«Тастүлек» анимациялық фильмі хақында
«Тастүлек» анимациялық фильмін Қазақстан республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінің тапсырысы бойынша «Қазақфильм киностудиясы» мен «GURSHIK» студиясы бірлесіп жасаған. Бұл картинанытәуелсіздіктен кейінгі қайта өрлеуге бет алған ұлттық кино өндірісіндегі анимациялық фильмдердің үздіктер қатарын толықтырған қазақ киносындағы ұлттық мәдениет пен ұлттық құндылықтар тақырыбын өзек еткен, көркемдік деңгейі жоғары, сәтті туындылардың бірі деп бағалауға болады.
Фильмді жасаушы шығармашылық топ Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының үздік түлектері. Сценарий авторы – Ербол Бораншы, қоюшы режиссер-аниматорлар – Тұрдыбек Майдан, Тілек Төлеуғазы.
Ел аузында құсбегілердің атасы Жалайыр Шора жайлы «Мен аспанда жүрсем қанатым талат, жерге қонсам Жалайыр Шора алат» деп келетін аңыз-әңгімелер әлі күнге айтылады. Сол құсбегілердің атасы Жалайыр Шора аспан еркесі, құс біткеннің патшасы бүркіттерді бабына келтіріп баптап, қайыруын тауып саят құрған кісі екен. Оның үстіне сол қырын құстарды түсі мен сипатына, тұрқы мен жаратылысына қарай «Сен Ақшегірім Нарынның еркесі бол, Сабалақ сарым Сауыр тауды мекен ет, Қаракерім бара ғой, Боғда таудың еркесі бол, Сен Ақиығым Алтай тауын мекенде» деп төрт сілемге ұшырыпты дейді. Осыдан бастап бүкіл қазақтың кең байтақ даласы мен асқар тауларын мекендеп, зеңгір көгінде еркін самғаған құс еркесі қырандардың иесі Жалайыр Шора деген наным қалыптасыпты. Құсбегілікті кәсіп еткен сахара халқында осы Жалайыр Шораны пір тұтып құрметтейтін, тіпті Жалайыр Шора аян берген екен дейтін де дәстүр болған.
Ықылым заманнан бергі осындай дәстүрдің негізінде ел аузында айтылатын, құсбегілікке байланысты аңыз-әңгімелердің ішінде «Тінейдің сары құсы» дейтін аңыз бар. Осы аңыз-әңгімелердің желісінде жазылған Қытай қазақтары арасынан шыққан ғалым, зиялы азамат Нығмет Мыңжанидың «Тінейдің сары құсы» дейтін этнографиялық әңгімесі жарияланған. Дәл осы әңгіме «Тастүлек» фильміне негізгі арқау болған. Демек, қазақ анимациясындағы соңғы жылдары іркес-тіркес жарыққа шыққан «Мұңлық-Зарлық», «Толағай», «Қошқар мен теке», «Ертөстік және айдаһар» атты фильмдерден кейінгі, ұлттық фольклорлық қазынамыздан нәр алған тағы бір сәтті туындыға куә болып отырмыз.
Ендеше «Фильм несімен сүйіндірді, сәтті шыққан тұстары қайсы, «Тінейдің сары құсының» әдеби нұсқасын пайдалануда қандай тәжірбиені қолданған, ұтқаны қайсы, ұттырған, әттеген-ай дегізген тұстары бар ма? Көркемдік деңгейі қандай?» деген мәселелер төңірегінде картинаға талдау жасап көрейік.
Фильм авторлары әдеби шығарманың бас кейіпкері мен негізгі оқиға желісін алып, қайта сюжет құру тәсілін қолданған. Бұл экранизация тәсіліндегі тәжірибеден өткен әдіс. Осы жердегі қолданған тәсілдерді әдеби нұсқа мен фильмді салыстыра отырып қарастырсақ, фильмнің өзіндік ерекшеліктері мен ұтқан тұстары айқындала түсетін сияқты.
