Ұлттық демография жайын сөз етсек, басымыздан өткерген қияметке толы тағдырымыз ойға оралады. «Байтал түгіл, бас қайғы» деген заманда бала туу былай тұрсын, қазақ сәбилерінің құны көк тиынға татымай қырылғанын көне көздер ешкім естімесін дегендей сыбырлап қана айтатын. Өмірі сейілместей үрей ұялатқан сол жылдардағы қорқыныштан қазақ әлі күнге арыла алмай келе жатқан сияқты. Бүгінгі егемен еліміздің бейбіт күнінде де адамға деген құрметті әрбір қоғам мүшесі қалай сезініп жүргенін ішіміз сезеді… Қағынан жеріген құландай кейбір аналардың өз нәрестесін тумай жатып, туа шөктіруі, опасыз әкелердің өз ұрпағына деген қатыгездігі, жастардың отбасылық құндылықтар жөніндегі түсініктерінің таяздығы – бүгінгі қазақ қоғамының ащы шындығына айналғандай. Әрі айдың-күннің аманында ізім-ғайым жоғалып жатқандардың саны қаншама? Үйсіз-күйсіз тұрмысымды түзеймін деп жүріп, кәрі қызға, сүр бойдаққа айналғанын өзі де аңдамай қалып, сан соғып отырған қаракөздеріміз де аз емес. Отбасылы болса да күйбең тірлікке алданам деп жүріп, бала туу жасынан ұлғайып кеткендер де жетерлік. Өкінішке қарай, қазіргі таңда ұшын тартсаң, тоқтаусыз сөгіле беретін түйнек-түйдектер көп-ақ. Әрине, бұл жағдайлар біздің сан жағынан да, сапа жағынан да өсуімізге кері әсерін тигізетін факторлар. Осы мәселелер төңірегінде біраз қордаланып қалған жайларды қозғауды орынды деп санадық.

---

– Қазақ халқының өткен тари­хына көз салсақ, оның саны мен құра­мы ірі-ірі саяси-әлеуметтік жә­­­не экономикалық бетбұрыс­тар­ға байланысты өзгерістерге ұшы­ра­ғанын білеміз. Мамандардың ай-туынша, тәуелсіздіктен бергі жылдарда өзге елдердегі қандас­тары­мыздың қайта оралуы ғана демографиялық жағдайымызды біраз ілгерілетеді екен. Ал халық санының табиғи өсуі баяу көрінеді. Бұның себебі неде?

Жамбыл Артықбаев,
тарих ғылымының докторы, профессор:

– Мен арнайы ғылыми дайын­дықтан өткен демограф емеспін. Бұл мәселеге демографтың жауап бер­гені жөн болар еді. Қарапайым аза­мат ретінде айтарым, мені де де­мографиялық өсімнің төмендігі алаңдатады. Этнолог ретінде мен демографиялық жағдайға дәстүрлі отбасы құндылықтарының әл­сі­реуі, бала тууды қолдайтын кей инс­титуттардың жоғалып кетуі те­ріс әсер еткен болар деп ойлаймын.

Мұхтархан Оразбай,
тарих ғылымының докторы, профессор:

– Шынында да,қазақ ұлтын ауыр тарихи біртұтас жою сая­са­тының тарихы сонау орыс жау­лау­шыларының отарлау кезде­рінен бастау алды. Саяси қыс­пақ­тар ар­қылы әскери қанды жорықтар қо­лында қамшысынан басқа қаруы болмаған қазақ ұлтын күнәсіз атып, шапты, қырды. Бұлар біздің ұлттық демогра­фия­лық дамуымыздың жолын кесті. Тау­қымет тартқан ұлт тығы­рыққа ті­реліп, бала өлімі мен бала өсімі тұралауға дейін барды. Қолдан жасалған ашаршылықтар, мылтық кезеніп қоныстарынан қудалау, адамдық құқықтан жұрдай ете отырып, әділетсіз өлімге кесу сын­­ды ауыр зардаптар, қазақ ұл­тының саяси жақтан қорлануына, экономикалық жақтан жоқшылық ажырғысын арқалауына, мәде­ниет, тағы басқа әлеуметтік жақтан күйреуіне апарып соқты.Бұл тұтас әлем деңгейінде қайта қарауды талап ететін, геноцид сая­саттардың ең сорақысы ретінде қаралатын тарихи оқиғалардың бірі. Қазақ ұлты ретінде жан саны­ның өсу процесіне ең үлкен соққы осы тарихи талау заманынан бас­талды деуімізге болады. Оның та­­рихи астары мен фактілерін қа­растырып, дәлелдеуге көп материалдар табылады. Сол дәуірде қу­ғын-сүргін көріп, туған жері­нен, елінен ауып кеткен қазақтарымыз, егемендіктен кейін елге оралып, қазақ демографиясына аз да болса серпіліс берді. Алайда, бұл мәсе­леде де жұмысымыз ауыз толтырып мақ­танарлықтай емес.

