Аягүл МАНТАЙ

---

Оның Мәскеуде бұрын бол­ма­ға­нын білсем де, қайда қонатынын, қа­ланың қай жерін көргісі келетінін сы­пайылық үшін де сұрамадым. Ол Лондоннан шығарда телефон ша­лып, «Мәскеу» мейрамханасында кеш­­кі жетіде кездесетін болып ке­ліс­­кенбіз. Далада жаңбыр жауып тұр. Сы­­нып қалған қолшатырымды қо­­қыс­қа лақтырып тастағам. Жа­ным құ­лазып, өзіммен-өзім жалғыз қал­­ғым келді. «Кешіріңіз, сізбен кез­десу­ге бара алмаймын, үйден шы­ға бер­генде баспалдақтан құлап, ая­ғым­ды жарақаттап алдым» деп ха­­барлама жазып жібергім келді. Ұсақ-түйек өтірікке аузымды был­ға­ғым келмейтін әдетіммен шы­ным­­ды ай­туға оқталдым. «Сізбен кез­дескім кел­мейді, біз тым бөтен­біз» деген «шын­дығым» тым дөрекі һәм мә­де­ниет­тің өлшеміне сый­май­тынын біл­дім де, бұл ойымнан да қайттым. Оның маған үйлену ту­ралы ұсыныс жасайтынын түйсі­гім­мен сезгенде жүй­кемнің талшық­тары сыр бере бас­тады. Жасым жа­­қын­да жиырма же­тіге толса да, мен тұрмысқа шығу ту­ралы ешқа­шан ойлаған емеспін. Еу­ропалық әйелдердің «әйел еркін­ді­гі» туралы тү­сінігі маған тым-тым жат еді. Тұр­мыс­қа шықпаған қыздың өз әлемі­нен бір адамға орын берудегі қорқы­ныш сезімі де менде болған емес. Алғаш рет жиырма үш жасымда ер­німнен сүйген жігітті сол күні «сүйі­су деген қандай жиіркенішті еді» деп қуып жібіргенімді есепке ал­ма­ғанда, менің өмірімде жігіт бол­ған емес. Құрбыларым «екінші рет сүйі­сіп көруің керек еді, бәлкім, ұнап қа­лар ма еді» деп қалжыңдап, «бойың­да әйелге тән нәзіктік бол­ға­­нымен, жігіттерге тым суықсың, бұл түріңмен жалғыз қаласың» деп ұрыс­қаны жадымда.
Жан дүниемдегі мұңға деген қар­­сылық ретінде ән айтқан бол­дым. Жақсы биші болмасам да, үй ішінде дөң­геленіп, шыр көбелек ай­н­ал­дым.
Жеңіл киініп, жаңбыр астында бі­раз жүрдім. Малмандай су болып, үй­ге келіп, жуынып, шашымды кеп­тіріп, такси ұстап, мейрамханаға же­тем дегенше сағат тілі жетіден қы­­рық минут өткенін көрсетті. Бі­реу­ді күткенді де, күттіргенді де ұнат­­паймын. Кешіккенім үшін ке­ші­рім сұрасам да, бұл туралы айтып, ақталуды қажет деп таппадым.
Әлеуметтік желі мен телефон ар­­қылы жиі сөйлесіп жүрсек те, өмір­де алғаш рет бетпе-бет кездесіп отыр­­ған жігітпен сөйлесіп отырып, «су­­ретте сұсты көрінгенімен, өмірде жү­­зі жылы екен. Көзі өткір, тым сақ адам­ның көзі. Маңдайы кең, қыр мұ­рынды, ер адамға тән даусы, оң қа­бағындағы білінер-білінбес тыр­ты­ғы келісті келбетін одан сайын сүй­кімді етіп көрсетеді» деп оны өзім­­ше зерттей бастадым. Оның да ме­ні зерттеп отырғанына еш кү­мәнім бол­мады. Біз екеуміз алғаш рет бет­пе-бет танысатын барлық қыз-жігіт се­кілді, анкеталық сұрақ­тар­ды қайта қойып, жалықтыратын жауаптармен уақыт өлтірдік.
Әлгінде ғана жігітімен сүйісіп отыр­­ған орыс қыз сүйіктісінің бе­тіне ша­рап шашып жібергенде, екеу­міз де күліп жібердік. Жігіт бе­тін шала сүр­тіп, қызды қолынан сүй­реп, сырт­қа шығып кетті. Орыс қыз­ға кө­зін қайта-қайта қысып отыр­ған аф­рикалық сырасын түбіне дейін асы­ғыс қопарып, бәріне өзін кінәлі са­нап, көзі алақ-жұлақ етіп, ол да кет­ті.
