немесе әнші Әміре Қашаубайұлының туғанына 130 жыл толуына орай көкейде жүрген ой

Әнші Әміре туа біткен талантымен 6 жасында ауыл-аймағын, 12 жасында Семей жұртшылығын таңдандырды. Есейе келе Семей жастарының «Ес аймақ» мәдени ағарту қоғамының мүшесі бола жүріп орындаушылық өнер жолын бастады.
37 жасында Орынбор мен Қызылордада, Мәскеу мен Парижде ән салды. 39 жасында Германия жұртшылығын әнімен сүйсiндiрдi. 1934 жылы қарашаның 5-нен 6-на қараған түнi 46 жасында бұл дүниеден жарық жұлдыздай ағып өтті.

---

Әлем жұртшылығы Әміренің ән­шілігіне зор баға бердi.
«Әміре қай әнді айтса да, өзін­ше кестелеп, қошқар мүйіз салып, үкі маржан тағып алады. Осы ба­ғы­ты дұрыс, жақсы бағыт дейміз», деп жазды Мұхтар Әуезов.
«Өңге өнер білімнен осыншама ма­құрым боп туған Әміреге та­би­ғаттың тамаша биік, тамаша та­за, тамаша өрнекті өлшеусіз дауыс бере салуы – адам қайран қалар­лық көрініс», -деп пiкiр айтқан бо­латын Сәбит Мұқанов.
Сәбит Мұқановтың тағы бiр бер­ген бағасында, «Ертеден шапса – кешке озған, ылдидан шапса – төс­ке озған, дегендей, ертеден қа­ра кешке дейін үздіксіз ән шыр­қаса да айнымай, әрбір әні әнді жаңа ғана бастағандай мүлтіксіз ес­тіледі» деп жазғаны да Әмiренiң ән­шiлiк қасиетiн ұштай түседi. Сол айтылғандай Әміренің дауысы өмі­рінің соңына дейін күмістей та­­залығымен, мұқалмас күштілі­гі­мен, тыңдаушысын тәнті етіп, таң­­­дандырып өтті.
Алайда, Париж сапарында Әмi­ренің алаш ардагерi, Кеңес Үкi­метiнiң ата жауы саналған Мұс­тафа Шоқаймен жолығуы ал­да­ғы тағдырын мүлдем өзгертіп жі­берді. Маңдайы тасқа соғылды. ОГПУ назарына iлiгiп, ендiгi өм­i­рi­нiң қалған 9 жылы құсалықпен өттi.
Мұстафамен байланысы бар де­ген желеу өмірі мен шығар­ма­шы­лығына кері әсерін тигізді. Әмі­ренің бастан өткізген осы қиын­шылықтарын бірнеше жыл­дарға бөліп сипаттауға болар еді.
БІРІНШІ: Әміре қудаланды. Кеңес­тік жүйе орнап, қазақ сах­насында опера, симфония, ұлттық ор­кестр тәрізді музыка өнері құл­пыра бастаған шақта Әміре Қа­шаубайұлы бәрінен шеттетілді. Атап айтқанда премьерасы 1934 жыл­дың 7 қарашасында өткен «Қыз Жібек» операсында рөл орын­дау мүмкіндігінен аласта­тыл­ды. 1933 жылы Мәскеуден арнайы кел­ген мамандарға берілген күй­та­баққа жазылатындар тізіміне ен­беді. Жұмыстан шығарылды.
Қазақ халқының әншілік дәс­түрін дүниежүзіне танытқан Әміре киер киімге, ішер асқа жарымай­тын күйге түсті. Евгений Бру­си­ловс­­кийдің: «Париж бен Страс­бург­тің сахналарында жарық жұл­­дыздай жарқ етіп көрінген Әмі­ре Қашаубаев сенің алдыңда тұр. Көзі қанталап мөлиген, де­не­сіне тер сіңген, дауысы барлыққан, еңсесі пәс адам сол Әміре Қа­шау­баев па? Әлі де болса маған бір­деңе­ні дәлелдемек болады… Көпе-көр­неу жылап тұр. Бірақ бұл мас­тық­тың әсерінен төгілген көз жа­сы емес еді. Жоғалған, алданған өмір­дің ащы солығы еді. Қазір дау­сынан айрыл­ған шағында оның кез­десіп, бас қосар адамы да ша­малы, оған көңіл бө­ліп жатқан еш­кім жоқ. Өзінің жал­ғызсырап қал­ғанына, елеусіз қа­л­ғанына қат­ты қамығады ол», – деп жазғаны сол тұс болатын. (Е.Брусиловский, Дүйім дүл­дүл­дер. Алматы, «Ана тілі» баспасы, 1995 жыл, 78-бет, қа­зақ тіліне ау­дар­ған Сапар Бай­жанов) Е.Бру­си­ловскийдің ащы шындықты жаз­ғаны рас. Бұған Әмі­ре кінәлі емес еді. Қайткен күн­де Әміреден құ­тылу­дың қамын ой­лап, адамды жос­парлы түрде жә­бірлеп, мезілік күй­ге жеткізген­дер кінәлі.
