Әбдінағым КӨШЕРОВ

---

«…слова домуллах в Средней Азии употребляется также при обращении к человеку образованному как особая форма
выражения уважения и почтения…».
Ибадулла мен Мұхаммед
Шариптың «Тауарих-и Амир Хайдар» кітабынан).

---

Қасиетті Нұрила анамыз туралы 2004 жылы «Оңтүстік Қазақстан» га­зетінде (№100, 13.07.04) «Домалақ ана шынымен домалақ болған ба?» ат­ты қысқаша мақала жариялаған бо­латынмын. Ол мақала ешкімге әсер етпеді ме, әлде оқыса да мән бер­меді ме, әйтеуір сол «баяғы жар­тас – бір жартас» Нұрила анамызды әлі «Домалақ ана» деумен келеді.
«…Жа­ратылысынан бойы аласа бол­ған­ды­ғына қарағанда «Домалақ ана», «Домалақ ене» атап кеткен…» деген анық­таманы көптеген мақа­лалар мен кітаптарда қайталайды. Тіпті, «Түп-тұқиянымнан өзіме шейін»де де бар. Сөйте тұра, көп­теген аңыз әң­гімелерде Домалақ анамыз­дың өте әдемі болғанын, сұңғақ бой­лы, ке­лісті әйел болғанын айта­ды. Адам­ды «домалақ» атау үшін оның міні болуы керек. Яғни пә­кене, тапал бой­лы болу. Иығы мен бөксесі төрт­пақ, қарны шыққан, аяғы қысқа – міне, осындай адамды «домалақ» дей­ді. Бұл қасиетті Нұ­рила анамызға жа­расатын ат емес. Сондықтан бұн­д­ай атты баяғы ілге­ріректе өткен мез­гілдерде бір қиям­пұрыстың көре ал­май жолдан қос­қан, бұрынғы «до­муллаһ» атын әдейі өзгертіп айтып, ел­ге жайғаны дау­сыз. Тіпті, Нұрила ана­мызға Ангрен шаһарынан келген Қа­ра Қайдар деген түрікмен қарақ­шысы «Диһнат мама» деп ат қойған дейді. Бұл VІІ ғасырда өмір сүрген түр­кістандық дегдар, қожаның қызы екен дейді. Бұл туралы Әбіғазы Баһа­дұр хан «Инсаняти Диһнат ма­ма» деген кі­тап жазған дейді. «Ин­саня­ти Диһнат мама» деген сөз пар­сыдан қазақша­лағанда «Әулие ана» деген мағына береді дейді. Ол кі­тап бүкіл дулат­тарда, Ташкент маңайы тұрғын­да­рында, Бұхарада жә­не Ирандағы кітапханада бар деп көр­сетеді. Оның үстіне, Нұрила ана (До­малақ ана) кесенесіне барған шет­елдік саяхат­шы­ларға солай деп түсін­діріп те жүр…
VІІ ғасырда «қожа» қайда, «араб» қайда, «дегдар» қайда? Ташкент қай­да, Шаш қайда? Түркістан қайда, Яс­сы қайда, Ангрен қайда? Осы, VІІ ға­сырда Араб халифатының әскери өкіл­дерінен бұрын бұл маңайға ис­лам дінін уағыздаушылар келген емес. Исламды бейбіт жолмен уа­ғыз­даушылар Х-ХІІІ ғасырлардағы ала­сапырандардан кейін келе бастаған.
Жалпы, «дегдар» дегендері кім­дер, арабтардың бәрі қожаға жата ма, қожалардың бәрі арабтан шық­қан ба? Әуелі осыларды анықтау үшін тарихи құжаттарды ақтарып кө­рейік.
Кутейба ибн Мүсілім мен оған қар­сы соғды, түркіт, түргеш әскер­лері­нің арасында 707 жылдан 712 жыл­ға дейін қырғын соғыс болады. Бұ­ның соңы Кутейбаның 713 жылы Ход­жант, Ұстараушан (Ұратөбе) жә­не Ферғана алабын бағындыруымен бітіп, енді ол келесі 714 жылы Шаш шаһа­рына (қазіргі Ташкент) ша­буыл­­ға шығып, оны бағындырады. Дәл сол уақытта түркі жұрты: Түрік қа­ғанаты, Қырғыз қағанаты, Хазар қа­ғанаты, Түркеш қағанаты және ол қа­ғанаттарға бағынбай көшпелі өмір сү­ретін қыпшақтар, бұлғарлар, қар­лықтар, түркіттер, қангарлар (қаң­лы­лар), ғұздар, басмылдар, ұйғыр­лар, қидандар және Тибет болып өмір сүрді. Олардан басқа әртүрлі тайпалар тұратын Хорезм мемлекеті болды. Түркілердің көршілері – түр­кі емес мемлекеттер – Қытай, Угорь, Хуттал, Халифатқа кіретін Соғдиана, Парсы аймағы (Хорасан, Мазанда­ран т.б.).
