Латын жазуы: емле ережелерін түзуде ескерілетін жайттар
Рәбиға СЫЗДЫҚОВА,
ҚР ҰҒА академигi, филология ғылымдарының докторы, профессор, Түркия «Dil korumu» лингвистикалық қоғамының корреспондент мүшесi
Спорт терминдері сияқты қазақша ұлттық ойын аттары да екі түбірден жасалса, көбінесе, біріккен сөз ретінде қосылып жазылады. Бұлардың ішінде сын есім, сан есімдер мен зат есімдердің тіркесуімен жасалғандары көбірек кездеседі: аққала, ақсүйек, түйебас, қосқұлақ, әуетаяқ, салматаяқ, алакүшік, алтынқабақ, бурақотан, қарабие, қарақұлақ, алтыбақан, бесқақбай, үштабан, шықетер, төртасық, бесасық, бестас, соқыртеке, тоғызқұмалақ.
Сондай-ақ кейбір ойын аттары есімдер мен етістіктердің тіркесінен жасалады, олардың көпшілігі біріккен сөз болады: балтамтап, қолсоқпақ, ханатпақ, ханталау, тисінқабақ, ал бірқатары күрделі сөз ретінде бөлек жазылады: қыз қуу, орамал тастау. Бастауыш, баяндауыш, толықтауыш мүшелері бар, сөйлем іспетті құрылымдардан жасалған ойын аттары тырнақшаға алынып, әр сөзі бөлек жазылады: «Ханды қара басты», «Хан жақсы ма?», «Кім түртті?». Бір сөздің қайталауынан жасалған немесе қарсы мәндес қос сөздерден жасалған ойын аттары дефиспен жазылады, олар да көбінесе тырнақшаға алынады: «Мыршым-мыршым», «Ұжмақ-тозақ», «Хан-уәзір».
Химия, геология, металлургия салаларына қатысты терминдердің бірқатары біріктіріліп жазылады: оттек (оттегі), сутек (сутегі), қостотық, теміртас (железняк), таскөмір.
Астрономия саласына қатысты терминдік сөздер екі түбірден жасалса, біріктіріліп жазылады: көкжиек (горизонт), кемпірқосақ, оңтүстік, солтүстік, шоқжұлдыз. Бұл топқа жұлдыздардың, шоқжұлдыздардың аттары да жатады: Темірқазық, Жетіқарақшы, Ақбозат, Есекқырған, Үшарқар, Құсжолы.
Біріккен сөз болатын терминдерге келгенде мынадай жайттарға көңіл аудару қажет болады. Флора (өсімдік) пен фауна (жан-жануарлар) дүниесінің терминдік атаулары болып келетін біріккен сөздердің жасалу жолдары көбінесе мыналар:
1) Флора мен фауна атаулары түсті білдіретін ақ, қара, көк, сары, қызыл, ала, боз деген сөздер мен жеке тұрғандағы лексикалық мағынасынан айырылған сөздердің бірігуі арқылы жасалады. Мысалы, (алақоржын (тышқан), ақиық (құс), қарақанат (өсімдік) дегендердегі қоржын, иық, қанат сөздері осы атауларда өздерінің жеке лексикалық мағынасында қолданылып тұрған жоқ, алдыңғы сөздермен бірігіп барып, нақты аңның, құстың, өсімдіктің атауы болып тұр.
Бұл топтағы өсімдік атауларына мысалдар: ақбүйрек, ақбілек, ақшелек, ақсырғақ, ақтамақ, бозбұғы, бозкілем, қарабас, қарақұлақ, қарашора, қарашұнақ, қызылбас, қызылқұйрық, көкқасқа, көкнайза, көксұлтан, көкшолақ.
Осы топтың жан-жануарлар атауларына мысалдар: ақиық, қарабай (құстар), ақкөз, аққайран, ақсерке, алабұға, қаракөз (балықтар), алақоржын (тышқан), қарақұйрық (аң).