1933 жылы Алматыда жаңадан ашыл­ған Ғылыми-зерттеу каби­не­тінің директоры Ахмет Жұбановқа барып, Әміре: «Әлдеқандай жағ­дай бола қалса үйдегі қаршадай екі қызыма көз қырыңды сала жүр­гей­сің», деп айтқаны да қиналып жүр­гендегі бір сәтін дәлелдей тү­седі. (Ол кезде Ахмет Жұбанов 27 жаста болатын).

Жалғыздықпен, қиналумен, құ­салықпен күй кешкен қайран Әмі­ре осылайша өмірден өтті. Ша­масы ОГПУ тыңшыларынан сес­кенген болуы керек, қиын-қыс­тау кезеңдерде достары да жуый қоймаған. Әміренің өлі де­несі Алматы көшелерінің бірінен табылды.
Әмірені көзі көрген жазушы Ни­колай Анов «Выдающийся пе­вец» деген мақаласында: «Враги на­­рода, травившие Амре, хотели по­­хоронить славу народного певца в одной могиле с покойником», («Ка­захстанская правда» газеті, 25 қа­раша, 1945 жыл) деп жазғаны бар. Яғни, Әміреге у беріп өлтіріп, де­несін Алматы көшелерінің бі­рі­не тастап кеткен болып шығады.
ЕКІНШІ: Әмiре қайтыс болған соң, көп ұзамай Қазақ АССР Ха­лық Ағарту комиссарияты 1934 жыл­­дың 19 қарашасында Қазақ Ұлт театры ауласына Әміреге ес­керт­­­кіш орнату жөнінде №540 бұй­­рығын шығарған. Амал не, бұл бұй­­рық орындалмады.
ҮШІНШІ: 1974 жылы Әміреге ес­керткіш тұрғызу жөнінде екінші рет бұйрық шығарылды. Бұл да орындалмай қалды. Оқиға былай болған еді.
1974 жылдың 21 ақпан күні осы жолдардың авторы Мәскеудегі кинофото құжаттары және дыбыс жазу Мемлекеттік мұрағатының Қырғыз бөлімінен Әміренің 1925 жылы фонографқа түскен «Ағаш аяқ», «Үш дос», «Бес қарагер», «Бал­хадиша», «Дударай», «Смет», «Жалғыз арша» әндерін тауып мәдениетімізде ерекше жаңалық ашқаны белгілі. Осы қуаныштан соң іле-шала Әміренің қызы Күләш Қашаубаеваның кеңесімен Дінмұхамед Қонаевтың атына Әміре қабірінің қырық жылдан бері қараусыз жатқаны құлпытас орнату жөнінде хат дайындалды. Хатқа қазақ өнерінің сол кездегі қар­лығаштары: Серке Қожамқұ­лов, Қанабек Байсейітов, Жүсіп­бек Елебеков, Әбілмәжін Сапақов, Сапарғали Бегалин, Сара Есова, Әшім­бек Бектасов қол қойды. Көп ке­шікпей бұл жұмыс Қазақ ССР Ми­нистрлер Кеңесіне тап­сы­ры­лып, Әміре мүсінін тұрғызуға 5000 рубль бөлінді. Осы шешім негі­зін­де 1974 жылдың 9 шілдесі күні Қа­зақ ССР Мәдениет ми­нистр­лі­гінде Әміреге орнатылатын мү­сін­нің жобасы бекітілді. Ескерткіш ав­торы болып мүсінші Татьяна Ан­дрющенко тағайындалды.
