Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті – қазақ еліндегі киелі шаңырақ, талай марқасқалар дәріс беріп, талай таланттылар түлеп ұшқан ұлы орда. Оған ешкімнің дауы жоқ.

Біз университет есігін 80-ші жы­лы аштық. Сондағы атынан ат үркетін Ұстаз – академик – жазушы Зейнолла Қаб­долов болатын. Ол кісі «Әдебиет тео­риясы» пәнінен дәріс беретін. Бі­рақ дәл сол жылы журналистика фа­­­культетіне Қазақстанның түкпір-түк­пірінен жиналған елу жасқа, Зе­кең өзі ертіп келіп, қазақтың көрнекті ақыны Қадыр Мырзалиевті таныс­тыр­ды. «Сендерге «Әдебиет теория­сын» осы Қадыр ағаларың оқиды», – деді.
Қадыр аға сабақты өте қызық өт­кізетін. Ақын-жазушылар тағдыры жай­лы, әдебиет әлемінің небір құпия-жұмбақтары туралы, шы­ғар­ма­шы­лық­тың теориясы мен тәжірибесі ха­қында өте әсерлі баян ететін.
Бірақ біз кейде филология фа­куль­тетіндегі Зейнолла ағай лекция­сы­на да қатысып жүретінбіз.
«Асылы, жер бетінде университет се­кілді қастерлі орын сирек. Уни­вер­ситет – адамдар зердесінде ұшқын атып, жалын шашып, мәңгілік маздап тұр­ған Прометей оты. Бұл аз. Уни­вер­ситет – елдің есеюі.
Қазақ университетінің білім мен тәр­бие, ғылым мен мәдениет тара­пын­дағы өлшеусіз қасиеттерінің үсті­не айрықша бір аяулы жайы бар: за­манымыздың ұлы жазушысы Әуе­зов Мұхтардың жарты ғұмыры осында өтті.
Қазақ университетінде біз де оқы­дық. Бірақ, біздің бүгінгі шәкірт­тер­ден бір айырмамыз, аздап мақта­ның­қырап айтсам, артықшылығымыз – Мұхтар Әуезовтің лекциясын тың­дағанымыз дер едім.
Несін айтасыз, ғажап еді ғой!..».
Бұл шашын толқындата артқа та­раған, отты жанары ұшқын атып, ерек­ше мейірім сәулесін шашып тұра­тын, аса ажарлы да бөлек бітімді Зей­нолла Қабдоловтың өз сөзі.
Бүкіл ғұмырын Қазақ универ­си­тетіне, қазақтың талапты жастарының жо­лын ашуға арнаған асыл ағаның ал­дын көріп, ақыл-кеңесін тыңда­ға­нымыз үшін біз де бақытты ұрпақ екен­біз. Біз – Зейнолла Қабдоловтың шә­кіртіміз! – деп біз де өз артықшы­лы­ғымызды жасқанбай айтатын бол­дық.
«Асылы, Жан-Жак Руссоның бай­лауы дұрыс. Ұстаздық – ұлы нәр­се! Ұстаздық ету – уақыт ұту емес, өз­генің бақытын аялау, өзіңнің уақы­тың­ды аямау!», – деген қанатты сөзін жиі қайталайтын.
Қазақ ұлттық университетінің кейін­гі жылдары сөзімен де, ісімен де мәр­тебесін биіктетіп, абыройын ас­қақ­татқан тұлғалардың бірегейі де Зейн­олла Қабдолов екенін айтуымыз ке­рек.
«ҚазҰУ… Бұл – мен үшін атамның аты­нан кейінгі ыстық атау. Осы сөз не көзіме түссе, не құлағыма тисе бол­ғаны, жүрегім елжіреп, көкірегім күй­ге толып қоя береді.
ҚазҰУ – өзінен бөлініп шыққан көп институттар секілді отау емес, ор­да», – деген сөзінің әр әрпін қал­дыр­май, тайға таңба басқандай етіп айтушы еді.
Енді бірде: «Шырақтарым, әде­биет дегеніміз – ардың ісі», – деген те­рең мағыналы ойын сөз өнерін төңі­­ректеп келген әрбір шәкірттің құ­ла­ғына құюшы еді. Әдебиетке де­ген неткен тазалық, неткен қастерлеу десеңізші!
Асыл Зекең әр лекциясында әлем, орыс әдебиетінен небір мысал­дар­ды, ұлы Абайдың:
Сылдырап өңкей келісім
Тас бұлақтың суындай…

