілдерге» (1917 жылғы 5 қыркүйек), «Тұяқ өлі кісі» (1917 жылғы 14 қыркүйек), «Комиссардың жолдасы» (1917 жылғы 1 тамыз) прозалық туындылары жарық көрді. Мұнда да Алаш қозғалысын қуаттап, үн қосты» деген пікір – ұшқары. Олардың баршасы «Байымбет» псевдонимімен басылған. С.Дөнентаевтың «Адаспаспыз» өлеңі жөнінде әңгіме басқаша. Өлең тұңғыш рет «Бәйімбет» бүркеншік есімімен Сәбит қызмет жасайтын «Сарыарқада», 1935 жылғы ақынның өлеңдер жинағында жарияланған. «Абай» журналынан да Б.Майлин шығармаларын кездестіре алмайсыз.
Керісінше, «Сарыарқада» С.Дөнентаевтың бес өлеңі баспа көрген. Мұғалімдік курсты бітірген соң, өз елінде біраз уақыт мұғалім болады да, 1918 жылы қайта Семейге келеді. «Семейде шығатын «Сарыарқа» газетіне орналасып, онда экспедитор (газетті жөнелтіп тұрушы) болып қызмет істейді. Бір жағы, «Сарыарқа» газеті мен «Абай» журналына өлеңдер жазып тұрады», – дейді Балташ Ысқақов «Сәбит Дөнентаевтың ақындық жолы» кітабында.
Б.Майлиннің алғаш Семей өңіріне жолы түсуі жайында Сәду Машақов тартымды әңгімелейді: «Жазушы Бейімбет Майлиннің өзін көріп, таныс болудан көп бұрын оның газет-журнал бетінде басылған өлең, әңгіме, шағын пьесаларын оқып жүретін едім. Сондықтан газет, журналдардан Бейімбеттің өз атын, «Шаңқан», «Бимұхамбет», «Малай» деген тәрізді бүркеншік аттарын алдымен іздестіретінмін… Сол қалыпта бес-алты жылдай сырттан оқып, өзін көруге құмартып жүрген кезде, 1929 жылдың күзінде Бейімбет Семейге келді». Осы тұңғыш келуінде Б.Майлин Семей облысының Мақаншы, Үржар, Бесқарағай аудандарындағы астық жинаудың жай-жапсарымен танысып қайтқан.
Ескеретін жағдай, «Сарыарқа» мен «Абайда» «Тұңғыш құрбанды» жариялаған адам оқиғаны көзімен көрген, жерлеу рәсіміне қатысқан. Қ.Нұрмұхаметұлы қайғылы қазаға ұшыраған уақыт – 1918 жылдың 6 наурызы. Мақалада «сөйтіп, 7 мартта, бейсенбі күні Алаштың тұңғыш құрбанын баянды сапарына жөнелтіп, жұрт тарқасты», – деп бұлтартпас дерек келтірген. Сондай-ақ «жастар ұйымы марқұмның жетісі толған күні жұртты шақырып құран оқытты, дұға қылдырды» деуі – көзімен көрген, ішінде болған адамның сөзі. Болған оқиға мен ол туралы мақаланың жарыққа шығуының арасы – небәрі 11 күн. Сондықтан Қостанайдағы Бейімбеттің аталмыш қазаның арасында болып, мақала жазуы мүмкін емес. «Абай» журналында материал екі күннен кейін 20 наурызда қайталанып басылған. «Тұңғыш құрбан» Бәйімбет псевдонимімен беріліп, мақаладан кейін іле-шала жарияланған «Алаштың алғашқы құрбанына» өлеңінің соңынан Сәбит деп қол қойылуы – баспасөз әлемінде жиі кездесетін заңды құбылыс. «Бәйімбет» бүркеншік есімінің иесі «Сарыарқа» мен «Абайда» қызметкер болған Сәбит Дөнентайұлы екендігі ешқандай дау-дамай туғызбайды. Деректерге бас иіп, ақиқатты ардақтағанымыз абзал.
