Қазақ халқы шекара аттаған ха­лық. Ол өзінің неше мың жылға со­зылған тарих көшінде халық ауыз әдебиетінің небір ғажап түр­лерін жаратты, тек жаратып қана қал­мастан, оларды көзінің қара­шы­ғындай қорғап, ұрпақтан ұрпақ­қа жалғастырды. Шамадан тыс осындай бай қазынаның ара­сынан біз адам баласының есте жоқ ескі замандардағы сәбилік ша­ғында жаратқан, ғасырлар қой­науына қалып қоймай бізге үздігіп жет­кен таңғажайып мифтерді; бір кез­дері өмірде болып өткен, алай­да тарихтың алға қарай жылжуына байланысты бетін құм басып көш­кіндегенімен шындық сырын іші­не бүккен аңыз-әпсаналарды; өзі­нің мың құбылып, жүз түрленіп отыратын қызықты сюжетімен тыңдарманды немесе оқырманды сиқырша баурап алып, қисапсыз эстетикалық ләззатқа бөлейтін қилы-қилы ертегілерді; ұрпақты жау­жүрек ерлікке, адал махаббатқа тәр­биелейтін батырлық жырлар мен ғашықтық жырларын; жа­құттай жарқырап, көкейге нұр боп құйылатын, бізді ұлы адамгершілік мұратқа бастайтын мақал-мә­тел­дерді, қанатты сөздерді, т.б. кө­ре­міз. Мәңгі сарқылып таусылмас дәл осындай байлық жер бетінде жа­сап жатқан өзге халықтардың өр­кениеттер тарихынан тым сирек кез­деседі, тіпті кездеспейді десек те асырып айтқандық болмайды. Себебі, Сейіт Асқарұлы Қасқа­ба­сов­тың бастауындағы Қазақстан ға­лымдарының инемен құдық қаз­ғандай қажырлы еңбегінің арқасында жарық көріп отырған, қазақ ауыз-әдебиетінің інжу-маржандары жинастырылған, «Мәдени мұра» Мемлекеттік бағ­дарламасымен жарық көрген 100 томдық «Бабалар сөзі» және Қы­тайдағы әдебиет мамандарының құрастыруымен Шыңжаң Халық баспасы тарапынан шығарылған 25 томнан тұратын «Қазақ ауыз әде­биетінің қамбасы» атты көлемді ең­бек осы айтқандарымыздың та­маша дәлелі болмақ.

Ендеше, осыншама байлық ғы­лыми тұрғыдан игерілді ме, зерт­телді ме дейтін сұраудың туын­дайтындығы табиғи. Әрине, бұл сұрауға асықпай отырып егжей-тегжейлі жауап беруге болар еді, алайда бұл біздің шағын сөз ба­сымыздың міндеті емес. Дей­тұр­ғанмен, қазақ ауыз әдебиеті ту­ралы ғылыми ізденістердің со­нау ХІХ ғасырдың орта тұсынан, қа­зақтың талантты жас ғалымы Шо­қан Уәлиханов пен ағартушы ұс­таз Ыбырай Алтынсарин қатар­лылардан басталатындығын, сол ғы­лым көш бұйдасын үзбестен ХХ ғасырдың басындағы Ахмет Бай­­тұрсынұлына, Халел Досмұ­ха­м­етовке, Мұхтар Әуезовке, Әлкей Мар­ғұланға, Мәлік Ғабдуллинге, Рах­манқұл Бердібаевқа, т.б фольк­лорист ғалымдарға жетіп өркендеп, ұланғайыр ғылыми табыстарға қол жеткізгендігін ескермей тұра ал­май­мыз. Жоғарыдағы аттары атал­ған және аталмаған ғалымдар қа­зақ ауыз әдебиеті мұраларын жанр­лық жағынан да, мазмұны тара­пынан да асқан ұқыптылықпен арнаулы зерттеп жүйеледі, сүйтіп, осы бір қасиетті ғылымның кіді­ріс­сіз дамуына мықты негіз қала­ды.
Осындай киелі көштің ендігі ал­тын бұйдасын Қазақстан Рес­публикасы Ұлттық ғылым акаде­мия­сының академигі, көрнекті ға­лым, Л.Н. Гумилов атындағы Еу­разия ұлттық университетінің про­фессоры Сейіт Асқарұлы Қас­қабасов қолына алды және оның баянды алға ілгерілеуіне түн ұйқы­сын төрт бөліп, аянбай еңбек етті. Оның осындай қажырлы да нәзік зерт­теуінің арқасында қазақ фо­льклорының жалпы адамзаттық си­паты мен белгілері айқындала түсті. Бүгінгі таңда қазақ әдебиеті мен фольклоры бүкіл дүниежүзілік әдебиеттің құрамдас бөлігі ретінде танылуда.
