Тыныштық. Мезеттерді алға әкетіп бара жатқан сөредегі сағаттың суыт жүрісі құлаққа еміс-еміс естіледі. Мұның өзі жанға маза берер емес. Ол болса, ойына алғаш келген орамдарды тілімдей қағазға түсіріп әлек. Жұмыс үстеліндегі соңғы парақты да умаждап, қоқыс жәшігіне лақтыра салды.
Мұны жазушы қауымына ортақ «дерттің» басы деп қараңыз. Жазбақ болған дүниеңді он ойланып, жүз толғансаң да кейде бас білмес тұлпардай тулап, ырқыңа көнбей қояды. Қашан оны қағазға түсіремін дегенше діңкәлап, азапқа түсесің. Сөзді дерт көргеннен емес, қиялында тұнып тұрған оқиға тілінің ұшына келсе де жүйелеп жазудың ретін таба алмағаннан қиналады. Бұл сәтте қаламгердің санасында төңкеріс орнап жататындай. Қарап отырсаңыз, сіз үшін түк те қиын емес. Әйтсе де, бұрынырақта жай ғана эссе жазу үстінде сөз құрай алмай, әлек болғаның есіңе түссе, жазушылардың ғұмыр бойы қаламды серік еткендеріне таңданасың әрі жаның ашиды. Көк аспанда құстың ұшып бара жатқанын көргенде қалыпты жағдай ретінде қарасақ, оған зер салып тұрған суреткер сол сәтке бүкіл бір өмірді сыйдырып жібереді. Ал осыдан кейін жазушының жан дүниесіне бойлап көріңіз.

«Қаламгер шығармасында өз­ін суреттейді. Жаны таза емес адам жазушы бола алмайды. Олар әр туындысын баласындай көреді екен» деген сарындағы сансыз пікірлер мен әр түрлі топшылауларды жиі естісек те, шы­ғар­машылық адамдарының өз ойын қағазға қалай түсіретініне мән бермей жататындаймыз. Да­йын дүниені тұшынып оқығанмен «жазу үстінде қаламгер қандай күй кешті екен?» дейтін сауал са­на­мызға кіріп те шықпайды. Ал бірақ өлім туралы жазған адам оны сезінгені анық қой. Сол се­кілді, махаббатты жырлағанда ға­шықтық сезімін, қасіретті тол­ға­ғанда қайғыны көретіні де рас. Олар сондай сәтті өз басынан өткізгенін ашық білдіртпесе де, жазуы – сөзі арқылы астарлап жеткізетіндей көрінеді. Әр түрлі образдар болған соң жазушының не айтқысы келгенін ұғынса, жүз­ден біреу ғана шын ұғынар. Сырын көпке ашқысы келме­ген­діктен бе, әйтеуір бұрынғы қа­лам­герлер хат жазысқан екен. Хатта жазушының жан дүниесі ашылып, шынайылық көрініс табады деседі. Ал «…Оқ тиіп он үшім­де, ой түсіріп, Бітпеген жүрегімде бар бір жарам…», – деп анасына өлең түрінде сыр шерткен Ахмет Байтұрсынұлының хатынан санаға сіңіп қалған, қайраткер Ахметтен мүлде басқа кейіпті танығандай боласың. Оның үкіметтен зәбір шеккені, жазықсыз Семейдегі абақтыға жабылғаны, он үш жасында көз ал­дында әділетсіздікке араша түс­кендігі үшін ғана түрмеге то­ғытылған әке бейнесі бала санасына қаншалық көлеңке түсіргені байқалып тұрады. Хат қара сөзбен ғана жазылмайды екен. Бізге қарағанда байыпты көрінетін бұрынғылар жан сырын хатқа түсіргенді жөн санапты.
1993 жылы Маралтай Райым­бекұлы Жазушылар одағының жертөлесінен тапқан Оралхан Бөкейдің күнделігінің арасынан қаламгердің белгісіз қызға жазған хаты шығып, ол әдеби ортаға, әсіресе, жастарға біршама серпін бергендей еді. Төменгі тұсына «1985 жыл» деп таңбаланған хатты сол кездегі журфактың біраз студенті бірінен-бірі алып, кезек-кезек оқып шығыпты. «Аға! Мен сізбен бұрын ойша сөйлесетінмін, енді қағаз жүзінде де бел байлап отырмын, сондықтан бұл маған оңайға түсіп отырған жоқ…», – деп басталатын бейтаныс қыздың хатына Оралхан Бөкейдің, оны танымаса да, бар пейілімен жауап қатқаны қызық. Шығармаларын тауыса оқып, ішкі сырын жазумен жет­кізген бейтаныс арудың боямасыз хаты жазушыға соншалық әсерлі ұшырасыпты. «Сенің ағың­нан ақтарылған сырнамаңды оқып шығып, бейкүнә, нәп-нәзік, қып-қысқа, бірақ ұзақ ғұмырың­ның куәгері болдым…», – деп жа­уап қататын қаламгер хатына әрі қарай үңіл­генде өмірінде кез­де­сіп көрмеген жанға «…Бір шаршау бар, жалығу бар, түңілу бар, сенбестік бар бойымда. Себеп?.. Білмеймін…» деп мұ­ңын сездірген басқа Оралханды көре­сің. Ал қазіргі қалам­гер­лер арасында хат жазысу дәстүрі үзіле бастағандай. «Техника дамыған заманда хат жазудың не қажеті бар?» деп те айтатындар аз емес. Бұл бүгінгі адамның бір-бірімен еркін сөйлесуден қа­лып, енді жазу­ға да ескіліктің сарқыты ретінде қарай баста­ғанын, жазушы тұр­мақ, қара­пайым ғана адамның адамға деген сенімі аза­йып бара жатқанын меңзей­тіндей.