Ой түйерде ескертпегіміз, Міржақып Дулатұлының бес томдық жинағын құрастырушы белгілі әдебиетші, профессор Жұмағали Ысмағұлов екі шағын мақала жариялап, өз пікірін білдірген еді. Көлемі шағын демесеңіз, ақиқатты ашуға жәрдемдесетін деректі әріптестеріміз елемеді, ескермеді. «Егемен Қазақстанға» берген сұхбатында: «1918 жылы көктемде Семей қаласында… Алаш жасағының қасқайып қарсы тұрған сардары Нұрмұхамедов деген жігіт оққа ұшқан. Осы қаралы жиында Міржақып Дулатұлы қазанама өлеңін оқыған. Жүсіпбек Аймауытов жан досын жоқтап егілген. Бұл хабарды «Абай» журналында «Бәйімбет» деген бүркеншік атпен Сәбит Дөнентаев жазған.
2003 жылдың 28 мамырында М.Халиолла мақаласы жарияланысымен, Ж.Ысмағұлов жедел қолына қаламын алып, «Егеменнің» редакциясына хат жолдады. «Масғұт Халиолла деген әріптесіміздің «Алаштың алғашқы құрбаны» атты тақырыппен көлемді материалы басылған екен. Оқиғасы өзіме көптен таныс болғандықтан ынта қойып оқыдым», – дей келе шындықтың бетін ашады: Біздің жаңсақтық деп отырғанымыз – Бәйімбеттің Бейімбетпен шатастырылуы. Егер бір рет қана қайталанған болса, әріп қатесі деп елемеуге болар еді. Ал Масғұт Халиолла мырза «Бәйімбет» деген автордың аты-жөнін «Бейімбет Майлыұлы» деп өз тарапынан өзгертіп, үш рет қайталайды. Дұрысында, «Бәйімбет» деген атпен С.Дөнентаев баспасөзде жиі жазып тұрғаны біраз адамға мәлім.
Мұны мен кезінде Сәбит ақсақалдың Алматыда тұратын қызы Сәулет апайдан да сұрап білгенмін. Ол жылдары Бейімбет Семейге ат ізін салмағаны оның өмірбаянынан белгілі».
Шындықтың шырқын бұзып алудан сақтанып, дәйексөзді көлемді етіп алдық. «Бәйімбет», «Бейімбет» бүркеншік есімдерінің тарихы дәлелденгендей. Енді оны қайыра қопсытудың реті жоқ.
Бүркеншік есім төңірегіндегі әңгімені осымен доғарып, мақала турасында ой өрбітейік. Соңғы жылдары, әсіресе Алаш қозғалысының жүз жылдығы қарсаңында бұқаралық ақпарат құралдарында Алаш қайраткерлері жөнінде жаңаша толғамдар, қордалы ойлар дүниеге келді. Алаштың тұңғыш құрбаны хақында да пікірлер бой көрсетті. Кейбір зерттеушілер қанды оқиға Семей қаласында, яғни Ертістің оң жағалауында болған дейді. Бұл мәтінмен асығыс, атүсті танысқандықты байқатады. Хабарда: «6 мартта таңертең сағат 9 шамасында Алаш қаласында [Семейдің Жаңасемей бөлігі – А.Е.] мылтықсыз ойнап жатқан» жас сарбаздарға оқ атылғандығы нақты жазылған. Қанды оқиға болған мекен, мезгіл дәлдікпен көрсетілген.
Автор мақаласында Алаштың тұңғыш құрбанын соңғы сапарға аттандырып салуға халықтың көп жиналғандығына тоқталады. Бұл қанды оқиғаның ұлттық сананы оятуға тигізген әсер-ықпалының зор болғандығын көрсетеді. Алашорданың соты, биі Шәкәрім ақсақалдың жиналған жұрт алдындағы сөзі бостандық жолына бет бұрған көптің аңсар-арманын қапысыз танытады. Жерлеу сәтіндегі Шәкәрім ақсақалдың аузынан шыққан қорғасындай сөз жиналған көпті тебірентіп қана қоймай, жүректеріне нұр құйып, бойларындағы күрескерлік рухты шыңдай түскені анық.