Т.В.Андрющенко өз ше­бер­ха­на­сында жыл бойы еңбек етті. Нә­тижесінде алты метрлік Әміре тұл­ғасы дайын болды. Ескерткіш 1978 жылы әншінің туғанына 90 жыл толуына орай жезден құйы­ла­ды деп жоспарланған. Амал не мү­сін бұл жолы да тұрғызылмады.
ТӨРТІНШІ: Кеңестік кезеңде Әмі­ре жерленген жер жылдар бойы қараусыз қалды.
Алматының Райымбек даңғы­лы бойында жатқан Орталық зи­рат­тағы қабір 1934-1974 жылдар ара­лығында жермен жексен тап­талып, жоғалып кеткен.
1974 жылы Әміренің фо­но­­-
г­раф­қа жазылған әндері табылған соң еске алу, құран бағыштау мақ­са­тында әнші жерленген жерді із­деу басталды. Оқиға былай бол­ған еді: Әншіні ақымдап жерлеген Әбілмәжін Сапақов деген ақсақал зират жанындағы терекке бәкімен «Бұл жерге Әміре Қашаубайұлы жер­ленген» деп жазып кеткен екен. Серке Қожамқұлов, Жүсіп­бек Елебеков, Сапарғали Бегалин және мен орталық зираттан төрт күн бойы іздеп таба алмаған кезде осы Әбілмәжін Сапақов араласып, әнші жерленген жерді көрсетіп берді.
Әрине, Әміре зиратының ор­ны жоқ, тегістеліп кеткен. Осыған да қуанысып, құран бағыштадық.
Сол сәттерде Әміре жайлы зерт­теу жүргізуіме екі жағдай се­беп болды. Әуелгісі: «Әміре ән­дері­нің үнтаспасын тапқан жігіт», деп Әлкей Марғұлан бастаған үл­кендердің маңдайымнан сипап, бата бергендері болды. Екіншісі, дәл сол кезде Қостанайда тұратын Әміренің қызы Күләш Әміреқызы Қашаубаеваның маған деген ерек­ше ыстық ықыласы еді. «Сен енді менің балам болдың, мен үшін өте ыстықсың, Жарқын», деуші еді ол әрдайым. Күләш Әміреқызының маған рахмет айтқан мақаласы газет бетінде де жарық көрді («Қа­зақ әдебиеті» газеті, 30 қаңтар, 1976 ж.).
Сонымен 58 жыл бойы қарау­сыз қалған Әміре қабірі басына 1992 жылдың 5 қарашасы күні құл­пытас орнатылды. Құл­пытасты Қа­зақ ССР еңбек сіңірген әр­тіс­тері, әнші Кенжегүл Сыздықова мен зайыбы Дмитрий Гусинцов 60 мың рубль шығарып жеке қаржа­ты­мен тұр­ғызды. Осы орайда мы­на бір жайды еске сала кетейін.
Зираттың ашылу рәсіміне са­наулы күндер қалғанда біреулер қа­бірді қиратып кетіпті. Бұл жө­нінде «Вечерняя Алма-Ата» газе­тіне «Кощунство на кладбище» де­ген мақала жарияланды. Онда: «Ұлы әнші Әміренің құлпытасы қиратылды», – деп Алматы халқын та­ғы бір дүрліктірді. Сонда қазақ­тың Кенжегүлдей қайсар қызы намыс-қайратына мініп, қалалық әкімшілікке барып жүріп бір апта ішінде зиратты қайтадан қалпына келтірді.
Осы әңгімелер басында атап өт­кеніміздей 1925 жылы Париж са­­­парында Мұстафамен кездес­ке­ні­нен басталды десек қа­те­лес­пес­піз. Біріккен Бас саяси басқарма (ОГПУ) тыңшылары Әмірені үз­бей қадағалауға алыпты (тіпті соңы­на аңдушы қойған кездері бол­ған). Әнші өміріне қауіп төн­ді­ріп отырған. Әміре жайлы әңгі­ме­лердің қай қыры да ОГПУ деген үрейлі мекемеге келіп тіреледі.