Зиябек Қабылдинов,
тарих ғылымының докторы:

– Сұрағыңыз өте орынды. Осы сұрақты жүрегі «елім» деп соғатын ұлтжанды алаштың азаматтары өзіне күнде-күнде қояды. Бұл мә­селе мені де мазалап жүр. Үлесі жа­­ғынан қазағы аз қалалардан ағайын-туыстар келгенде үнемі сұ­рап жүремін. «Қызылжарда қа­зақтың саны қанша болды?» деген сияқты… Қазақтың даналары «Те­рең батырады, көп қорқытады» деген. Қазақтың саны шекаралас қалаларымызда басымдау бол­мағанша бізге тыным болмайды. Себебі, Сербияның Косовосы, Әзірбайжанның Карабахы, Украинаның Қырымы, Донбасы осыған дәлел!
Ал халықтың табиғи өсімінің тө­мендеп кетуінің әр түрлі себеп­тері бар. Біріншіден, 1990 жыл­дардың ортасында колхоз, сов­хоздар ыдырады. Ауылдың адам­дары ағылып қалаға келе бас­тады. Көбінде не үй, не күй жоқ. Пә­терден пәтерге ауысып жүріп, балаларды өсіре алмаймыз деп қор­қа бастады. Ал ауылдан қозғал­ма­ғандар жұмыссыз қалды. Жаңа фермерлер халықтың 10 пайызын ғана жұмыспен қамтамасыз етті. Олар туыстары, таныстары, көрші­лері және мамандар… Екіншіден, соң­ғы жиырма жылда қазақтар ұлт­тық құндылықтардан айырыла бас­тады. Соның ішінде көпбалалы болу дәстүрінен айырылды. Ежел­ден «балажан» болған қазақ он­дай қасиеттен қол үзе бастаған. Үшін­шіден, үкімет көпбалалы от­басыларды қолдаудан бас тартты деп айтуға болады. Тіпті, экономикасы құлдырап бара жатқан, жері талан-тараж болған Украина бір бала дүниеге келсе, 7000 доллар көлемінде ақша төлейді, ал санк­цияға ұшыраған Ресей екінші ба­ла туса «Материнский капитал» деген сертификат береді. Оған облыс орталығынан бір бөлмелі пә­тер алуға мүмкіндік туады. Төр­тіншіден, Қазақстан де­­мо­к­ратиялы, зайырлы, көп векторлы саясатты ұстанатын ашық ел боламыз деп, өзімізге неше түрлі діни ағым­дарды кіргізіп алды. Соның ішінде ислам дінінен алшақ жаңа діндерді ұстана бастады. Көбі қазақты дә­стүрлі дінінен айырды.
Бесіншіден, кеңес үкіметімен салыстырғанда, нарық заманына жақсы бейімделген әйел заты болды. Базарға шыққанның көпшілігі солар. Қиыншылыққа төзім та­ныт­қан да сол жандар. Болашақ үшін өмір сүрем деп талпынған да солар. Олар бала-шағаны асырады. Еркек нарыққа дайын болмай қалды. Әйелдер еркекті менсінбей кетті. Қазақтың жігіттері намысшыл келгендіктен, ондай әйелдер­ден ажырасуға тырысты. Күйеуі жоқ әйелдер бір-екі баламен күн көре бастады. Олардың саны 40 жас­тан кейін жарты миллионға жуықтады. Осы ащы шындықты Мақаш Тәтімов ағамыз айтып кеткен.
– Қазір әлем халықтарының барлығы да демография мәселесіне ерекше ден қойып отыр. Олар ха­лық­тың санын көбейту үшін қан­дай әдістерді қолдануда? Жалпы, біздің елде демография саясаты қалай жүзеге асып жатыр?
Жамбыл Артықбаев:
– Менің білуімше, демография мәселесі тек соңғы уақытта емес, қашан да өзекті болған. Себебі, ха­лық санының өсуі біртіндеп са­паның да өсуіне алып келеді.
Алдымен мемлекет ішіндегі эко­номикалық өмірде өзін-өзі қам­тамасыз ету де белгілі дәрежеде адам санына байланысты. Мәсе­лен, мен халқы 50 миллион елде өмір сүрсем, менің кітаптарымның тиражы да бірнеше есе өсер еді. Сол сияқты, егер сіз наубайханашы болсаңыз, сіздің пісірген күл­ше наныңызды да сатып алушы еселеп өсер еді. Яғни сіз екеуміз қан­дай бір кәсіппен айналыссақ та еңбегіміз ақталар еді.
Біздің аталарымыз халық са­ны­ның жоғары болуына үлкен мән берген. Себебі, қазақ қоға­мы­ның әкімшілік-территориялық бірлігі болып табылатын ру-тайпа кү­ші мен сапасы адам санына тәуел­ді еді. «Көп қорқытады, те­рең батырады» деген сөз содан шық­қан. Жаугершілік уақытта ел қорғайтын ер азамат санына сұра­ныс қашан да жоғары болған. Сол себепті, қазақта «асырап алу» институты аса дамыған. Бұл туралы мен жаздым, әр жастағы адамдарды асырап алудың өзіндік дәс­түрлері бар. ХVІІІ ғасыр басын­дағы «Ақтабан шұбырын­дыдан» аман шыққаннан кейін Орталық Азияда үстем ұлтқа айналдық. Біз мем­лекетін жоғалтып алған жүздеген мың қалмақты сіңіріп алдық, яғ­ни ассимиляция жасадық. Осы сияқты, қазақтың құрамына естек (башқұрт), қырғыз, түркпен, ал­тайлықтар, т.б. енді. Татар мен сарт қазақ арасына сауда жасап ке­ліп өздері шалақазаққа айналып жатты. Бұл да ассимиляция­ның бір түрі.
Нәтижесінде қазақ саны еселеп өсті. Оның үстіне үстем ұлт есе­бін­де біз өзге халықтардың қыз­д­арын көп алдық, көп әйел алу осы кезде кең жайылды. Қазақ аза­матының кемінде тоғыз-тоғыз­дан ұл мен қызы болуы керек деген тәртіпке айналды.
Әлемнің барлық елінде демо­г­ра­фияны қолдау саясаты жүр­гізі­леді. Оның әр түрлі әдістері бар, әрқайсысын жеке талдау керек. Мы­салы: көрші орыстың, қытай­дың әдістері деген сияқты. Бұл шаруаны демографтар жүргізсін. Ал мен өз басым демографиялық өсім­ді қалыптастыру үшін қазақ­тың өз салт-дәстүріне, ұмытылған институттарына көңіл бөлу керек деген пікірдемін.

