Марат Азбанбаев,
Қарағанды облыстық сотының судьясы

---

Замана сынынан сүрінбей өткен озық дәстүрдің бірі – қазақ билерінің сот жүйесіндегі құқық қорғау және заң қолдану процесі.

Әлқисса, бағзы Рим құқығында сот­қа берілген талап арыздың алғы бас сөзінің формуласы былай ке­ліпті: «Aio» – мен сөйлеймін.
Жазушы С.Мұқановтың айтуы бойын­ша: «Өз мағынасында ал­ғанда, «айтыс» екі кісінің сөйлеуі. Ай­тыс – ертеден келе жатқан, ел на­мысын шыңдайтын өнер». Ал қа­зақтың «Қыз Жібек» эпосы айтыс­тың мән-мағынасын одан әрі ашып берген: «Төлеген үш қайтара ша­қыр­­са да, Қыз Жібек сөйлесуге на­мыстанды». Өз елінде жүрген Жі­бек жалғыз атты жолаушымен сөй­лесуді намыс көрген сыңайлы. «На­мыс» сөзінің түбі «нам» – шық­қан тегі. Тегін тану, таныту дәстүрі ықы­лым заманғы әдет-ғұрып. Оның бір дәлелі – Орхон-Енисей жаз­ба­сын­дағы Күлтегінге арналған кіші жазу­да бар: «Кісі оғлынта үзе ечүм – апам Бумын қаған, Істемі қаған олу­рмыш». Тастағы жазу ол да ай­тыс, ата-тегін таныту.
Жалпы, адамзаттың бар ойы жал­ғыз сауалдың төңірегіне шо­ғыр­ланған: Кімбіз? Қайда барамыз? Егер ­де айтысты тек жеке әдеби жанр ретінде қарастырғанның өзін­де, «жанр» сөзінің түбі латын, ма­­ғынасы «тек» екендігін, жаңағы «Aio» формуласы сөздікте «Ait» тұл­ғасында да берілгендігін, екеуінің де мән-мағынасы бір, тең: «дәлелдеу, бекіту, айту» деп көрсетілгенін алға тартсақ та болар.
Біздің ойымызша билер айты­сын­дағы «Ай» – заң. Өмір заңына сай «билер айтысы» билер сотынан жа­ралған. Сот төрелігі – өндіріс. Айтыс – процесс. Билердің сыналар тезі – Арыс. Қазақта «Арыс» – ұлы жиын, ас, кеңес, сот. Құқықтық про­цесс. Абай да айтқан: «Бас қо­сыл­са арысқа, кім шабады намысқа» деп. Арысқа түсу – намыс ісі. Шал ақын «Арыста намыс сөйлейді» деп дәл анықтама берген. Яғни Арыс билері – намыс гвардиясы. Заңды қолдана білу– құдай берген қасиет. Тақпақ, мақал, мәтел, шешендік – сайып келгенде, процестегі құрал, амал. Билер сотының өнімі – ше­шім. Шебер шешім. Қиыннан қиыс­тырып кемел келісімге келтіру. Бар дауды бітіммен бітіру. Билер ай­тысының басты ұстанымы – заң­дылық. Қазақ әдебитіндегі «билер айтысы» билер сотының көркем шын­дығы. Би – шындық пен көр­кем сөздің бірлігі. Оны біз ғалым М.Әуезов билер айтысының бір мы­салы ретінде алған Бұқар жырау­дың «Керей, қайда барасың?» өлеңі­нен табамыз.
«Сырдың бойын сағалап» бара жат­қан Керей көшін тоқтатқан күш – Абылай ханның жарлығы да, бидің тегеурін де емес, ол қадым за­маннан келе жақтан заң нормасы. Білімді, білгір Бұқар би бірден «бі­тімге келудің негізі заңға бағыну» дей­ді. «Абылай алдында бітіссең, Құ­дандалы таныспын. Абылай ал­дында бітпесең, Атасын білмес алыс­пын».
Бұқар би есте жоқ ескі ертеден ке­ле жатқан адамзаттың екі заңын ал­ға тартқан: «құданда» және « жеті ата». Енді осы заң нормалары сөй­лесін.
Ғылым заңына сай адам баласы­на өсу, өну үшін жаратылып, кемел келісіммен тіршілік етуді жазған.
Туыстық пен сыбайластық мә­се­лесін зерттеген белгілі ғалым Мор­ган «ру» – экзогамды; «тайпа» – эн­догамды деген. Екі терминді де шотландық заңгер Мак Леннан биология терминологиясынан алып, адамзаттың алғашқы қауым­дық құрылысын түсіндіру үшін шарт­ты түрде енгізіпті. Оған қара­ғанда Бұқар би қолданған «жеті ата» және «құданда» ұғымы әлеуметтік, құ­қықтық тұрғыдан алғанда толық­қанды, терең тарихы бар ғылыми терминдер екенін көреміз.
Жеті ата заңына сай адам баласы бір рудың ішінде қыз алысып, қыз бе­ріспеген. Және де оған қоса бір руға жататын еркек пен әйел затына некеден тыс жыныстық қатынаста болуына тыйым салған. «Құданда» тайпалық, ұлыстық заң, яғни түрлі рулар өзара құданда болып, ұл-қыздарын үйлі-баранды қылу.
Екі заң да қажеттіліктен жасал­ған. Адам баласы әуел бастан өзін қор­шаған ортаның заңына бейім­делу­ге тырысып бақты. Түр ретінде сақ­талу мақсатындағы бүкіл тұр­мыс-тіршілігін, қарым-қатынасын рет­теуге ұмтылудан тыйым, әдет, заң, құқық жүйесі пайда болып, адам ақылы жаңағы екі заң жолымен жұп­тық отбасынан ұлттық Отан ұғы­мына жетті, жетілді.