Алайда, Әміре атамыздың есі­мі денесімен бірге көрге кетпегені бел­гілі. Әлем жұртшылығын әні­мен тамсандырған Әміре ән әле­мінің жарық жұлдызы болып қала бер­мек. Р.Ролланның, А.Барбюс­тың, А.В.Луначарскийдің, А.В.Затаевичтің, Е.Г.Б­ру­­­­силовскийдің, С.Сей­фуллиннің, М.Әуезовтің, С.Мұ­қановтың, А.Жұбановтың, С.Бе­галиннің, М.Әлімбаевтың әнші жайлы жазғандары рухын ас­қақтатты. Қайнекей Жармағам­бетов «Әнші азамат» повесін жазды. Мұқатай Тоқжігітов «Ән атасы – Әміре» естелік кітабын, фа­шистік концлагерьде күн кеш­кен ақын Хамза Абдуллин орыс тілінде Әміре жайлы «Казахская песня в Париже» поэмасын, Ора­за­қын Асқар «Әміренің әні» дас­танын, осы мақала авторы әр жыл­дарда орыс және қазақ тіл­де­рінде «Әміре», «Ән атасы», «Әміре Қашаубаев» деректі прозалық кі­таптарын және «Ән атасы – Әмі­ре» телепьесасын, «Әміре ән­де­рі­нің күйтабағы», Қайырбек Шағыр «Ұлы тенор» поэмасын жазды. Осының бәрі баба шығармашы­лы­ғын танытатын құнды еңбектер болып табылады.
Якуда Амандықовтың құрас­тыруымен 2012 жылы жарық көр­ген «Әнші Әміре» естеліктер кіта­бы әншінің 125 жылдығына тарту болды. Өз кезінде халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері, Қазақ ССР Мәдениет министрі Жек­сен­бек Еркімбеков Әміре Қашаубаев атындағы халық әндерін орын­дау­шылардың республикалық кон­курсын ұйымдастыруға атса­лы­сып, Әміре мұрасын сақтауда өл­шеусіз үлес қосты. Әміре Қа­шаубайұлының туғанына 120 жыл толуына орай Семей қаласындағы қалалық мәдениет сарайының жа­нында әнші мүсіні бой көтерді. Бұл да тұлға есімін мәңгілік сақ­тау­дағы үлкен жұмыстың бірі. Бү­гінгі ұрпақтың ұлы әншіге деген құрметі осылайша жалғасуда.
Тағы бір айта кететін жай, 2016 жы­лы Астанадағы Қалибек Қуа­ныш­баев атындағы мемлекеттік ака­демиялық қазақ музыкалық дра­ма театры ұжымы Тәуелсіз­дігі­міз­дің 25 жылдығына орай дра­ма­тург Рахымжан Отарбаевтың «Әмі­ре» драмасын сахнаға шы­ғар­ды. Әншінің туғанына 130 жыл толуына орай «Амре в Париже» де­ген кітабы жарыққа шықты. Көр­некті жазушы Медеу Сәрсеке де Әміре мұрасын сақтауда, кітап шығару жолында қажымай-талмай еңбек етіп жүр. Өмірден көрген-түйгені мол жазушының ең­бектері нәтижелі болуына, шы­ғармашылық табыстарға жетуіне тілектеспіз.
Осы орайда, «Әміре» фильмі жайын­да бірер сөз айта кетейін.
Мен өзім әр жылдары тек Әмі­ре Қашаубайұлы туралы алты зерт­теу кітабын жазған адаммын. Ән­ші жайында осынша кітаптың ав­торы екенімді естіген соң, «Әміре» фильмін түсіруді қолға алған америкалық режиссер Джеф Веспа 2016 жылы мені іздеп Алма­ты­ға келді. Екі күндей әңгіме­лес­тік. Оған Әміре жайлы бар біл­генімді деректі факты ретінде ай­тып бердім. Сол кездесуде Джеф Веспа әнші Еркін Шүкіманның орындауында Әміре шырқаған әндерді тыңдап риза болды. Әміре қабірі басына барып дұға оқып, құран бағыштадық.