---

Тіпті, экономикасы құлдырап бара жатқан, жері талан-тараж болған Украина бір бала дүниеге келсе, 7000 доллар көлемінде ақша төлейді, ал санк­цияға ұшыраған Ресей екінші ба­ла туса «Материнский капитал» деген сертификат береді. Оған облыс орталығынан бір бөлмелі пә­тер алуға мүмкіндік туады. Төр­тіншіден, Қазақстан де­­мо­к­ратиялы, зайырлы, көп векторлы саясатты ұстанатын ашық ел боламыз деп, өзімізге неше түрлі діни ағым­дарды кіргізіп алды. Соның ішінде ислам дінінен алшақ жаңа діндерді ұстана бастады. Көбі қазақты дә­стүрлі дінінен айырды.
Бесіншіден, кеңес үкіметімен салыстырғанда, нарық заманына жақсы бейімделген әйел заты болды. Базарға шыққанның көпшілігі солар. Қиыншылыққа төзім та­ныт­қанда сол жандар. Болашақ үшін өмір сүрем деп талпынған да солар.

---

Зиябек Қабылдинов:
– Араб немесе мұсылман елде­рін­де көп әйел арқылы демография мәселесі шешіліп келеді. Қы­­рыққа жуық елдерде поли­га­мия­ға рұқсат етілген. Бізде де сон­дай дәстүр болған. XVIII ға­сыр­да атақты Әбілқайыр хан­ның ұлы Нұралының 32 ұлы мен 34 қызы болған. Бұл көрсеткіш күң­дері мен жасырын некесіз бала­ларын есептемегендегі көр­сеткіш. Шыңғыс тұқымдарының ауылдарды аралап барғанда, рудың ең көрікті деген сұлуларына қосуын есептесек, саны одан сайын кө­бейе түскен. Абылай ханның 12 әйе­лінен 70 бала дүниеге келген, оның 30 ұлы, 40 қызы болған. Абылай ханның немере ағасы Сұлтанбеттің 17 ұлы әкесінің ісін жал­ғастырған.
Кейбір елдерде баланы дүниеге әкелген сайын мемлекеттің қо­мақ­ты түрде қаржылай көмек көр­сетуі арқылы жағдай біршама ше­­шіліп келеді. Мысалы, пост­кеңес­тік кеңістіктің біраз елінде осын­дай тәсілдер қолданылады.
Мұхтархан Оразбай:
– Күллі әлем елдері өздерінің ұлт­­тық демография саясатын ашық немесе жымысқы түрде, дау­рықпасыз жүргізіп отыр. Мә­селен, жапондар, немістер, ев­рейлер, қытайлар десек болады. Олар аса орнықты түрде, ұзақ жыл­дарға межеленген жоспарлы жұ­мыстарды тыңғылықты, дабырасыз жолға қойып отыр. Басқаны бы­лай қойғанда, біздің Қазақ­стан­нан Германияға қайтып көшіп барған немістерді қалай қарсы алғанын, қалай орналастыр­ға­нын, олардың қазіргі күнде жергі­лік­ті елмен қалай сіңісіп, бірлесіп, тұтас ұлттық мүдде жолына түскенін кө­зіміз көріп отыр. Ал бізде қан­дай? Оны айтудың өзі жүрекке сал­мақ салады. Өзбектен, қытай­дан, орыстан келгендерді көрсе, же­ргілікті қандастарымыз ты­жы­рынып, кекиіп, теріс айналып ба­ғады. Мұны жасырудың керегі жоқ. Көмектескені былай тұрсын, арып-ашып елге зорға жеткен азаматтарды қиын­дық­тардың қыс­пағына салады. Ме­нің­ше, Қа­зақ­станда демог­ра­фиялық саясат өрелі ұлттық саясат ретінде қарал­май немесе мүлдем жолға қойыл­май отыр деуге болады.