Мысалы, алдымен фильмдегі әдеби нұсқадан алынған, ұқсас екі мәселеге тоқталсақ: бірі, фильмдегі негізгі қаһарман – бас кейіпкер қыран құс әдеби нұсқадағыдай қаз-қалпында қалып, тек атауы ғана өзгертілген. Әдеби нұсқадағы Сары құс – Тастүлек деген атпен берілген. Екіншісі, әдеби нұсқадағы Сары құстың нағыз қыран, есті құс екенін айғақтайтын Айдаһарды өлтіретін, жын буып, көтеріліп ауырған кісінің жынын қағып алатын, иесі қайтыс болған соң бір жылдан кейін, иесінің асына келетін, соңында иесінің зиратына соғылып өлетіні сияқты оқиғалар фильмнің негізгі сюжеттік желісін құрайды. Осы сюжеттер негізінде дүниеге келген «Тастүлек» фильмінің нұсқасы, атап айтқанда жаңа сюжет, жаңа композициялық құрылым, Тінейдің Сары құсына байланысты ел аузында айтылатын әңгімелердің нұсқасынан мәні мен мағынасы жағынан да, көрерменге беретін әсер қуаты жағынан да еш кем шықпаған.
Қуантатыны сол, әлмисақтан бері ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тарап келе жатқан фольклорлық жауһарымызды бүгінгі күннің көзқарасымен, еркін ойдың қуатын сіңіре отырып дамытады. Фильмнің ұлттық дәстүр, құндылықтарымызды ұрпақтар санасына таныстыру, сіңіру парызын толықтай ақтап шыққанын айтпағанда, фильм идеясы қайсы-бір замандардан бергі адамзат қоғамының мәңгілік трагедиясы болған ТҰЛҒА мен кішкентай адамдар арасындағы әділетсіздікпен аяқталатын ащы да болса шындықты, дүниеқоңыздық пен көрсеқызар-суық қолдықты, һәм кішкентай адамдар жағынан ауыр трагедиялық жағдайларға ұшырай беретін ТҰЛҒАЛАР тағдырын көрсетуге тырысады. Тырысып қана қоймайды, оп-оңай жеткізеді.
Ал әдеби нұсқадағы сюжетке ұқсамайтын өзгерістерге үңілсек, төмендегідей төрт түрлі өзгерісті байқаймыз. Алғашқысы оқиғаның басталуы әдеби нұсқадағыдан басқаша. Әдеби нұсқада оқиға ауыз әдебиетінің ертегі жанрларының дәстүрі бойынша, бошалап кеткен биесін іздеп шыққан құсбегі Тіней, мұз үстіне құлындаған биесінің шуын жеп, тояттап отырған Сары құсты жолықтырады да оны ұстап алады. Бұл жерде құсбегі ақиық қыранды арнайы іздемеген. Ал фильмде Ақиықты арнайы тұзақ құрып ұстайды. Бұл фильм оқиғасының басталуы болғанымен, фильм басталмас бұрын баяндалатын, қыран құстың жаратушыдан өз салауатын алған тіршілік иесі екенін айғақтайтын, тамаша кіріспе эпизодты айтпай кетуге болмайды. Бұл бір тапқыр шешім болған. Олай дейтініміз, дәл осы кіріспе эпизод фильмнің не туралы екенін сездірумен бірге, көрерменді фильмге бірден ендіріп жібереді. Ары қарай фильм сюжеті өрбіп кетеді. Әрі осы шешім әдеби нұсқадағы «Тінейдің сары құсының» анимациялық нұсқасын жасауда сценарист пен режиссердің тамаша бір тетікті таба білгендігінің айғағы.