2) Бірінші сыңары түсті білдіретін сын есімдер, екінші сыңары аң-құс, өсімдіктердің жалпы атауы болып саналатын құс, ағаш, балық, құрт, шөп, гүл, торғай, жидек, жеміс сияқты сөздер болып келген атаулар біріккен сөз болады: қарақұс, қараторғай, қарағаш, қандағаш, қызылағаш, қарақұрт, сарағаш, сарыгүл, сарышөп, қаражидек, қызылжидек. Мұнда да өсімдіктің нақты атауы ағаш, гүл, жидек деген сөздер емес, сол сияқты құс, торғай дегендер де – нақты бір құстың аты емес, жалпы атаулар.
3) Бірінші сыңары әр алуан есім сөздер болып, екінші сыңары шөп, от(ы), гүл, құс, торғай, балық, тауық, құрт сияқты жалпы атау болса, олар да біріккен термин сөз болады. Мысалы: айгүл, айланшөп, бояушөп, барқытшөп, қоңыраушөп, сәлемшөп, әтіргүл, безекгүл, тарақбалық, теңгебалық, қылышбалық, күркетауық, түйетауық, тентекқұс, жыланқұрт, суықторғай.
Соңғы компоненті жапырақ, тікен, тікенек, тамыр сияқты сөздер болып келгендер де осы қатарға жатады: бабажапырақ, алтайтамыр, сужапырақ, сүтжапырақ, әректікен.
4) Екі сыңары да жеке тұрғандағы лексикалық мағынасынан айырылған есім сөздер болса, ол атаулар да ботаникалық немесе зоологиялық терминдер ретінде бірге жазылады: егеуқұйрық, бізтұмсық, қаптесер, айқабақ, асқабақ, бестамақ, балмұрын, томардәрі.
5) А. Бірінші сыңары мал атаулары (қой, сиыр, айғыр, түйе, бота, бие, қозы, ат) аң атаулары (аю, киік, бөрі) немесе балық, бақа, құс деген сөздер болып, екінші сыңары өзінің лексикалық мағынасынан айырылған сөздерден жасалған биологиялық терминдер біріккен сөз болады: аюқұлақ, аютабан, атқұлақ, атшоңқай, бақабас, балықкөз, бөрікөз, бөріқұлақ, бөрігүл, ботатабан, қозықұйрық, қозықұлақ, құсаяқ, құсқонбас, құстарақ, түйеқарын, түйеқұйрық, түйесүйек, түйежапырақ, биебау, биеқарын, қоянсүйек, қоянтамақ, қоянтобық.
Ә. Бірінші сыңары кейбір малдар мен аңдардың жалпы атаулары (қой, қоян, түйе, киік, балық т.б.) екінші сыңары шөп, от(ы), жапырақ, тікен, жеміс, тамыр, ағаш, қат сияқты сөздер болса, бұлардың бірігуі арқылы да ботаникалық терминдер жасалады: балықот(ы), қояноты, бақоты, қойоты, қояншөп, түйежапырақ, түйетікен, киікоты, қазоты, бөріжеміс.
Б. Өсімдік, аң-құс, жан-жануарлардың белгілі бір түрінің (тұқымының, сортының) атауы алдынан олардың мекеніне, түсіне немесе басқа да бір қасиет-белгілеріне қарай айтылып қалыптасқан тұрақты анықтауыштары болады. Олар анықтайтын сөзінен бөлек жазылады. Мысалы: мес бие, қулық бие, лақса бие, сарқарын бие; жөнек нар, үлкен нар, оқпақ нар. Сонымен қатар мұндай терминдік анықтауыштар екі (кейде үш) сөзден тұруы да мүмкін. Ол күнде бұл екі сөз өзара бірігіп жазылады да анықтайтын сөзінен бөлек тұрады. Мысалы: ақбас жоңышқа, ақбас сиыр, ақбас қырыққабат дегендердегі ақ сөзі жоңышқаның, сиырдың, қырыққабаттың бастарының ақтығын жай ғана суреттеп тұрған жоқ, ол бас сөзімен бірігіп, сол өсімдіктің сортын немесе малдың тұқымын айырып атап тұр. Мұндай терминдік мәндегі күрделі анықтауыштар негізінен ғылыми әдебиетте (оқулықтарда, ғылыми зерттеулерде, энциклопедия мен сөздіктерде) кездеседі және көбінесе калька жолымен жасалған аударма болып келеді: ақтұмсық қарға, алақанат бозторғай, итбас жарғанат, алаяқ мәлін, ақтөс сусар, аққабақ шымшық, бізқұйрық үйрек, сүйелтұмсық кептер, қызғылтжирен саршұнақ, қызылерін ақмарқа.