– Қазіргі кезде жастардың от­ба­сын құруға асықпауы, сондай-ақ от­басылық құндылықтарға деген көз­қарастың төмендеуі, басқа нәр­селерді мақсат тұтуы ұлт генофондына кері әсер етіп отырған секілді. Халықтың әлеуметтік жағдайы де­мографиямызға қаншалықты әсер етуі мүмкін?
Жамбыл Артықбаев:
– Халықтың әлеуметтік жағ­дайы демографияға теріс әсер етеді деген бос сөз. Көрші Өзбек мем­ле­ке­тінің экономикасы дүрілдеп, әлеу­меттік жағдайы күшейіп кетті деп айта алмаймыз, ал халықтың өсуі бізден бірнеше есе күшті. Өсім­ді күшейту үшін ер адамның қо­ғамдағы орынын, табысын молайту керек, яғни патриархалдық құндылықтарды күшейту керек. Қа­зақ ер мінезді, рыцарь (В.В.Рад­ловтың берген бағасы!) халық бо­латын. Соны білген Ресей патша би­лігі де, Совет үкіметі де қазақ ер-азаматын сындыру үшін бар­лық айла-тәсілді пайдаланды. Қа­зақ ер азаматы үлкен қырғын­дар­ды бастан кешірді: Азамат со­ғы­сы, аштық, 1930-1950 жылдар­дағы репрессиялар, Екінші дү­­ние­­жүзілік соғыс, тың игеру. Отар­шыл билік тектілерді қырып жіберіп, тексіздер саны өсіп кетті. Екі ортадағы пропорция жоғалды. Осы мәселені біздің қоғам да, би­лік те білуі керек.
Мұхтархан Оразбай:
– Қазіргі күнде Қазақстанда тұ­тас ұлттық демография деген ұғым­ды аңғаратын жан жоқ. Ке­зінде М.Тәтімов ағамыз біраз жыл шырылдап, елге осы саясат керек деп шыжақтады. Бірақ оңалған еш ­нәрсе болмады. Жастардан көбеюді талап етті. Оны орындайтын шарттар өмірге келмеді. Тұтас Қазақстанда жасалатын дұрыс саясаттың жолға қойылмауы, мем­лекеттік және ұлттық деңгей­дегі жастар саясаты қолға алынбады. Оның есесіне рушылдық, жер­шілдік, ымырашылдық, жем­қор­лық белең алды. Ұлтымыздың де­мографиялық жақтан өсіміне әлеуметтік ауыртпалықтар тіке ық­палын тигізіп отыр. Кеше бір топ жастармен кеңес құрдым. Олар да, үйленгісі, бала сүйгі­сі, ұл­тына еңбек еткісі келетінін ашық ай­тып отырды. Бірақ ұлт­тық макросаясаттың болмауы, кім кө­рін­ген көкірегін керіп, жас­тардың жолын кескілеуі жандарына бата­тындығын айтады. Ескішіл қарт­тардың жаңашыл ұрпаққа жол бермеуіне қын­жы­лады. Эко­но­ми­калық қиын­дық­тар мен әлеу­меттік ауырт­па­лық­тардың қа­зақ демог­рафиясына осы ға­сырда да ауыр зардабын тигізіп отырғанын тілге тиек етті. Мұның өзі отанымызда дұрыс ұлттық саясаттың жолға қойыл­мауы­нан, тұтас ұлттық демографиялық ше­гіністің болып жатқанын аңға­ра­мыз.
Зиябек Қабылдинов:
– Әрине, қазіргі Қазақстан жағ­дайында әлеуметтік мәселемен демография мәселесі тығыз байланысты. Жұмысы жоқ, үйі жоқ жас­тар шаңырақ көтеруге асық­пайды. Ежелде ата-аналар балаларын үйлендіргенде енші бөлетін болған. Оның ішінде: үй де, ыдыс-аяқ та, мал да, киім-кешек те бол­ған. Жастар қиыншылық көрме­ген. Ал қазір несие алып той жа­сай­ды. Соны жастар төлейтін бол­ғасын ырың-жырың содан бас­талады. Неге ертеде қазақтарда ажырасу болмаған? Барлығының тұрмысы жақсы болды. Ресей им­пе­риясының кезінде ғана қазақ ке­дейленіп кетті.