«Қабірге қойып, құран оқылып болғаннан кейін Шәкәрім ақсақал халыққа қарап сөз сөйледі:
«Әлеумет! Мынау жатқан кім, білесіңдер ме? Бұл – ұлты үшін шыбын жанын құрбан қылған Алаш азаматының тұңғышы. Мұны өлді демеңдер. Бұл күнгі һәм мұнан соңғы ұлтым деген азаматтар «мына мен сияқты болып ұлтым деңдер» деп өзінің ұлтшылдығын сөзбен емес, іспен көрсетті. Марқұмның аты да Қазы еді. Қазы – би деген сөз. Қазы билігін айтып кетті… Құдай тағала Алашқа шын ұл бергеніне бүгін ғана көзім жетті. Алпыс жасқа келгенде мұндай ұлт үшін құрбан болатын азаматты көремін деген үмітім жоқ еді. Көрдім. Енді бүгін өлсем де, арманым жоқ. Қарағым, Қазыжан, қадіріңді біліп, құрметтей алмасақ, кешу қыл. Қош, қабірің нұрлы болсын!» – деді. Жиналған жұрт еңіреп жылап жіберді».
Шәкәрім сөзі – нағыз би айтатын, Алаштың байтағына ақылгөй ақсақал толғайтын көсемдік жосын. Халқының қасиетін жете таныған, ұлтының салт-дәстүрлерін қапысыз меңгерген, қиын-қыстау шақта еліне сүйеу болған абыз ұлағаты.
Қаһарман жастың қыршын кетуі дүйім жұрттың қайғысына айналды. Райымжан Мәрсеков, Жанғали Қажы, Мұстақым Малдыбаев сынды Алаш қайраткерлері қабырғалары қайысып сөз сөйлеп, жастарды ынтымаққа, бірлікке үндеді. Семинарияда оқитын жас буынның атынан курстас досы Жүсіпбек Аймауытов қаралы жиында жүрек тебірентер лебіз білдірді. Көптің алдында ұлт қайраткері, ақын Міржақып Дулатов жүрекжарды жырымен көңілін білдірді. Сәбит Дөнентаев азанама мақалаға іле-шала «Алаштың алғашқы құрбанына» өлеңін баспасөзде жариялады.
Қазының қазасынан кейін «Сарыарқа», «Абай» редакцияларына көңіл айту жеделхаттары бірінен соң бірі келіп түсті.
«3 нөмер «Абай» журналында Қазы жастың ұлт қызыметінде жазықсыз құрбан болғанын оқыдық, – деп жазады Аягөз елінің қазағы Берікбол Малдыбаев.– «Қайран жас! Әттеген-айдан басқа қолдан келер болмады. Алаштың бұл сықылды жұрты үшін жанын қиған азаматына қой үйтіп, саба артып барып, бата оқып қайту – Алты алаштың міндеті. Жерім шалғайлықтан бата орнына «аза ақтық» деп қатын-баласына 50 сом жібердім. Үй іші, жақын туысқандарына көркем сабыр берсін». Көкшетаулық бір топтың атынан Сапарғали Мақышев көңіл айтып, артында қалған туыстарына 224 сом 50 тиын жіберген. Троицкідегі «Уәзифа» медресесінің қазақ шәкірттері қызылжарлық Ережеп Мұратбаласы, Троицкідегі «Медіресе Расулия», Ақтөбедегі гимназия шәкірттері көңіл білдірген. Барлығын тізіп шығу мүмкін емес. Қазының қазасы Алаш жұртын оятып, дүр сілкіндірген.