Екі-үш сөзден тұратын күрделі анықтауыштар ғылымдық термин болмай, яғни түрді, тұқымды, сортты білдірмей, жай суреттеме атау үшін қолданылған болса, олардың әр сөзі бөлек-бөлек жазылады: Мысалы: ақ шандыр бие, ит арқа ат, бас асау жылқы, иір өркеш түйе, қара қайыс түйе, сары аяқ марқа, ақ ала мойын кептер, ұзын сирақ әтеш.
Биология саласының біріккен сөзден жасалған терминдері тек жан-жануар, аң-құс, жәндік, өсімдіктердің аттары ғана емес, олардың құрылысына, ағзасына, өсіп-өну процесіне, т.б. қатысты атаулар болып та келеді. Мысалы: гүлтабан, гүлшұнақ, тозаңқап, бұршаққын, сүтқоректілер, оңқанаттылар.
Әр алуан құрал-жабдық, қару-жарақ, мәшине, аппарат, бұйым, үймүлкі атаулары екі түбірден жасалса, біріккен сөз болады. Бұлардың ішінде бұрын пайда болған ежелгілері де, жаңалары да бар. Мысалы, көне мылтық атаулары: алтатар, бесатар, күлдірмамай, жекауыз, бірауыз, қандауыз, жездауыз; әр түрлі үй мүлкі мен бұйым атаулары: жүқаяқ, қазанқап, жастағаш, қолғап, қуысқұлақ, музыкалық аспап атаулары: месқобыз, сазсырнай, асатаяқ, найсыбызғы, қоссаз, желғабыз; өзге де құрал-жабдық аттары: атауыз, жерағаш (соқа), тісағаш, шотаяқ сияқтылар ертеден келе жатса, мұзжарғыш, еттартқыш, қаржыртқыш, астықтиегіш, шаңсорғыш тәрізді жаңа мәшине, аппарат, құрал-жабдық атаулары – кейіннен жасалған біріккен сөздер. Соңғы топтағы нақты атау болып саналатын зат есімдерді осылармен тұлғалас келетін кәдімгі анықтауыштармен шатастырмау керек, күрделі анықтауыштардың әрбір сөзі бөлек жазылады: су тартқыш колонка (қандай колонка? – су тартқыш), жүк көтергіш мәшине (қандай мәшине? – жүк көтергіш).
Әр алуан мамандық, кәсіп иелерінің аттары және белгілі бір іске (әрекетке, жұмысқа т.б.) бейім адамдардың атаулары да екі сөз арқылы білдірілсе, біріккен сөз болады: алыпсатар, атқамінер, теміржолшы, жолсерік (проводник), өнертапқыш, қызылізші.
Екі компоненті де етістік тұлғалы болып келетін сипаттама тіркестер қосылып жазылады: көріпкел (адам), шығарыпсалма (сөз), суырыпсалма (ақындық), алыпқашпа (сөз); бұл қатарға екінші компоненті ашық райдағы етістік болып келетін тіркестер де жатады: ерғашты (болу), жүрекжарды (хабар), қағазбасты (қызметкер), жолсоқты (болу), пышақкесті (тыйылу).