Содан ол кісі мені фильмнің кеңе­сшісі етіп бекітті. Арада екі жыл өткен соң, яғни «Әміре» фи­ль­мінің Астанада және Алматыда өткен алғашқы көрсетілімінде ол кісімен екінші рет кездесіп, бір-бірімізді құттықтадық. Әркімнің өз айтар пікірі болатынын ескер­сек, «Әміре» фильмі маған ұнады. Бір айта кетерлігі, Әміре әндеріне сүйсінген Ромен Роллан мен Мұстафа Шоқай үшеуі Эйфель мұ­нарасына шығып сол биікте Әміреге «Бесқарагер» әнін орын­датыпты деп, Серке Қожамқұлов талай айтып еді. Серағаңның сол айтқанын режиссерге құлаққағыс еткен болатынмын. Амал не, фи­льм­нен ондай көрініс көрінбеді. Жалпы, «Әміре» фильмі Голливуд­тық принциппен жарық көрген екен. Режиссер мен фильмнің сце­нарийін жазған адам бізбен ақыл­даспай, хабарласпай, кеңес­пей түсіргені білініп тұр. Солай бола тұра фильмнің ерекше ұнаған тұстары жоқ емес – фильмде әнші Әміре жайлы таба алмай жүрген бейнемізді, жете алмай қалған ойымызды, айта алмай кеткен сө­зімізді әлем әншілерінің халық­аралық байқауы арқылы көрсетіп, керемет шыншыл бедерлеген.
Мәдениет және спорт ми­нистр­­лігінің қолдауымен «Қа­зақ­фильм» АҚ және Әлидар Өте­мұра­товтың «Dar Play» компаниясы бірлесе түсірген бұл фильмнің бас­ты жаңалығы – туындыға Джеф Веспа (Jeff Vespa) есімді гол­ливудтық кинорежиссердің тар­тылуы болды. Cценарий авторы – Бенжамин А. Ван дер Вин (Benjamin A. van der Veen).
Осыдан жүз жылға жуық уақыт бұрын, 1925 жылы радио әлі дами қоймаған, теледидар деген мүлдем атымен жоқ кезде Әміре осылайша қазақ елінің ән өнерін айдай әлем­ге танытты.
ЖАҢА ДЕРЕК: Жалпы, ән­шіге қатысты әрбір жаңа дерек өте маңыз­ды болмақ. Француз компо­зи­торы әрі музыкатанушысы Поль Ле Флемнің Әміре жайлы жазған: «Странная для западного человека поэзия исходит от этих песен, рож­денных под другим небом. Но они передают ту же надежду на счастье, ту же надежду на боль, что и другое искусство», деген бұрын-соң­ды еш жерде жазылмаған бей­мә­лім сөзін Парижде ЮНЕСКО көлемінде қызмет атқарып жүрген Асқар Абдрахманов тауып, алғаш рет жариялап отыр. Поль Ле Флем­нің бұл айтқаны Ромен Рол­ла­н, Анри Барбюс, Джордж Гер­швин, Ана­толий Луначарский мен Александр Затаевичтердің Әміре жайлы жазғандары тәрізді аса құнды.
Биыл Әміре Қашаубайұлының ту­ғанына 130 жыл толып отыр! Осы­ған байланысты Шығыс Қа­зақ­стандағы Тарақты адыры алқа­бындағы Ақбұлақ ауылында Әмі­рені еске алуға дайындық бас­талды. Осы сенбіде, яғни 14 шілде күні аталып өтпек. Ал «Амре в Па­риже» («Әміре Парижде») деген кі­табым ұлы әншінің 130 жыл­ды­ғына тартуым болмақ.
Әміре Қашаубайұлы ХІХ ға­сыр­дың аяғы мен ХХ ғасырдың ба­сында әуелеген әнімен адамзат баласын таңдандырған, қайта­лан­бас ұлы тенор – әнші. Қазақ му­зы­касындағы Әміренің ерекшелігі – Біржан сал, Ақан сері, Мұхит, Жа­рылғапберді, Мәди сынды за­ма­на тұлғаларының әншілік дәс­түрін кеңестік кезеңге жеткізіп беруін­де. Қатарлас әріптесі Елубай Өмірзақов Әмірені «самородный сары алтын» дегені бар. Әміре ХІХ ғасырдан ХХ ғасырға аман сау жет­кен шын мәніндегі асылдың сы­нығы, тұлпардың тұяғы.

Жарқын ШӘКӘРІМ,
Қазақстанның
Еңбек сіңірген қайраткері,
Құрмет орденінің иегері,
Қазақстан Жазушылары одағының мүшесі