Қалың оқырман қауымға тү­сінік­ті болу үшін, ғалымның бұл са­лада еткен еңбектері мен жетіс­тіктерін төмендегідей жіктеп көр­се­туді жөн көрдік.
Біріншіден, ғалым қазақ фо­льк­лорының құрамында ертегіден тыс, жеке бір топ құрайтын жанр­лар бар екенін асқан зеректікпен аң­­ғара білді. Халықтың ауызша шы­ғарған мұндай шығармаларына «аңыздық проза» деген атау берді. Оны және іштей жіліктеп көрсетті, сүй­тіп қазақ фольклорында миф, хи­кая, әпсана, хикаят, аңыз деген түр­лер бар екенін анықтап берді. оны­мен ғана тынбай, олардың ор­тақ ерекшеліктері мен тек өздеріне ғана тән қасиеттерін нұсқап көр­сетті.
Екіншіден, алуан түрлі сенімді ма­териалдар негізінде қазақта ми­ф пен мифология бар екендігін тұңғыш рет анықтап шықты. Миф – есте жоқ ескі замандағы фольк­лор­ға жататын, сол шақтағы миф­тік сананың көрінісі екендігін дә­лелдеді, қазақ мифтерінің өзін­дік ерекшеліктерін ғылыми тұрғы­дан тұжырымдады. Бұрынғы кез­дерде қазақ фольклорын зерттеп жүр­ген мамандар қазақта миф жоқ деп келген болса, С.Қасқабасов те­мір­дей фактілер арқылы біздің де мифологиямыз бар екендігін дә­лелдеді.
Үшіншіден, қазақтың өткен-кет­кен ғалымдары қазақ ертегі­ле­рін қиял-ғажайып ертегілер, жануар­лар туралы ертегілер және тұрмыс-салт ертегілері деп үш үл­кен топқа жіктеген. С.Қасқабасов оған ғибраттық ертегілер және сы­қақ ертегілер деген екі үлкен топ­ты қосып, қазақ ертегілерін жанрлық жақтан байытты. Ғалым бес түрден тұратын ертегілер то­бын «ертегілік проза» деп атап, қа­ра сөзбен ауызша айтылатын фольк­лорлық шығармаларға «Ха­лық прозасы» деген атау берді, олар­ды жүйелеп, аңыздық проза мен ертегілік прозаның ортақ қа­сиеттері мен әрқайсының өзіне тән ерекшеліктерін анықтап бер­ді.
Төртіншіден, бірінші болып қазақ ертегілерінің терең аста­рында жатқан өмір шындығына қа­дағалай көз жүгіртіп, олардың өзара қатынасын зерттеді. Ғалым­ның көзқарасы бойынша ертегі­лерде есте жоқ ескі замандардағы ру­лық қоғамның алуан түрлі салт­тары мен әдет-ғұрыптарының, ді­ни наным-сенімдері мен ұғым-тү­сініктерінің сарқыншақтары жа­тады, олар бірте-бірте дамып көр­кемдік формаға ауысқаннан кейінгі жерде танымастай болып өз­герген, мұны автор нақты мы­салдармен қызықты етіп дәлелдеп берді.
Бесіншіден, қазақ фольк­лор­тануында тұңғыш рет фольклордың тарихын үш үлкен дәуірге бөліп, «ежелгі замандағы рухани мәде­ниет», «орта ғасырлардағы фольк­лор», «жаңа дәуірдегі фольклор» деп жіктей көрсетті. әрі әр дәуірде фольклордың қай жанры пайда болды, қай жанры өшіп жоғалды, жаңадан пайда болған жанрлар қалайша дамыды, өркендеді, ал, ұмытылған жанрлардың қоғамдық се­бебі неде деген мәселелерді зерт­теуге мұрындық болды. Қа­зақ­стан ғалымдарының сөзіне бақ­сақ, бұл С.Қасқабасов ашқан ұлы «жаңалық», «жалпы, бұл – қазақ фольклортану ғылымының ең биік жетістігі» (Мақпал Ораз­бек). Жаңалық дегеннен еске ора­лады, С.Қасқабасов қазақ фольк­ло­рын зерттеу үстінде халық про­за­сынан тыс «магиялық фо­льк­лор» деген тарауша қосып, он­да алғыс, қарғыс, бата, анттарды же­ке жанр ретінде қарастырды, олар­дың ерекшеліктерін анықтап, жанрлық сипатын ашып көр­сет­ті.