Мақаладан Қазының өмірбаяндық деректеріне де біршама қанығамыз. «Қазы марқұм 22-де. Семей үйезі Еңірекей болысында сыбан деген рудан еді. Жасынан кедейлікпен алысып, талабымен оқып келіп еді. Семейде екі класты школды бітіргеннен кейін бірер жыл бала оқытып, пұл жинап алып, 1915 жылы семина-рияға түсті. Оны ендігі жылы бітіремін деп жүргенде ұлт тілегін зор көріп, бірге оқып жүрген жолдастарымен милицияға жазылды. Қыс ортасынан бері атты милицияны басқарып тұрушы еді», – делінген. Қазының артында зар жылап ата-анасы, оқуға жасы жеткен інісі, бір жасар баласы қалады.
Облыстық қазақ комитеті басына зират тұрғызып, ескерткіш тас белгі қоюға мәмілелеседі. Марқұмның зираты Семей қаласының Жаңасемей бөлігінде, қазіргі «Аққу» дүкенінің маңайында болған екен.
Жоғарыда көрсетілген «Егемен Қазақстанның» 2003 жылдың 28 мамырындағы мақаласында қарағандылық журналист Масғұт Халиолла Қазы Нұрмұхаметұлы әулетіне қатысты құнды мәліметтер келтірген. «Осы қайғылы оқиғаны өзі көрмесе де, кәрі құлақ адамдардан естіп, білген Қазының інісі Кенжеқазының жұбайы Хұснижиһан Әбілмәжінқызы (Мақайқызы) Қарағандыда 83 жасында дүние салғалы 6 жылдан асты. Ол кісінің айтқан әңгімесінің мазмұны мынандай: «…Қазының келіншегі орыс қызы-тын. Есімі Нина екен. Олардың ұлының аты – Мекайыл. Сол Нина Қазы өлген соң ішкі жаққа баласын алып кетеді де, 9 жылдан соң баланың өлгенін хабарлап, Қазының қанды көйлегін марқұмның інісі Тәуелқазыға жібереді… Ұлы атасы Атақара молладан Быламық пен Нұрмұхамет туады. Нұрмұхаметтің кіндігінен 5 ұл болған екен. Олар: Құдайберді, Ісләм, Қазы, Тәуелқазы (Тәукен), ең кішісі – Кенжеқазы. Алашордашыларды және олардың туыс-туғандарын аңша аулау науқанында Құдайберді мен Ісләм соңдарына түскен жаналғыштардан бас сауғалап қашып кетеді де, ізін суытып Аягөз жаққа оралып, ақыры аты-жөндерін өзгертіп, зым-зия болады (Қытай асып кетуі де мүмкін). Тәуелқазы Нұрмұхаметтің атынан безіп, Быламықов боп жазылып қызмет етеді. Семейде ет-консерві комбинатында директор да болады. НКВД жендеттері ақыры ұстайды. Бұдан кейінгі тағдыры белгісіз. Одан қалған жалғыз қыз Хамила 1976 жылы Аягөзде дүние салады», – деп тарқатады. Әрі қарай: «Қазының кенже інісі Кенжеғазы ағасы опат болғанда жас екен. Кейін оқып, мұғалім болады. Мұны да қудалай бастағанда Тарбағатай жаққа өтіп кетеді. Ол жерде де жаны қалмайтынын түсініп, өзі тіленіп майданға аттанады. Карелия жерінде ерлікпен қаза табады. Сүйегі сондағы бауырластар қорымында. Артынан қара қағаз келеді. Одан қалған екі қыз – Нұрфатима мен Гүлфатима. Біріншісі – Қарағандыда, екіншісі Алматы облысының Ақсу ауданы Жансүгіров ауылында тұрады. Балалы-шағалы. Қазының туыстарының қайғылы тағдыры қысқаша айтқанда осындай», – деп жүйелейді. Ұзынсонар үзінді келтіріп тәптіштеп жатуымыздың себебі – санадан өшуге айналған Нұрмұхаметовтер әулеті шежіресінің ізі мүлдем жойылып кетпей оқырман назарына жетсе деген ізгі ниет.
Алаш қызметі жолында жанын қиған ұлт перзенті Қазы Нұрмұхаметұлы жайында әзірше айтпағымыз – осы. Білетін азаматтар мағлұматтарды толықтырса құба құп.
Арап Еспенбетов,
филология ғылымдарының докторы, профессор