---

Қазіргі күнде Қазақстанда тұ­тас ұлттық демография деген ұғым­ды аңғаратын жан жоқ. Ке­зінде М.Тәтімов ағамыз біраз жыл шырылдап, елге осы саясат керек деп шыжақтады. Бірақ оңалған еш­нәрсе болмады. Жастардан көбеюді талап етті. Оны орындайтын шарттар өмірге келмеді. Тұтас Қазақстанда жасалатын дұрыс саясаттың жолға қойылмауы, мем­лекеттік және ұлттық деңгей­дегі жастар саясаты қолға алынбады. Оның есесіне рушылдық, жер­шілдік, ымрашылдық, жем­қор­лық белең алды. Ұлтымыздың де­мографиялық жақтан өсіміне әлеуметтік ауыртпалықтар тіке ық­палын тигізіп отыр. Кеше бір топ жастармен кеңес құрдым. Олар да, үйленгісі, бала сүйгі­сі, ұл­тына еңбек еткісі келетінін ашық ай­тып отырды. Бірақ ұлт­тық макросаясаттың болмауы, кім кө­рін­ген көкірегін керіп, жастардың жолын кескілеуі жандарына бата­тындығын айтады. Ескішіл қарт­тардың жаңашыл ұрпаққа жол бермеуіне қын­жы­лады. Эко­но­ми­калық қиын­дақ­тар мен әлеу­меттік ауырт­па­лық­тардың қазақ демог­ра­фия­сына осы ғасырда да ауыр зардабын тигізіп отырғанын тілге тиек етті.