– Бұл оқиға қалай аяқталады деп ой­лайсыз? – деп ол миығымен кү­ліп ма­ған сұраулы жүзбен қара­ды.
Бұл сұраққа жауап бергім кел­ме­­ді. Бірінші рет кездесіп отырған адам, әрі менің жігітімнің рөлін ой­­на­­ғысы келетін жігіт (кім біледі, оны сол рөлде өзім де көргім келген шы­­ғар) сұрақ қойды ма, жауап беру­ге тиіс едім.
– Бірін-бірі дуэльге шақырып, сіз­­ді секундант ретінде шақырмасы анық, – деп құтылдым.
Ол әдемі жымиды.
«Ортамен қалай қарым-қатынас жа­­сауды білетін, олардың көңіл-күйін табу үшін саналы қадамдарға ба­­ра­­тын, тіпті адамдарға ұнамай қалу­­дан қорқатын адам» деп ойла­дым.
– Елге қашан ораласыз? – деп сұ­ра­­ды ол.
– Елге қашан оралатыным әлі бел­­гісіз. Мен мұнда өзімді әрқашан бө­тен сезінем. Себебі, бұл – менің қо­­ға­мым емес. Менің қорқатыным: өз елімде жүргенде өзімді бөтен сезі­­нем. Мен сол сезімнен, анығы өзім­­нен өзім қашып жүрген адам­мын, – деп шынымды айттым.
– Жүйе өзгерсе, қоғам да өзгере­ді. Сіз өзіңізді бөтен сезіну сезімінен ары­­ласыз, – деп сендірді.
Міне, менің алдымда шетелде бі­­лім алған, билікке араласқысы ке­­ле­тін жас жігіт отыр. Мен оған қа­­зақ­тың болашағына, мемлекеттің дамуына қатысты көп сұрақ қойғым ке­леді. Тек жауап ала алмаймын ба деп қорқамын.
– Сіз билікке не үшін аралас­қыңыз келеді? – деп сұрадым.
– Мені биліктен көргіңіз келмей ме? – деп өзіме қарсы сұрақ қой­ды.
– …
– Сізден жақсы әйел шыға­ты­ны­на сенем, – деп көзімен еркеле­тіп, жымиды.
«Адамдармен қарым-қатынаста «Қы­тай қорғанын» тұрғызып алып, дуал­­дың аржағында тұрса да, сақта­нып, сыбырлап сөйлейді».
Мен де оған достық пейілмен жы­­миып қарадым.
– Біз бұл жерге менен қандай әйел шығатынын талқылауға жи­нал­­маған шығармыз, – дедім оның жа­нарымен еркелеткені ұнаса да, қыр­сығып.
– Өзіңіздің маған ұнайтыныңыз­ды жақсы білесіз, сіз мен туралы бә­­рін білесіз. Еркектер өзі туралы бә­­рін білетін әйелден қорқады, – деп күлімсіреп, суып қалған кофесін ұрт­тады. – Бірақ мен сізге үйленуден қо­­рықпаймын. Сіз отбасы үшін өзіңі­з­ді құрбандыққа шалып жібе­ре­тін әйелдердің қатарынансыз.
«Егер бұл адам саясатқа аралас­са, алыс­қа барады. Бұл мен туралы оны ме­нің білетінімнен де көп бі­леді» деп өзім­мен іштей сөйлесіп оты­­ры­п, оның әрекетін бақылауды ұмытпа­дым. Ол ойға шомған бо­лып, көзінің ас­тынан маған ұрла­нып қарап қоя­ды.
– Сонда сіз мені күйеуінің ка­рье­­ра­сы үшін құрбандыққа бара ала­тын әйел­дің образында көргіңіз ке­ле ме? – дедім.
– Сіз үшін отбасы құндылығы де­­­геніміз не? – деп өзіме қарсы сұ­рақ қойды.
– Отбасы құндылықтарының аяқ­қа тапталмауы – әйелдің қанша­лық­ты ары мен ұятының тұтқыны еке­ніне байланысты, – дедім ойым­ды жинақтай алмай.
– Сіз өмірде өзіңіз суреттеген әйел­дің образындасыз, – деп көзіме тіке қарады.
Жанарынан «мен қалжыңдап отыр­ғаным жоқ, маған сен секілді әйел керек» деген жазуды оқы­дым.
Мына жанар – «бәрі менікі» де­ген тым өзімшіл, өзінікін ғана дұ­­рыс деп білетін, өз мүддесі жо­лын­да еш­кім­ді аямайтын, әйелінің по­тенциа­лын өзінің карьерасы үшін пайдала­натын адамның көзі еді.