Екінші өзгеріс – құсбегіге қолындағы қыранының не үшін тышқан мұрнын қанатпай қойғанының себебін айтып, қыранның қасиетін түсіндіретін оқиға. Әдеби нұсқада қолға түскен тұтқын Сары құстың Алтай асып келген Ақиық қыран екенін, оның қасиеті мен бабын құс иесі Тінейге түсіндіретін еді. Ал фильмде бұл мәселені Жалайыр Шора бабаның өзі түсіндіреді. Жалайыр Шора қыраны аңға түспей қапа болған құсбегінің түсіне кіріп, аян береді. Дәл осы түс көргізіп, аян бергізу тәсілі орынды пайдаланылған, әрі фильм құсбегілікке байланысты болғасын Жалайыр Шорадай аңыздық ірі тұлғаны көрерменге таныстыруға үлкен пайдасы тиген. Күміс сақал абыздың өз аузымен берілген аңыздарда айтылатын диалогтары керек жерінде сәтімен пайдаланылған, әрі өте көңілге қонымды шыққан.
Үшінші бір үлкен өзгеріс бұл – әдеби нұсқада жоқ жаңа бір кейіпкер, жаңа бір образ дүниеқор, нысапсыз пенде бейнесі фильм сюжетіне сәтті кірістірілген. Бұл кейіпкер 23 минуттық фильмнің өн-бойында үш-ақ рет көзге шалынады. Демек кішкентай ғана эпизодтық кейіпкер. Алайда, осы кішкентай кейіпкердің сәтті шыққан образы бүкіл фильмнің айтар ой мен негізгі идеясын арқалап тұрған сияқты. Фильмнің драматургиясы адамзаттың серігі, ұлы даланың еркесі болған қыран құстың айдаһармен алысып, жын-шайтанмен жұлысқан ерлігіне қарамастан сол адамдардан опасыздық көруі, әрі сол опасыздыққа төзбеген текті де қасиетті қыранның өз-өзін жазым етуі дейтін болсақ, осы драмалық тартысты шырқау шыңына жеткізуге әсер етуші дәл осы дүниеқор, пайдакүнем кішкентай образ. Аталмыш образдың бейнесі фильмде үш ақ эпизод арқылы шебер ашылған.
Дәл осы тұста фильмге тауып қосылған тағы бір детальды айтпай кетуге болмайды. Ол –Тастүлектің Айдаһармен алысқанда зақымдалған тегеурінінің орнына салынған алтын тегеурін. Дәл осы тегеурін дүниеқордың болмысын ашуға және қыран құстың ауыр трагедиялық хәлге ұшырауына себепкер болады. Міне, осы тауып қосылған деталь біз айтып отырған өзгерістердің төртіншісі болмақ.
Жоғардағыдай экранизация тәсілдері мен ұтымды шешімдер жиналып келіп кейде қырандық пен асылдықтың, тоғышарлық пен пасықтық, дүниеқоңыздық сынды кішкентай пенделіктің құрбаны болып кететін трагедияны алға тартады.
Біз фильмнің драматургиялық құрылысы мен сценарийлік шешімдеріне ғана тоқталдық. Ал фильмдегі кейіпкерлер образының (Тастүлек, Айдаһар, адамдар бейнесі) қыранның қырандай, айдаһардың айдаһардай, т.с.с. нанымды болып сызылуы мен күрделі әрекеттердің шынайы да ширақтығы, композициялық құрылымның шымырлығы, режиссерлік шешімдердің дәлдігіне дейін қай-қайсысы да жоғары кәсібилікті, шебер суретшілікті дәлелдейді.
Бұдан бөлек фондық суреттердің салынуы мен фильм музыкасының сазды, әуенді көркем болып, картина мазмұнына қабыса жазылуы да өз алдына бөлек тоқталуға тұрарлық дүниелер.
«Тастүлек» анимациялық фильмі қазақ киносындағы үзілейін деп тұрған фольклорлы-экрандық байланыс дәстүрін жалғаған сәтті туынды. Сондай-ақ, қазақстандық киноматографистерге ұлттық кино өндірісін өркендетуде, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет үлгілерінен пайдалануды ұмытпауды тағы бір рет ескерткен туынды болды деп есептейміз.
Жанат СҰЛТАНҒАЗЫ.