Кутейба ибн Мүсілім о дүниелік бол­ғаннан кейін, ғазауат соғысы Шаш шаһарының (жоғарыда ма­қа­ла­да айтылған Ташкент сөзі бұл кез­де тарихта жоқ) төңірегінде тоқ­тап, одан әрі шығысқа өрбімей, ис­лам Мауреннахр, Соғдиана, Хо­резм­де, Балх пен бірге бүкіл Тохаристанда өмір сүру үшін зорастр, отқа табыну, пұт­қа табыну (идолопоклонство), буд­да, брахман, шаман, христиан, ма­нихей, иудей діндерімен күреспен ар­палысып жатты. Дегенмен ис­лам­ның ықпалы осы аймақтарда өте зор бол­ды. Жойылып кетпеді.
Ал Шаш маңайында өрбімеді. Араб­тар мен қарлықтардың Тараз тү­біндегі жеңісі қытайлықтардың бұл өңірге келуін мың жылға тоқ­тат­ты. Көптеген жауынгерлерінен айы­рыл­ған арабтар да бұл жерге тұ­рақ­тамай, Шашқа шегініп кетті. Міне, осы­дан соң VІІІ ғасырдың екінші жар­­тысынан Орта Азияны ислам­дан­дырудың екінші кезеңі басталған еді. Осы кезеңде Хорасан, Маурен­нахр, Соғдиана мен Парсыда хадис­ты толық білетіндер мен оны уағыз­дай­тындар, хадисті кітапқа түсірген ис­лам қайраткерлері тарих сахна­сы­на шыға бастады. Олар: Әбу Ханифа (699-767), Әбу Мүсілім (755), Мұ­хаммед әл-Бұхари (810-870), ат-Тир­мизи (ІХ ғ. аяғы), Баязид Бестами (874). Орта Азияны исламдан­дыру­дың үшінші кезеңі ІХ ғасырдың ба­сын­да басталады. Үшінші кезең Ор­та Азиядағы түркі жұртынан бас­тау алады. Яғни әлгі мақаладағыдай VІІ ғасырда қожалар жүргендей емес, керек десеңіз Х ғасырда түркі тай­палары әлі де өздерін мұсыл­манбыз деп есептемеген. Тарихи құ­жаттарда: «..Еще арабские геог­ра­фы Х век описывают турок как на­род, совершенно чуждый исламу и находящийся во вражде с мусуль­мана­ми, хотя в это время положенин уже начало изменяться», – деп сол кез­дегі түркі әлемінің исламға көз­қара­сын айтады.
Батыс Қарлық Қағанатын Оғул­шақ басқарып тұрған кезде қағанат пен халифат арасында қатты соғыс бол­ды. Оғулшақ халифаттың Орта Азия­дағы әмірі саманид Исмаил ибн Ах­мет бастаған халифат әскерін 893 жы­лы басталған соғыста жеңіп, Қа­ра­х­ан мемлекетінің шекарасы Әму­да­рия өзеніне дейін кеңейіп, аста­на­сы Самарқанд болады. Бірақ бұл жағ­дай Шам елінде отырған халифке ұна­май, Орта Азияға жаңадан араб әс­керлерін жібереді. Х ғасырдың ор­та тұсында Орта Азияға Әбді-ар-Ра­­­хым бастаған араб әскерлері кі­ре­ді. Бұл туралы Қожа Ахмет Иас­сауи­дің әкесі Ибраһимнің Садыр деген ба­ласынан тарайтын шөбересі Мау­лана Сайфуддин Орын Қойлақидің «На­сабнаме» атты кітабында айтыл­ған. Осы кітаптағы Мұхаммед-Һа­на­фия ибн Әлидің ұрпақтары – Ысқақ баб (қазіргі Созақ ауданы, Баб Ата ел­ді мекенінде мавзолейі тұр), Әбдірахым баб (Тараздағы Әулие Ата мав­золейі) және Әбдіжәлел баб (мазары Қызылорда облысында) деп атал­ған бабтардың кіндігінен тара­ған арабтар Қазақстан мен Орта Азия­да «қожалар» атанып жүр. Олай бол­са, мақалада VІІ ғасырда «қожа» қай­дан жүр? Ол заманда Ташкент, Түр­кістан атаулы шаһарлар болма­ған. Оларды Шаш, Шабгар деп атай­тын еді.