Жету мен жетілу адам баласына оңай­ға түспегеніне тарих куә. Екі заңды бұзған адамға ең қатал жаза – өлім жазасын тағайындағанын би­лер айтысынан көруге болады. Елге мә­лім «Еңлік-Кебек», «Қал­қаман-Ма­­мыр» хиқаяларындағы көркем шын­дыққа сай билер «құданда» және «жеті ата» заң нормаларын бұз­ған жастарды өлім жазасына бұйыр­ған. Өйткені, ұлттан бөлек өмір сүруді аңсау ақыры адасу мен азуға апарар күйікті жол. Және де Әнет би, Кеңгірбай би, Еспенбет би, Көкетай биді «қатыгез жандар» деп айыптау да дұрыс емес. Ғалым Б.Кенжебаев қазақ еліне жататын талай тайпа, небір рулардың кезінде бар­лық көрші елдермен «кіндігі ажырамас одақ» құданда болғанын бая­ғыда-ақ жазған. «Кіндік» де­геніміз адам­зат­ты байланыс­тыра­тын адамгершілік принципінің символы, туыстық пен татулықтың бейнесі, жарғысы. Бұл – бар жұртқа бірдей қатысы бар ортақ заң, ке­лі­сім-шарт конвенция ежелден бол­ған деген сөз. Олай болса, қазақ би­лерінің халықаралық ата заңнан аттап кетуге хақысы жоқ. Себебі, адамзат қоғамы адам болып қалу жолында бір байлау жасап, келіскен. «Адам» деп аталған соң, бар жұрт бір з­аң – адамгершілік жолымен жүруге міндетті.
Келісім негізінде жасалатын «Мін­детті неке» болғаны жайлы сө­­зінде ғалым H.Ph. Jund адамзат­тың әуелгі Отаны Оңтүстік Афри­кадағы банту халқының тарихынан «лоболо» дәстүрін талдаудан туған ғажап бір ойымен бөліскен. Оны ға­лым Д.Ольдерогге өз еңбегінде Бұ­қар бидің «құданда» заң норма­сы­на сәйкес қарастырғаны қызық­ты.
Бантуда «лоболо» (қалыңмал) тө­леу әдеті әйел затын сатып алу емес, тек әйел затына тән жаңа өмір­ді дүниеге келтіру қабілет-қа­сиетін бір рудан екінші руға сату. Қа­лыңмалға адам басы сатылмаған, қыздың рулық атауы (shivongo) сақ­талып қалған, тек оның құрсағына (mbeleko) біткен «жаңа өмір келтіру» қасиеті сатып алу объектісіне ай­на­лып, басқа рудың жеке менші­гіне ауыс­қан. Бұл «міндетті некенің» ерек­шелігі, егер де қалыңдық бала тап­паса, күйеу балаға балдызын то­қалдыққа қалыңмалсыз берген. Өйткені, келісім дүниеге ұрпақ келтіру ниетімен жасалды.
Банту тілінде «nda» – құрсақ. Ол ха­лықта бір ана тектен тараған жұрт – «enda» аталған, яғни «құрсақтан егіз». М.Мағауин келтірген ескі ұғым: «Жатыры бір, жейдесі ортақ». Емшектес, ет бауыр туыс. «Адал сүт емген».
Бұқар би қолданған «құданда» терминінің бірінші бөлігі «құд» – не­гіз, тамыр. Орыс ғалымы Н.Зибер түркілердің шығыс қанаты отбасын, руды «кот, кут» деп, ағайындарды «құ­даман» деп атағаны туралы ғы­лыми дерек берген. Бұған қоса,
Г.Дер­фер ғұндар баласын «Kutu» деп атағанын айтады. Ғалым
Л.Потапов хақастар бұрындары тауға табынып «құт», яғни ұрпақ – жан беруін тілегенін атайды.
Әрине, құдайдан тілеп алған ұрпағын ата-ананың қорғау міндеті заң арқылы мықтап бекітілген. Құ­ран-Кәрімнің Әл- Бақара сүресінің 233-аятында: «Аналар балаларын то­лық екі жыл емізеді. Ананың тиіс­ті қорегі мен киімі баланың әке­сіне міндет» делінген. Ананың мін­деті – емізу, ата міндеті – бала ана­сын асырау, бағу.
Бұл ереже заң ретінде бар ұлт пен ұлыста бірдей қолданғаны ту­ра­лы тарихтан екі ғана мысал кел­тір­сек жетер. Орыс жылнамасына сай кінәз Игорь қыпшақ ханымен «құданда» болғанда, күйеу болған ұлын екі жылға қайын жұртында қал­дырады. Ерлі-зайыптылар екі жыл­дан соң атасына немересін алып оралған. Бөртеге үйленгенде Шыңғысхан да қайын атасының шаңырағында екі жыл өткергені белгілі факт.
Ұлт мүддесін, ұлт құқығын заң ар­қылы қорғауды қазақ ойы ғалами заң жолымен ұйымдастыра білген. «Жеті жарғыда» құрсақтағы, ана бойына біткен жаңа өмірді адам ре­тінде танып, жатырда жатқан жан­ның өмір сүруге құқығын қорғау ту­ралы конституциялық норма көз­делген еді.
Мінекей, қазақ заңы мен қазақ билер сотының қазақ әбетиетімен, қазақ рухымен кіндігі ажырамастай бірлікте болған құқықтық көрі­нісі.