Алтыншыдан, қазақ фольклор­тану саласында бірінші болып фо­льклор теориясының негізін қа­лады. Яғни, фольклор қисапсыз маз­мұнды, көп қырлы рухани құн­дылыққа жататындығын, оның ежел­гі мәдениетке жататын тарихи мұра, сөз өнері екендігін көрсетіп берді.
Жетіншіден, фольклор поэти­касын талдап, ондағы тұтастану заңдылығын дәлелдеді. Бұрынғы зерт­теушілер мұны үш түрлі деп кел­ген болса, С.Қасқабасов сю­жет­тік, ғұмырнамалық, шежірелік, та­рихи және географиялық деп оның түп-тура бес түрін белгі­ле­ді.
Сегізіншіден, қазақ эпосында ежелден бар батырлық, ғашықтық, та­рихи көне эпос түрлеріне тағы да екі түр қосты. Олардың бірі – бал­ладалық жыр болса, енді бірі – дастан. Дастанды өз ішінен бөліп көр­сетті, олардың ерекшеліктерін дәлелдеді. Ғалымның айтуынша, дас­тан әдебиеттік емес, фольк­лор­лық жанр.
Айта берсе ғұлама ғалымның қа­зақ фольклортану ғылымына қос­қан жаңалығы мұнымен де шек­телмейді, ол және де фольклор мен әдебиеттің, фольклор мен му­зыканың, фольклор мен театр­дың, фольклор мен кино өнерінің, фольклор мен бейнелеу өнерінің өзара рухани қатынасы жәйлі зерт­теулер жүргізді, сүйтіп фо­льк­лордың қазіргі рухани мәде­ние­тіміздің қайнар көзі, сарқылмас бұ­лағы екендігін дәлелдеді. Ға­лым­ның бұлардан басқа әдебиет­тану, өнертану, қостілді аударма саласындағы еңбектері өз алдына бір төбе.
Атам қазақ «кестенің бізі, жақ­сының сөзі ортақ» дейді. Егер осы сөзді ақиқат деп қабылдасақ, С.Қасқабасовтың жоғарыдағы біз атап көрсеткен ғылыми еңбектері иісі қазақ атаулыға, тек қазақ қана емес-ау, түркі тілдес халықтарға, ортақ ғылыми жетістіктер десек, асыра айтқандық болмас еді.
Таяу жылдардан бері, Қытай мен Қазақстанның достық қарым-қа­тынасы барған сайын даму үс­тінде, әсіресе, Төраға Си Цзи­нь­­­пинның ортаға қойған ұлы Жібек жолы экономикалық белдеуі құрылысының күн сайын өркен жаюына байланысты, екі елдің тек экономикалық жақта ғана емес, ғы­лым-техника, оқу-ағарту, гу­манитарлық ғылым, жалпы мәде­ниет жағындағы қатынасы да кү­шейе түсті. Осындай тамаша жағ­дайға сәйкес Қазақстандағы жо­ғары оқу орындары мен уни­верситетіміздің арасындағы ру­хани байлықты ортақ пайдалану, әр кәсіптің мамандары бірлікте зерт­теу жүргізу, өзара мамандар мен шәкірттер алмастыру, т.б. алуан түрлі қарым-қатынас та қою­­лай түсті. Осындай игілікті жұ­­мыстардың алғашқы жемісі ре­тінде Қазақстан Республика­сы­ның еңбек сіңірген қайраткері, Қазақстан Ғылым академиясының академигі, фольклортанушы ға­лым, білімі шалқар тәжірибелі ұс­таз Сейіт Қасқабасовтың «Жа­на­зық» атты еңбегін сіздерге ұсы­нып отырмыз. Қазақ фольклорис­ти­касының өте мәнді әрі өзекті мә­селелері жайлы сыр толғайтын бұл монографиялық еңбек біздің бұ­дан былайғы жерде қазақ халық ауыз әдебиетін, тіпті оның жалпы өне­рін зерттеуімізге өз көмегін ти­гізетініне сеніміміз кәміл.

Мұхтар Әбілқақұлы,
Пекин Орталық ұлттар университеті,Қазақ тіл-әдебиеті факультетінің профессоры.
ҚХР.