Енді жаңағы мақаладағы «қожа» мен «дегдар» сөздеріне келейік. Кім­дер­ді «қожа» атау керек екені туралы Сәйід Жүсіп-Назар Сауранидың «Сәйід қожа әулетінің шежіресі» ат­ты кітабында 1910 жылы Қазан бас­пасында қайта басылған «Тауа­рих-Хамсаның» 39-бетінен мынадай үзінді келтірілген: «…Ғұламалардың айтуы бойынша Һазірет Әлі ұрпағы бы­лай жіктеледі: Шәріп Һасани, Саид Һұсайыни, Қожа Һанафия, яғ­ни Фатимадан туған Һасан тұқы­мы – «шәріп», Һұсайын тұқымы – «сәид», ал басқа әйелі Һанафиядан ту­ған Мұхаммедһанафия тұқымы – «қожа» аталады. «Сәид» пен «қожа» тұқы­мының некелесуінен туғандар «миян» (ара) деп, кейде «мәдери саид» деп те аталады».
Және сол Саурани кітабында:
«…Қожа – парсы тілінде (хважда) қо­жайын мағынасын білдіреді. Ислам кеңінен тараған елдерде діни ман­сапты иеленген тақуа шенеу­ніктерге берілген атақ. Мәселен Түркияда әлі­ге дейін діни ілім үйре­тетін ұстаз­дарды (мұғаллим­дерді) «қожа» деп атайды. Екіншіден, Орта Азияда өзін мәшһүр төрт халифаның ұрпағы са­найтын, осында жерсініп сіңіс­кендер (бірақ олар Мұхаммед пай­ғам­барымыздың (с.ғ.с) қыздары Фа­тима мен Зейнептің ұрпақтары емес) қожамыз дейді. Үшінші, со­пылық тариқатының мүшелері – «қо­жа». Төртіншіден, исмаилиттер бір­лестігінің мүшелері өздерін «қо­жа» атайды…». Осында айтылған «қо­жалардың» үшінші түрі, яғни, со­пылық тариқат мүшелері Қазақ Тұ­ранында (ОҚО, Жамбыл, Қы­зыл­орда облыстары) ХІІ ғасырдың орта ше­нінен бастау алған. Оның басты се­бебі, осы өлкеде Ахмет Иассауидің со­пылық ілімінің кең таралуы еді. Бұ­ған дейін бұл ілім араб пен парсы ай­мағында бастау алып, сол аймаққа тән болса, ХІІ ғасырдан бастап қа­зір­гі Қазақ Тұранының терри­тория­сы­на ене бестаған. Қожаның бұл түр­лері (қара қожалар) түркі ха­лық­тары арасында өте көп. Мысалы Адай-қожа, Түрікпен-қожа, Ке­рейіт-қожа, Базар-қожа, Шадақ-қо­жа және т.б. Сосын тағы бір айта ке­терлігі «Сәйітке» жатпайтын қо­жа­лардың көбісі шежіресін араб­тар­ға апарып тірейді. Бірақ оларда жаң­сақтық та болып жатады. Себебі, біз­дерде «қожа» тек қана араб болуы ке­рек деген қатып қалған ұғым қал­ған.