– Бірінші әйеліңіз сіздің мүд­деңіз­дің жолында өзін құрбандыққа шал­ғысы келмеді ме? – деп сұрақты тіке қойдым.
Ол бетіме таңдана әрі сескене қа­рады.
– Менің бірінші әйелім болға­нын қайдан білесіз? Сізге ол туралы кім айт­ты? – деп даусы бәсеңси шық­ты.
– Өмірін жоспар мен кестелерге «сыйғызып», сызып қойған шең­бер­мен жүретін адамдар, «бәріне уа­­қы­тында үлгеруім керек» деп жан­та­ла­са­тын адамдар – ерте үй­леніп, ерте тұр­мыс құрады.
– Сіз ондай типтегі адамдарды жек көресіз бе? – деді ол ерні білі­нер-бі­лінбес дірілдеп.
– Олар «өмірде бәріне жеттім» деп ойлайды. Шын мәнінде, олар еш­­теңеге жетпейді. Себебі, олар өз­­дерін Құдайға жеткізетін адами құн­­дылықтарды таптап кетеді. Уа­қыт өте келе сол сезімдермен бірге өз­де­рі­нің де көміліп кеткенін бай­қайды. Тірі: тамақ ішеді, жейді, ой­найды, күледі, материалдық дү­ние­сі жетеді, бірақ рухани мүгедек. Қо­ғам түгілі, өзіне де жақсылық жа­сай алмайды.
– Сіз оны жек көресіз бе дей­мін… – деген даусы тіпті өлімсірей шық­ты.
Әрине, ол менің өзі туралы пікі­рім­ді сұрап отыр еді.
– Жоқ, мен оны жек көруге қа­қым жоқ. Әр адам, әр ұлт – Құдай­дың ерекше құбылысы. Ол да – Құ­дай­дың шедеврі. Түптің түбінде оның ақи­қат­ты, Құдайды іздейтініне сенем.
Ол менің бетіме таңдана қара­ды.
– Әкем мектепте биология пә­ні­­нен сабақ берді. Мінезі қатал адам. Әкемнің білімінің таяздығын білетін оқушылар сыртынан мазақ­тап, кү­ліп жүретін. Әкем де мұны сезетін. Оқу­шылар әкемнен қорық­қанынан са­бағына қатысатын. Бір күні әкем­нен ақша сұрайын деп барсам, сабақ үстінде тыңдамаған бір ер баланы құлақ шекесінен ұрып жатыр екен. Ауыл­дағы адамның бәрі әкемнен пайыз­бен ақша ала­тын. Бала кезімде оқу­шылардың әке­ме деген жеккө­рініш сезімін сез­генде «әкем мектеп­те жұмыс іс­те­месе екен» деп арман­да­дым. Бір­де сабақтан шықсам, клубтың ар­тын­да жоғары сыныптың оқу­­шылары темекі шегіп тұр екен. Ішіндегі бұ­зық бала достарына өзін көрсеткісі келіп, «психтың баласы келе жа­тыр» деп келеке етті. Әкемнің ла­қап аты «псих» екенін білгенде оны бұ­рынғыдан да жек көрдім және қат­ты аядым. Бойымда әкемді қор­ға­ғым келген сезім оянды. Кімнен, не­ден? Ол арасын өзім де анық біл­меймін… Қазір «Әкем бақуатты кісі еді, оған мектепте мұғалім болу не үшін керек болды?» деп ойлай­мын.
Бала кезімде әкемнен қорқып жақ­сы оқыдым. Әкем күн сайын күн­делігімізді тексеретін. Күнде­лі­гімдегі бестік бағаларда менің маң­дай терім бар ма, жоқ па, білмеймін, мен қандай жолмен болса да, бар­лық сабақтан бес деген баға алуым керек еді. Бала кезімнен әкеме ұнау үшін мұғалімдердің тілін тауып, бес­тік алдым. Мұғалімдерге ұнауды, сүй­кімді болуды үйрендім. Бұл есейе келе әдет болып кетті. Менде адам­дардың бәрі мені жақсы көріп, ұна­тауы тиіс деген түсінік қалыптас­ты. «Өмірде қателеспеймін» деп көп қателестім. Қателіктерімді кешіре алмадым, – деп күрсінді.
Сол сәтте оның шынайы бейне­сі­­нен де қорқатынымды түсіндім.
– Аяш, әңгіме айтшы, – деген дауыс алыстан талып естілгендей бол­­ды.
Оның өзімен бетпе-бет келіп, үн­сіздіктен, тыныштықтан қорқып отырғанын түсіндім.