…Жас жүрек жайып саусағын,
Талпынған шығар Айға алыс.
немесе, Махамбеттің:
Ах, Арқаның қызыл изені-ай,
Басы бір күрдек, түбі арал,
Қыдырып шалар аруана,
Кәрісі кімнің жоқ болса,
Жасы болар диуана.
Бір сынаған жаманды
Екінші қайтып сынама.
Тіріде сыйласпаған ағайын,
Құм құйылсын көзіңе,
Өлгенде бекер жылама! –
деп төгілте бастап, Қасым, Мұқағали, Тө­­леген, Қадыр, Тұманбай, Сағи, Жұ­­­мекен, Фариза, Мұхтар өлең­де­рі­нен ғажайып шумақтарды үзілдіріп үз­белеп, тізілдіріп тізбелеп жатқа оқы­ғанда, поэзия деген сиқырлы әлем­нің тұңғиығына әр шәкірт жүрегі сүң­гіп кететін еді-ау! Сырбаз сөй­лей­тін, сымбатты жанның әр сөзі тасқа бас­қандай сұлу көрінетін. Тілінен бал та­мызғандай бипаздап бастап, кейде жа­расты әзіл-қалжыңмен ау­дито­рия­ны дүр сілкіндіре күлдіретіні және бар. Шешеннің шешені еді. Кейіннен уни­верситетке оқытушы болып, кан­дидаттық диссертациямды Зекең өзі жүр­гізген Кеңесте қорғадым. Зекең­нің соңғы докторантының бірі бол­ға­ным­ды да мақтан тұтамын.
80-ші жылдың аяқ шені. Ұлы ұс­таз «Әдебиет теориясы» пәнінен дә­ріс береді. Мен жүргізген «Әдебиет жә­не журналистика» пәні ол кісінің са­бағымен қапталдаса жүрді. Зекең­нің лабораториялық сабақтарын жүр­гізетін қазіргі Астана қаласы әкі­мі­нің орынбасары Ермек Аманшаев екеу­міз 204-дәрісханада емтихан алып отырмыз. Жауабы әлсіздеу бол­ған 2-3 студентке «3» деген баға қойып қойғанбыз. Аудиторияға Зе­кең кіріп келді. Орнымыздан ұшып тұр­дық.
– «Иә, емтихан қалай өтіп жатыр, – деп ведомостьқа үңілді де, қабағы түйі­ліп кетті.
– Лекцияны академик Қабдолов оқыса, бұл балалар қалай үш алады!», – деді.
Біз үнсіз, кінәлі адамдай басы­мыз­ды төмен салбыраттық.
Зекеңнің сол сөзінен кейін «3» де­ген бағаны қоймайтын болдық.
2001 жылы 38 жасымда факультет деканы болып тағайындалдым. Сонда мен отырған кабинетке, Зекең әр­дайым бір соғып өтуші еді. Қасында мін­детті түрде бір-екі адам жүреді. Есік­ті айқара ашады да: «Әулие атта­ған оңбас», – деген!» деп бүкіл оқы­ту­шы, студенттерге естірте, сөйлей кі­ретін. Қазір ойласам, мен Абай, Мұх­тар елінің перзенті болғандықтан ба, менің абыройымды көтеру үшін ай­тады екен-ау, ұлы ұстаз!
Бір есте қалғаны – Зекеңнің ұс­таз­дық қызметіне 50 жыл толуы Каз­ГУ-де ерекше аталып өтті. 15-қабат­та­ғы мәжіліс залы халыққа лық толы. Ака­демик-жазушыға сол күні айрық­ша құрмет көрсетілді. Зекеңді жақсы кө­ретін шәкірттерінің өзі қаншама де­сеңізші! Мәжілісті сол кездегі уни­верситет ректоры Төлеген Әбді­са­ғиұлы Қожамқұлов жүргізді. Акаде­мик­тер Серік Қирабаев, Сейіт Қас­­­қабасовтар, жүзінен ерекше шуақ төгілген Сәуле апа Зекеңнің қасында төрде отыр. Бір мезетте Төлеген Әбдісағиұлы Қырғыз мем­лекеттік университетінің жур­на­листика факультетінің деканы, про­фес­сор Жылдыз Бақашеваға сөз бер­ді. Қырғыз ағайындар Зекеңнің шә­кірті екендігін айтып, зор ілтипат көр­сетті. Ректорымыз ғажайып ақын­жанды азамат, Жамбыл – Жәкеңнің ті­келей ұрпағы. Өзі ерекше шабыт­танып тұр.
– Енді біздің журналистер не дей­ді екен? – деп, мені ортаға шақыр­ды. Ол жерде сөз сөйлеп тұрып алу ар­тық еді. Мен бірден «Бәйтерек» де­ген Зекеңе арналған өлеңімді оқы­д­ым:
«Ұшқын» болып ұштың да,
«Жалын» болып лауладың.
Әуелеп бір ұшқанда,
Әуезовтен аумадың.
Тебіренттің Каспийдің
Толқын-толқын тауларын.
Өрімтал жас өскіннің
Жан-жүрегін жауладың.
Ақ самалдай аңқылдап,
Тербеп шабыт орманын.
Найзағайдай жарқылдап,
Ақ жаңбырдай жауғаның.
Күннің алтын нұры боп,
Күміс шыққа аунадың.
Махамбеттің сөзіндей,
Ағыл-тегіл сауладың.
Ұлы Абайдың өзіндей,
Аулақтан ой ауладың.