Сопылықтың (суфизм) негізгі ке­зеңдері бар. Олар «дегдарлық» (зухд), яғни, Абу Зар Ғифари сияқты сахабалардан бастап Хасан әл-Басриге дейінгі (728 ж.), тасауф (суфи), яғни әл-Басриден Имам Ға­залиге (1055-1111) және осылар­дан кейінгі тариқат кезеңі деп шартты түрде бөлінеді. Кезеңдер со­пылықтың тарих ішінде дамып, өз­герістерге ұшырауының ерекшелі­гіне қарай жіктелген. Имам әл-Ку­шайри былай депті: «Алла елшісі (с.а.у.) бақилық болғаннан кейін мұ­сылмандар «сахабалар» деген ат­тан өзге айдармен танылған жоқ еді. Өйткені, «сахаба» дегеннен артық дә­реже де жоқ болатын. Кейіннен адам­дар мәртебелері де өзгере бас­тады. Сөйтіп, аса діндарларға «әз-зүһһад» (дүниені жүрегімен тәрк ету­ші), «әл-Ъүббад» (құлшылығы мол адамдар) делінетін болды. Одан кейін бидғаттар бой көтере бастады. Әр топ өздерін «зүһһад», «ъүббад» дей­тінді шығарды. Сол кезде Аллаға шы­найы беріліп, ғафылдықтың бар­лық жолдарынан өздерін сақтай білетін әһлү сүннетті ұста­на­тын­дар­дың озықтары «тасаууф» есімімен ерек­шеленді. Һижри бірінші жүз жыл­дықтың соңында аталмыш ұлы­ларға «сопы» деген ныспы кең қол­даныла бастады».
Сонымен «дегдар» деген атты алу­шылар біздің өлкеде болмаған. Ал қожалардың түп аталары төрт ха­лиф бола тұрса да біздің өлкеге ке­ліп таралатындарының түп ата­лары Әбдірахым баб, Ысқақ баб жә­не Әбдіжәлел баб. Бұл бабтар бұл жер­ге келген кезде (Х ғасыр) біздің өл­кеге «сәйідтер» әлі келе қоймаған. Оның үстіне бұл бабтар ұрпақтары ол кісілер дәуірлеген кезінде «қожа» ата­ла қойған жоқ. «Қожа» аталу со­фылық тарихаттың және Ахмет Иас­сауи ілімі дәріптеліп, қоғамға пай­дасын тигізіп жатқан шақта, яғ­ни Өзбек хан (1280-1341) мен Әмір Те­мір (1336-1405) заманынан (ХІV ға­сыр) бастау алады десек, қате­лес­пей­міз. Оған дейін дінбасылар да, пат­шалар кеңесшілері де тек қана «сәйіт­тер» болғаны тарихтан белгілі. Бі­рақ кең жайылып бара жатқан ис­лам дүниесіне «сәйідтер» аздық қыл­ғаннан соң Төрт халифтен тара­ған барлық ұрпақтар мен «Тарихат» мүшелеріне «қожа» атағы беріле бас­таған. Олардың да саны аздық қыл­ған шақта «қожа» атағы жергі­лік­ті халық ішіндегі өте білімді, қара су­ды теріс ағызатын ілімі бар зия­лылар мен ұстаздарға және ис­маи­литтер бірлестігінің мүшелеріне бе­­­рілген. Тағы бір айта кетерлігі Әб­­­дірахым, Ысқақ баб және Әб­ді­жәлел бабтармен бірге келген он­мың­даған, тіпті, жүзмыңдаған араб әс­керлері жергілікті халықпен ара­ла­сып, сіңісіп, сол халық ұлтының не­месе руының атымен аталып кет­ті.
Енді сол мақалада айтылған «тегі түрікпен, ангрендік Қара Қайдар», «Дих­нат мама», «Инсаняти Дихнат маме» атты кітап туралы екшеп, зер­т­теп көрейік. Қара Қайдардың кел­ген Ангрен қаласы ХХ ғасырдың елуінші жылдары Кеңес өкіметі дүрілдеп тұрғанда кенші-көміршілер (шахтерлер) үшін салынған жаңа қала. VІІ ғасырда Шаш, Исфиджап маңында түрікменді құраған ру мен тайпалары болғанымен, «түрікмен» деген ат та, ұлт та болмаған. Сөзімізді дәлелдеу үшін сол мақалада көрсе­тілген Әбілғазы Баһадүрдің «Түрік­мен шежіресінен» үзінді оқып кө­рейік: «…елдерден тұтқын, саудагер Мәуреннахрға келе бастады. Оларды көріп тәжіктер түріктер деді, бұрын­ғы түріктерге түрікменд деп ат қой­ды, оның мағынасы – түрікке ұқсас де­ген. Қара халық түрікменд деп ай­та білмеді, сонан соң түрікмен де­ді…».