– Ауылда ертелі-кеш көше ке­зіп, шыбықты ат етіп «ерттеп мініп» жү­ре­тін, есі кіресілі-шығасылы, ба­қы­рып ән айтып, біресе күліп, біресе өкі­ріп жылап, адамның ая­нышын ту­ғызатын шал болатын.Сол шал ба­лалармен доп қуып, кіш­кентай қыз­дармен қуыршақ ойнап, ша­шымызды қос бұрым етіп өріп бе­ретін. Оны кішкентай ба­лалардың бәрі жақсы көретін. Үл­кен­дер ба­лаларға көктем бастал­ған­да және күз түскенде онымен ой­­на­уға тиым са­ла­тын. «Құс кел­ген­­де, сосын кет­кен­де оның ауруы қозатын» дейтін әжем. Біз оның қандай ауру екенін біл­геніміз жоқ. Әйтеуір ерлер жағы «жынды Тұрыс» дейтін. Бірақ сол жын­ды Тұрыстан зардап шеккен адам­ды естімеп-пін.
Күн батып бара жатқанда ойнап жат­қан біздің қасымызға дөңге­лен­ген әйелі Күнімжан келетін.
– Қайтейін енді, сен де бір бала­сың ғой. Тағдырдың басқа салға­ны­на көнемін. Байымсың, шыдаймын. Жүре ғой енді үйге. Тұрекеш, бол. Па­лау жасадым. Еті көп. Саған ар­нап дәу сүйек салдым. Сен палауды жақ­­сы көресің ғой. Үстің де кір бо­­лып­ты, – деп еркелетіп, зілі жоқ дау­ыс­пен ұрсып қоятын.
Күнімжан күйеуі жынды Тұрыс­ты жетелеп үйіне әкететін. Кейде жынды Тұрыс «біраз ойнаймын» деп қиғылық салса, Күнімжан құй­ры­ғы­нан тартып-тартып жіберетін. Күйеуі балаша бақырып жылап, біз­ге қолын бұлғап, үйіне кететін.
Сол жынды Тұрыстың үш бала­сы бар еді. Үшеуі де жақсы оқыды. Зе­рек, алғыр балалар. Ешқайсысы біз­­ге қосылып, ойнаған жоқ. Әкесі­нен ұялып, намыстанды-ау деймін. Кейде Күнімжан келмесе, үш ұлы­ның бірі: «Әке, үйге жүр. Апам күтіп отыр», – деп келіп тұра­тын. Ұлы әке­сін е­р­тіп әкете алмаса, ашула­нып, түті­гіп, Күнімжан келетін. Бірақ, «Кү­німжан Тұрысқа күн бер­­мейді екен» дегенді естісек, құлағымыз керең бол­сын. Кері­сін­ше, ауылдың бәрі «Жын­ды күйеуін балаша әлдилеп, күтіп жатыр. Кү­нім­жанға рақмет! Ба­лалары қандай тәр­биелі, көркем мі­незді. Күнімжан баяғының бәй­бішелеріндей са­бырлы, текті ғой. Жұрт сау күйеу­лерінің басына шәу­гім қайнатып жүр. Күнімжан бала­ла­рын жақсы тәрбиелеп, бір шаңы­рақ­ты ұстап отыр», – деп мақ­тай­тын. Менің әжем Күнім­жан­ды да, ұлда­рын да жақсы көретін. Тұрыс осыдан бес жыл бұрын дүние салды. Ұлдары оқып, жетілді. Ауылдың үлкендері балалары мен немерелеріне Тұрыс­тың ұлдарын ылғи үлгі етіп оты­рады, – деп балалық шағымда көз алдымда қалған өмір карти­насын көз алдыма елес­тетіп, әңгімелеп бердім.
Ол менің қасыма үнсіз келіп, ша­­шымнан сипады.
– Аяш, жынданып кетсем, мені тас­тамай, Күнімжан секілді аялап, кү­­тетініңе сенем. Түрің сұсты бол­ға­ны­мен, жүрегің тым жұмсақ еке­нін білем, – деп шашымды ерекше мейі­ріммен сипады. – Аяш, сен жаң­быр жауып тұрған кезде жа­лаңаяқ жүгір­генді жақсы көресің ғой. Жүр­ші, еш­кімге, ештеңеге қа­рамастан жаң­быр астында жалаңаяқ жүгірейік, – деп қолымнан ұстап, да­лаға шығар­ды.
Біз ешкімге, ештеңеге қарама­тан жаңбыр астында жүгіре бердік, жү­гі­ре бердік.