Екінші сыңары аралық, тану, сымақ, құмар, жай, – хана, ақы, – нама, хат, тас, бас болып келген тіркестер бір ғана заттың атын білдіріп (көбінесе термин болып) тұрса, біріктіріліп жазылады: халықаралық, ауданаралық; қоғамтану, шығыстану, абайтану; шешенсымақ; асхана, құсхана, төлхана, перзентхана; сапарнама, өмірнама, ғарышнама; шайқұмар, әнқұмар; жалақы, қаламақы, жамбасақы, көзақы (көргеннен көзақы алған), жолақы, кіреақы (термин ретінде емес, образды фразеологизм құрамында келген ақы сөзі бөлек жазылады: табан ақы, маңдай тері); сенімхат, жеделхат, қолхат (хат сөзімен тіркескен сөздер бір ғана құжаттың ресми атауы болса, бірге жазылады); қоражай, саяжай, тұрақжай, қонақжай, жағажай (пляж), егінжай; ұлутас, теміртас, сутас, тақтатас, зертас, сынтас, құлпытас, обатас, этнографиялық бұйымдардың атаулары; тұмартас, есектас, құрал атауы: шаңтас (бидай бастыратын), табиғаттағы құмтас, қойтас, жартас, шағылтас (тас сөзі өзінің тура мағынасында келіп, алдыңғы сөз оның түрлі сын-сипатын білдірсе, бөлек жазылады: малта тас, дөңбек тас, жақпар тас, қайрақ тас, қабыршақ тас, шақпақ тас, серек тас, үңгір тас, тектұр тас, лағыл тас, ақық тас, меруерт тас) қалжыңбас, қылжақбас, маубас, жүдеубас, жындыбас, қаңғыбас, қақбас (бұларды алдыңғы компоненті анықтауыштық қызметте келген қауға бас, дода бас, қазан бас, қасқа бас, қалтақ бас деген жай тіркестермен шатастырмау керек); қолбасы, онбасы, мыңбасы, жүзбасы, рубасы, түменбасы, көшбасы, әскербасы, дуанбасы; қолбасшы, жолбасшы, көшбасшы (соңғыларды термин емес, жай мынадай сөз тіркестерімен шатастырмау керек: сөз басы, түлік басы, төл басы, мал басы – мал басын көбейту, жан басы – жан басына шаққанда) т.т.
Бірінші компоненті фото, радио, электр(о), авто, аэро, кино, гидро, агро, теле, стерео, мото, метео, био, микро, макро, квази, транс деген тұлғалар, екінші компоненті тәуелдік жалғаусыз сөз болса, әрі бұлар қосылып, бір заттың, бір құбылыстың атын білдіріп тұрса, бірігіп жазылады. Мұндайда екінші компонент қазақ сөзі де, кірме сөз де бола береді: автобаза, автоқалам, автосуарғыш, автотіркес, авиапочта, авиабайланыс, авиамектеп, фотоаппарат, фотосурет, телемеханика, телеқабылдағыш, теледидар, телестудия, телехабар, агрокомплекс, агрошаралар, биосүзгі, макромолекула, микробиология, микросинтез, транссібірлік, инфрақызыл, ультракүлгін, изосызық, гипержазықтық.
Электр сөзімен келген тіркестер кейде о дәнекерінсіз келеді де осы сөзбен келген тіркес күрделі сөз ретінде танылып, электр сөзі бөлек жазылады: электр агрегат, электр барабан. Ал тәуелдік жалғаулы сөзбен тіркескенде, электр сөзінің бөлек жазылатыны белгілі: электр қуаты, электр стансысы.
Шылаулар әрдайым бөлек жазылады және одан кейін не бұрын үтір қойылмайды (қыстырма сөз сияқты тілдік бірліктер қатыспаған жағдайда).
Араларына да, де, та, те шылауын салып, етістіктің бұйрық рай тұлғаларынан жасалған анықтама (сипаттама) тіркестер бөлек жазылады, арасына ешқандай тыныс белгі қойылмайды: ас та төк (байлық), ұр да жық мінез, у да шу (айғай), кел де кет (болып отыру).
Дефис қоюда қайталама қос сөз бен тіркесті шатастырмау керек. Қос сөз тұтастай бір ғана сөйлем мүшесі болады. Ал тіркестің әр сыңары сөйлем мүшесі бола алады. Сондықтан қайталама қос сөзде дефис қойылады, ал тіркеске дефис қоюдың қажеті жоқ: бір-бірімен – бірімен бірі, бір-бірінен – бірінен бірі, бір-біріне – біріне бірі, бір-бірін – бірін бірі, өз-өзін – өзін өзі.