Парсы тілінде «Дихнат» деген сөз жоқ. Осы жақында Шымкент қа­ла­сындағы Пушкин атындағы об­лыстық кітапханаға оқырмандармен кездесуге келген, Иран Ислам Рес­пуб­ликасының Қазақстандағы Ел­шілігінің мәдениет орталығының же­текшісі және Елші кеңесшісі Ма­суд шейх Зейнуддийн мырзадан «Ин­санят-и диһнат маме» деген сөзді қазақшаға немесе орысшаға тіл­маш арқылы аударып беруін өтін­ген едім. Маған берген жауабында ол: «Мен бұдан Инсаняти деген сөзді түсініп тұрмын, ол сіздердің түркі тілінде де бар «адамзат» сөзі ғой, ал мы­на «диһнат» сөзіне түсінбедім, бәл­кім адамның аты болар. Мына «ма­ма» сөзі де түркі сөзі» деп күлді де, «сосын біздер түркілер мен орыс­тар сияқты кейде анамызды осылай атай­мыз», – деп басын изеді.
Енді «Инсанят-и Диһнат маме» кі­табы туралы айтар болсақ, тараз­дық ғалым, жазушы-журналист Бақ­тияр Әбілдаұлының «Бәйдібек ба­ба қашан өмір сүрген?» деген ма­қаласынан үзінді келтірсек көп нәр­се түсінікті болады. Ерінбей бұны да оқып көрелік: «…Тараздың 2000 жыл­­дығы алдында сол кездегі Жам­был облысының әкімі Серік Үм­бе­товтің демеушілігімен Тараз тари­хына қатысты деректер іздеп Иранға барғанда, «Дарулфонун» медре­се­сінен және ұлттық кітапханаларынан «Инсаният-и Деһнат мамені» іздеп таба алмадық. Даниярбек Дүйсен­баев өз кітабында біз іздеген кітап «Дарулфонун» кітапханасында сақ­таулы тұр деп жазған еді…». «…Дома­лақ ана туралы Әбілғазының «Ин­саният-и Деһнат мамесі» әуелі 1653 жылы парсы тілінде, ал 1792 жылы сиқым-дулат Барлыбай Бай­салұлы­ның толықтыруымен Бұхара қала­сында «Тауарих-и Диһнат маме» деген атпен бастырылды деген Да­ния­рбек Дүйсенбаевтың жазғанын қаперге алып, 2005 жылы желтоқ­санда Өзбекстанның Шығыстану инс­титутынан, Бұхара универси­теті­нен, басқа да жерлерден бір апта бойы іздедік. Сол сапарда кәсіпкер Ақә­діл Еркебаев бастап Ташкентте 1841 жылы Аққұс Сатыпалдыұлы шығарған «Диһнат мама тарихы» сақ­таулы тұр деген соң, Ташкент облысы, Қыбырай ауданы Оңқорған қыс­тағында тұратын Балғабаевтарға бардық. Олардың бірі Асқар деген жігіт басқа туыстарынан іздесті­ре­тінін айтқан соң таба қалған жағдай­да жеңіл автокөлік және қазақ ретін­де Оңтүстік Қазақстан облысындағы ағайын-туыстарына таяу көшсе, үй-жай алуға көмек беруге Ақәділ Ер­кебаев мырза уәде берді. Сондай-ақ, Өзбекстан Шығыстану инст­и­ту­тын­да 30 жылдан бері еңбек ете­тін­діктен сақталған қорды жақсы бі­летін байырғы ғалымдарына, Бұ­хара университетінің Тураев Халим басқаратын тәжірибелі шығыстану­шы­ларға жолықтық. Осы экспеди­ция­ны ұйымдастырған тараздық кәсіпкер Ақәділ Еркебаев біз іздеген деректі тапқан ғалымға жеңіл авто­мобиль сыйлауға уәде етті…».
Міне, жоқты іздеп тапқанға сый­лық та бар. Бірақ бұл кітап табыла ма? Болған ба? Шымкенттен 500 том болып, «Қазыналы Оңтүстік» кітап жиын­­тығы жарық көрді. Бұл кітап­тар жиынтығынан да аты әйгілі «Ин­санят-и диһнат маме»-ні таба ал­­ма­дық.