---

– Қазақ әдебиетінде аналар бейнесі жақсы ашылған. Сол ар­қылы қазақ әйелінің ұлттық бол­мысын таныдық. Бүгінде сол ана­ларымыз сағымға айналып бара жатқандай. Кешегі ана­ла­рымыздың отбасындағы адамгер­шілік ұста­нымдары халық саны­ның өсуіне де, қан тазалығын сақ­тауда да үлкен әсер берген еді. Бү­гінде қазақ қыз­дарының бойынан осы қасиеттер жоғалып бара жатқаны байқалады. Қазақ әйелінің бейнесін жарқын ете түсу үшін не істеген жөн?
Жамбыл Артықбаев:
– Қазақ әйелі тың игеру ке­зеңі­нен бастап қатты өзгерді. Оған сол кездегі әлеуметтік жаңа құбы­лыс­тар тікелей әсер етті. Тың игеру Қазақстандағы демог­ра­фиялық жағдайды күрт өзгертті. Қазақтың үлесі 29 пайызға дейін түсті. Тың игеруге келген қағыл­ған-соғылғандарға еріп қазақ әйелі үйден шығып кетті. Біздің аналарымыздың адамгершілік дәстүрлері, ерін сыйлау, олардың ұстанған тәртібі ешкімге керек болмай қалды. Шешей арақ ішіп, көше қыдырып, түнді түнге ұрып құмар ойын ойнап жүрген көрші әйелдерге қарап, «мына қатындар не болып барады ?» деп таң қалып отырушы еді. Өзбек айтқандай қа­зақ әйелі «көше көрген әйелге» айналды, еркекті басыну осы кезеңнен басталады. Ерді «байы», әйелін «қатыны» деп айту қалай тоқ­талды солай дағдарыс басталды десем артық айтқан болмас. Бұл үшін қазақ әйелін кінәлау мүм­кін емес.
1970 жылдардың соңына қа­рай «дамыған социализмге» кір­генде қазақ әйелі жаппай ішу­ге, құмар ойындар ойнауға кірісті, отбасы құндылықтарынан безу осы кезде белең алып кетті. Қазақи отбасы құндылықтары де­геніміз не? Ең алдымен біз осы сұрақтарға жауап беруіміз керек. Мен осы мәсе­лемен айналысатын маман­дарға біздің ұстазымыз, қазақ этногра­фия­сының негізін салу­шылардың бірі Халел Арғын­баевтың «Қазақи отбасы және неке» деген монографиясын оқуды ұсы­намын. Бәріміз бірдей дауры­ғып айғайлай бермей, әр мәселеге ғылыми негіз іздеуіміз керек.
Мұхтархан Оразбай:
– Қазақ аналарын, қазақ қыз­да­рын, қазақ әйелдерін тұтас қазақ ұл­ты тереңірек түсінсе дегім ке­ле­ді. Қандай ауыртпалық болса, елге келген ауыр апаттар болса, ер есі­нен танып, ел іші бүлінген жаман күнде де аналарымыз қазақты күй­реп кетуден сақтап отырды.Бү­гінгі қыздарымыз да солар се­кілді деп білемін. Қыздарымыз бұзылып жатыр, жаман болып кетті деу қате. Біз қыздарымызды тиісінше қорғай алдық па? Оларға аса зор қамқорлық жасап, алақа­ны­мызға салып, әлпештей алдық па?.. Бұл тұтас еркек кіндіктілер­ден сұралатын сұрақ. Бұл күнде қыз­да­рымыз бұзылып бара жатқан жоқ, керісінше, оларды нәпсіқұмар еркектеріміз азғырып, жолынан тайдырып, тірліктің тезіне аяусыз салып отыр. Әлеуметтік теңсіз­дік­тер, өмірдегі қиындықтар, тұр­мыстағы кіріптарлықтар қыздары­мыздың шарасыздығын көрсетуде. Оған кінәлі біздің қоғам, біздің ел, біздің ұлттық саясатымыздың жоқтығы деуге болады.
Зиябек Қабылдинов:
– Қазақ әйелінің керемет об­ра­зын ашатын жақсы әдебиетті әке­летін талантты жазушылар келуі керек. Көркем фильмдерді кө­бейту керек. БАҚ-тарда әйелдің об­разын ашып, насихаттау керек.