Мұхтар болып мұңданып,
Сәбит болып сыр бағып,
Ғабит болып шыңдалып,
Ғабиден боп нұрланып.
Қайсар жырдың күймесін,
Қасым болып таныттың.
Өлең сөздің түймесін,
Әбділда боп ағыттың.

Мөлдірлікке құлшынып,
Өстік біз де көктедік,
Зеңгір көкке шаншылып.
«Айналайын!» – деп келіп,
Құштың бізді қаусырып.
Атбегілер сипаған,
«Құлын!» көрсе, кекілден.
«Айналайын!» – деп келіп,
Сүйдің менің бетімнен.

Ардақты аға, сол сөзбен,
Сыйладыңыз бар бақты.
Сол сөзіңіз біздерге
Қанат беріп, самғатты.
Айдынына ойыңның
Аққу менен қаз қонып,
Жүріп келе жатасың.
Үнін естіп қайыңның
Сұлу, сырлы саз болып,
Кіріп келе жатасың.

Өлең сөзбен айшықтап,
Қара сөзбен жырладың.
«Адамның кейбір кездерін».
Зейін қойып тыңдадым,
Зейнағамның сөздерін.

Түн ұзақ та, күн – қысқа,
Басыңды бұлт шалмасын.
Сізге арнаған Шыңғыс та
Күздің «Қызыл алмасын».
Сыбдырласқан өзді-өзі
Жапырағың жетеді.
Сіз кіргенде КазГУ-ім,
Жарық болып кетеді.