Жоғарыдағы айтылған мақалада «Диһнат мама» – парсы сөзі. Қазақ тілінде «Әулие ана» деген мағына бе­реді» деген анықтама да дұрыс емес. Оның бірінші себебін жоғары­да Иран елшілік кеңесшісінің сөзі­мен айтып кеттік. Екіншіден, парсы тілімен егіздей ұқсас тәжік сөздігінен осы сөздерді іздеп көрейік. «Әулие» деген сөз тәжікше «авлиё», «покиза», «халол», «поксиришт», «мукаддас» деген бірнеше сөздерге келеді екен. «Ана» сөзі тәжікше «модар». Бұл сөз­дердің ешқайсысы да «Диһнат ма­ме» сөзіне келмейді. Енді «Ин­саня­ти диһнат маме»-ні, яғни, ма­қа­лада «Адамзаттың аулие анасы» деп көрсеткен сөйлемді тәжікшеге ау­дарсақ «Рухулдс модари башарият» бо­лар еді.
Адамды «домалақ» атау үшін оның міні болуы керек. Осыны жуып шайғандай, Шымкенттегі турис­­терді қабылдайтын айтқыштар «до­малақ» сөзі «диһнат» деген сөз­ден шыққан дейді. Бұл болжамға есі түзу адам сене қоймас.
Ал шындығында «домалақ» сөзі­нің төркіні тіпті басқа жақта жатыр. Бұл сөз анамыздың дін қағидаларын берік ұстауында, діни сауатын ай­наласындағы халыққа шашуында, сол кезге тән медресе ашып, елдің ба­лаларын оқытуында және ақиқат жо­лын бек ұстап, адамгершілік тұр­ғыдағы халық алдындағы беделінде. Он­дай адамдарды діни сөзбен «до­муллаһ» дейді.
Осы сөзіміздің растығына дәлел ретінде, ақпарат кеңістіктерінен, кі­таптардан, т.б. құжат көздерінен өте көп мысалдардан бір-екі үзінді келтірейін: «…Бір кез әкесінің аты «Бер­дімбет бабасының Түркіс­тан­ның өзінен дамулла алдырып, кітап­қа қаратып, Мұртаза қойылғанынан» қуат алып, бойына батылдық кір­ген…» (Ш. Мұртазаев), «…Известно, что понятие «домулло» (домуллах) слу­жило в качестве почтительного обращения не только к учителю и преподавателю медресе, но и ува­жае­мым знатным людям…».
Міне, осы келтірілген үзін­ділер­ден «Домалақ» сөзінің «Домуллах» тер­минінен шыққанына мен сенім­ді­мін. Ал оқырман өздері біледі. До­муллах сөзі домалақ сөзіне ай­налуы оңай. Оның үстіне қазір де, бұрындары да домуллахты дамыллах, домулла, дамылла, домла деп әр жер­де әрқалай айтып жүр. Әбілдә, Абдулла, Әбділда есімдерінің түп атасы Абдуллах. Арабша «Аллахтың құлы». Араб сөздерінде әсіресе фоне­тикасында қазақшаға ұқсамай­тын айтылу бар. Ол «Һ» әрібі сөз басында келсе онда ол әріп оқыл­май­ды да, оның орнына орыстың «ь» (мяг­кий знак) оқылады. Сонда Ғос­ман, Ғали сөздері ьОсман, ьАли бо­лып айтылады. Ал «Һ» әрібі сөздің соңында келсе, орыстың «твёрдый знагі» оқылады, яғни Абдуллаһ Аб­дуллаь болады. «Һ» дыбысын айтып жеткізу өте қиын. Ол қазақ әліпбиін­дегі «Һ» емес, бірақ ұқсас. Оны ай­тарда бірден тоқтап, жөтел қысқан­дай жағдайда болады. Өңештің қолқаға түйіскен жерімен айтылатын сияқты. Меніңше оның айтылуын құлақпен тыңдамасаң, сөзбен айтып жеткізуге сөз қоры жоқ.
Бұл мақаланы жазған себебім – ақпарат кеңістігінде қисынды-қи­сынсыз тұжырымдар, дүдамалдар, бал ашулар қаптап кетуде. Онысы орыс тілдерінде де, осында шеттен ке­летін саяхатшыларға берілетін ақ­параттарда да жүр. Ондағы қисынсыз мақалаларды жойып, рухани жаң­ғыру жолымен, қазақ тарихын шын ниетпен, ақ көңілмен дұрыстап зерт­теу керек дегенді айтқым кел­ген…