– Еуропа халықтарында бала туу көрсеткіші өте төмен болға­ны­мен, есесіне олардың экономикасы озық болып тұр. Шығыстағы көр­шіміз қытай елінде де белгілі шек­теулерге қарамастан, халық­тың өсуі жағынан да экономика саласынан да алда. Біз олармен салыстыр­ғанда екі жағдайда да мақтана ал­ма­сымыз анық. Жалпы, сан мен са­паны қатар арттыра отырып, даму­дың жолы қандай?
Жамбыл Артықбаев:
– Сан қашанда сапа тудырады, осы ұстаным дұрыс. Бұқар жырау: «Атадан алтау тумай ма, ішінде бі­реуі арыстан болмай ма?! – дейді. Батысқа да, шығысқа да еліктеуді тоқтату керек. Біздің өз мәдени және өркениетті тамырымыз бар. Ешқандай халық қазақ болсын демейді, Батыс бізге өзінің қымбат дүниесін бермейді, ол тереңде жа­тыр, оны өздері пайдаланады, Ш­ығыс та солай ! Біз теңіздің тол­қынымен келген батыстық, шы­ғыстық арзанқол дүниенің көбігін жалап, су бетінде қалқыған қалдығына мәз болып жүрген халық­пыз.
Зиябек Қабылдинов:
– Халық санын көбейту үшін: біріншіден, үкімет халыққа көмек жасау керек. Халықтың әлеуметтік жағдайы дұрысталуы тиіс. Екін­шіден, ұлттық құндылық­тарды барлық бағытта насихаттауды қолға алуымыз қажет. Мысалы, қа­зақтың мақал-мәтелдері қандай керемет! Онда балаға деген ерекше ынтызарлықты байқаймыз: «Бе­сіксіз үйде береке жоқ», «Балалы үй – базар, баласыз үй – мазар», «Дү­ниеде бал тәтті, бала балдан тәт­ті», «Ананың көңілі балада, ба­ла­ның көңілі далада», «Әкеге ба­ланың алалығы жоқ», «Қыз жоқ жер­де, қызық жоқ», «Әке өліп бала қалса – арманына жеткені, бала өліп әке қалса – арманы іште кет­кені», «Балаң жақсы болса – жердің үсті жақсы, балаң жаман болса – жер­дің асты жақсы», «Балаңды жұрт мақтаса, бәрінен де сол сүйі­ніш», «Балам – балым, баланың ба­ласы – жаным», «Ат болар тай саяқ­қа үйір, адам болар бала ко­нақ­қа үйір», «Анасын сүйгеннің – баласын сүй».
Үшіншіден, сапаны күшейту үшін білім мен ғылым саласына мықтап қа­ра­жат құйылуы керек. Тарих ар­қылы идеология жұмы­сын кү­шей­ту керек!
Бүгінгі күні Қазақстан үкіметі 2020 жылға қарай адам санын 20 миллионға жеткізу міндетін алға қой­ды. Неке құрмаған бойдақтар қатарының көбеюінен және отбасында бірлі-жарым баланың дү­ниеге келуі демографиялық ты­ғырыққа тіреді. Бұл орайда халқы­мыздың арасында көп баланы дүниеге әкелген аналарымыздың ізгі істерін жалғастыра білген жөн деп ойлаймын.
Мұхтархан Оразбай:
– Шынында да, дүниежүзінде көптеген елдер өз мүдделеріне ба­ғыттап, өз ұлты үшін аса құнды сая­сатты жолға қояды. Бүкіл жер ша­рында өз ұлты үшін ештеме жа­сағысы келмейтін ұлт – қазақ ұлты.Өз баласына жаны ашымай­ды, өзгенің өгейіне құлдық ұрады.Қарагөз баладан гөрі, сары бас ша­ланы қорғаштап бағады. Мү­бәда, «жатқа құлдық ұру жарысына» түссе, Қазақстан алдына жан сал­майтын жүйрік болып шы­ғар…
Міне, бұл жоғарыда айтылған тарихи құлдық санадан туындаған ең қорқынышты құбылыс. Біздің елде екі аяғынан тік басатын ұлт­шыл саясат мықтап қолға алынған кезде, жатты жат, өзіңді өзің са­нап, оның қадіріне жеткен кезде, сатылуды доғарып, сатқындарын аластайтын күн туғанда, қазақ ұлы әлемдік ойдың аса биік шың­дарынан бірден көріне алады. Саясаты да, экономикасы да, демографиясы да қарыштап дамитын болады.

Әзірлеген Гүлім Сыдықова.