Күннің түскен шуағы,
Бәйтерегім, теңселме.
Биік болып тұрады,
Өзіңменен еңсем де…
Зал ду ете қалды. Зекеңнің үлкен көз­дері төңкеріліп, ғажайып бір сүй­сініспен маған қарады. Факультеттің аты­нан қылыш сыйладым. «Қылыш», – дей беріп едім, академик Қасқабасов «Махамбеттің жебесі», – деп түзетті. Сол сыйды Зекеңе беріп едім, ол кісі ор­нынан тұрып, айналып–толғанып, бетімнен сүйді.
Мен орныма барып отыра беріп едім, залдағы жұрт шулап қайта ор­таға шығарды. Салт бойынша қару бер­генде, сатып алу керек екен. Зекең қал­тасына қол салды да, маған ақша ұстат­ты. Не керек, өлеңді аудитория кере­мет қабылдады. Кейіннен Зекең Аты­рауға барғанда, актерлер сол өлең­ді жатқа оқыпты. Келген соң Зе­кең бір жолыққанда : «Атырауда се­нің өлеңіңді оқыды. «Сен кіргенде Каз­ГУ-ім, Жарық болып кетеді» де­ген­ді «Жап-жарық боп кетеді» деп қате оқыды. Қойшығұл Жылқышиевке айттым: Бауыржанның өлеңінің бір сөзін де өзгертпей оқыңдар дедім. «Жап-жарық» – деген лап етіп жа­на­ды да, тез сөнеді. Ал «Жарық» деген­нің сәулесі ұзаққа барады, – дедім», – дегені бар.
Зекең дүниеден өткеннен кейін, Сәуле апайдың «Көрген түстей, са­ғым­дай» деген күнделік-кітабы 2009 жы­лы жарық көрді. Сонда мынадай жол­дар бар: «12 желтоқсан … Бұл күні таңертең атасын құттықтауға Абылай ата-анасымен келіп, Бауыржан Жа­қыптың Зекеңе арнаған «Бәйтерегін» жатқа айтып берді. «Сен кіргенде КазГУ-ім жарық болып кетеді» деген жол­дарын естіп, босады… (147-бет).
Абылай немересі сол ұзақ өлеңді ыл­ғи жатқа айтып жүреді.
Ағамыз дүниеден озғанда, қайғы­рып жазған өлеңім «Ғұлама» деген атпен «Қазақ әдебиетінде» жарық көр­ді. Ұстазды жерлеп келгеннен кейін «Ритц-Паласта» оқығанда, те­бі­ренбеген жан қалмады. Жүректен шық­қан сөз жүрекке жететіні рас-ау!
…Әр дәрісімізді Зекеңнің «Адам», «Өмір ұшқыны», «Ұшқын», «Жалын», «Жанр сыры» «Сыр», «Жебе», «Әде­биет теориясының негіздері», «Әуе­зов­тің әсемдік әлемі», «Сөз өнері», «Ар­на», «Көзқарас», «Менің Әуезо­вім» кітаптарын жаңа буын, жас тол­қынға зейін қоя оқуға ұсынамыз, Зекең жайлы естеліктер айтамыз. Ака­демик-жазушы Зейнолла Қаб­долов бүкіл қазақ халқының рухани әлемін байытып, өз соңына мол әдеби мұра қалдырып кетті. Оның ро­ман, повестері, драмалық шығар­ма­лары, публицистикасы, сыни ең­бек­тері, әдебиет теориясын негіз­де­ген іргелі еңбектері бүгін де, ертең де ескірмейтін, көнермейтін асыл қа­зына. Сондықтан да «Қазақ энцик­ло­­педиясы» баспасы Зекеңнің таңда­малы туындыларын көптомдық етіп көпшілік оқырман назарына ұсынып отыр. Алғашқы томда қаламгердің «Ұшқын» романы мен «Қабеннің құ­былысы» драмасы, екінші томда «Жа­лын» романы мен «Сөнбейтін от» дра­масының сахнаға лайықталған нұс­қасы, үшінші томда болашақ ақын, жазушы, сыншы, драматург, жур­налист болатын жастардың қолға ұстар әліппесіндей «Сөз өнері» еңбегі, төртінші томда Ахмет Байтұрсынов, Мағ­жан Жұмабаев, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов және Махамбет Өте­місұлы, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мү­сірепов шығармалары туралы іргелі ғылыми зерттеулері, бесінші томда ғы­лыми зерттеу және әдеби-көркем сы­ни мақалалары жинақталған. Ке­лесі томдарда «Менің Әуезовім» ро­маны мен көсемсөзі, пьесалары топ­тас­тырылып жария көрмекші. Зе­к­еңнің қаламынан шыққан дүние­лерді әдебиетсүйер қауымға, жас ұр­пақ, жаңа буынға жарқ еткізіп, жаң­ғырта қауыштырып отырудан жан-дүниеміз байыған үстіне байи түс­пек. Бұл – біздің шәкірттік пары­зы­мыз. Ендеше, академик-жазушы Зейнолла Қабдолов лекциясы жалғаса бермек…
Бауыржан ЖАҚЫП,
ҚР ҰҒА-ның корреспондент-мүшесі, филология ғылымының докторы, профессор.