Алдыңғы сөзге III жақ тәуелдік жалғауы жалғанып, бір сөздің қайталануынан жасалған аттысы атты, жаяуы жаяу, бары бар, жоғы жоқ, бірі бір, екісі екі сияқты тіркестерге де дефис қойылмайды.
Қатарласа қолданылған мағыналас сөздердің бірқатары дефиссіз, бөлек жазылады: ежелгі ескі (досы), құр босқа, құр текке (мұндағы құр сөзі бекер, босқа, текке деген сөздермен синонимдес), ақыр аяғында (ақыр – арабша «соң, ақыр» деген мағынада), сәске түс (сәске – парсыша «түс»), әуел бастан (әуел парсыша «бас»), шынайы таза.
Екі компоненті бір-бірімен мағыналас ала-бөле, баса-көктеп, жуып-шайып, өсіп-өну, қырып-жою, кекеп-мінеу, жылап-еңіреу сияқты етістіктер де плеонастық қатарлар түзіп, дефис арқылы жазылады. Бұлардың екінші сыңары әр түрлі тұлғада өзгеріп отыруы мүмкін. Ондай жағдайда да дефиспен жазыла береді: жуып-шайып, жуып-шайды, жуып-шайғалы отыр, өсіп-өнді, өсіп-өне бермек, өсіп-өндік.
Ал тұлғасы жағынан осыларға ұқсас, бірақ біреуі негізгі, екіншісі көмекші етістік болып келетін (яғни тең мағыналас емес) айта сала, келе сала, көре сала, ести сала, көре тұра, біле тұра, ести тұра, сөйте тұра, кіре бере, түсе бере, ала бере сияқты етістіктер бір-бірінен бөлек жазылады.
Қос сөз немесе плеоназм типтес құрылымдардың әр компоненті бірнеше сөзден тұрса, олар үтір арқылы немесе ешқандай тыныс белгісі қойылмай жазылады (соңғы жағдай араларында мен жалғаулығы бар жерде болады): үн жоқ, түн жоқ (ал үнсіз-түнсіз), әй дер ажа, қой дер қожа жоқ; бір сырлы, сегіз қырлы; апы кіріп, күпі шығып; алты аласы, бес бересі; үлде мен бүлдеге (оранған); күн демей, түн демей, (ал күні-түні, күн-түн демей), аз болсын, көп болсын (ал азды-көпті), ерте болсын, кеш болсын (ал ер_телі-кеш); о жақ, бұ жағы, о шеті мен бұ шеті.
Реттік сан есімдер цифрмен жазылса, өзіне қатысты сөзбен араларына дефис қойылады: 7-сынып (жетінші сынып), 15-үй (он бесінші үй), 50-километр (елуінші километр). Кейде реттік сан есім жасайтын -ыншы/-інші жұрнақтары көрсетіліп жазылуы мүмкін, ол күнде де дефис сақталады: 7-нші сынып, 15-інші үй, 50-інші километр. Айды, жылды көрсететін цифр мен ай атын білдіретін сөз және жылы деген сөздердің арасына дефис қойылады: 8-наурыз, 1-қазан, 1987-жыл. Осы уақытқа дейін орыс тілінің үлгісімен жыл, ай аттарында дефис қойылмай келді. Алайда бұл реттік сан есімдер мен есептік сан есімдерді ажыратуда елеулі қиындық тудырады. 2000 жылдан бері немесе 2000-жылдан бері деген тіркестердің мағынасы екі бөлек. Әсіресе тарихшылар үшін бұл өте маңызды.
Мақаламызда емле ережелерін түзу барысында ерекше көңіл бөлу қажет, ескерілетін жайттарға ғана тоқталдық. Сөздердің дұрыс жазылуы анықтағышта толық көрсетіледі. Мысалдарды қазіргі қолданылып жүрген жазумен (кириллицамен) беріп отырмыз. Кейін, латын жазуы қолданысқа енгенде, таңбалары өзгертіледі.
(Соңы)