---

Дайын дүниені тұшынып оқығанмен «жазу үстінде қаламгер қандай күй кешті екен?» дейтін сауал санамызға кіріп те шықпайды. Ал бірақ өлім туралы жазған адам оны сезінгені анық қой. Сол секілді, махаббатты жырлағанда ғашықтық сезімін, қасіретті толғағанда қайғыны көретіні де рас. Олар сондай сәтті өз басынан өткізгенін ашық білдіртпесе де, жазуы – сөзі арқылы астарлап жеткізетіндей көрінеді. Әр түрлі образдар болған соң жазушының не айтқысы келгенін ұғынса жүзден біреу ғана шын ұғынар. Сырын көпке ашқысы келмегендіктен бе, әйтеуір бұрынғы қаламгерлер хат жазысқан екен. Хатта жазушының жан дүниесі ашылып, шынайылық көрініс табады деседі.

---

Хатпен бірге жан әлеміңді аш­ып көрсететін – күнделік. Жо­ға­рыда келтірілген хат та Оралхан­ның күнделігінен шыққан еді. Күн­де­лік, көп адамдар се­кілді, жазу­шының да өзімен-өзі сырлас­қан сәті. Ішкі сырын көпке айта бермейтін, ашы­қ­тыққа сараңдау кей жан­дардың күнделігінен кейде мүлде басқа адамды таны­ған­дай боласың. Ол да ет пен сүйектен жа­ралған жан екенін үнемі жа­дыңа салып тұрады. Мұның бар­лығы қай заманда да қаламгер­дің жан жалауы сөз екенін айғақтап тұр­ғандай. Сөзге сырын айтып, сөзге мұңын шағып, сөзден жігер алып, сөзге өмір сыйлайтындар да – солар. Сөз арқылы мұздаған жүректің тоңын ерітіп, сөз арқылы ішкі жан әлемінде құйын орнатады. «Көген көз қазағыма қаратып, мінбе құрып, сол мінбеге шығарып: «Ақырғы діліңізді айтыңызшы, Мұхтар!» – десе, ті­лім­нің ұшында жүрген сөз тө­мендегіше: тас үгітіліп құмға айналады, темір тозады, ұрпақ оза­ды, дүниеде өлмейтін сөз ғана, халқымызбен бірге жасасып келе жатқан мұра сөзімізді арзандатып алмайық», – депті Мұхтар Әуезов. Жазушы сөзге соншалық бейіл қойып, оны жер-жаһандағы ең ұлық қазынаға балайтыны да содан болар. Қадым заманнан бері қазақ сөзді тек құрал ғана емес, кие санапты. Жазушы қала­мынан туындайтын шынайылық та алғашқы сөзден байқалыпты.
Сөзбен жанына ем іздейтіндер де – жазушылар. Хат пен күнделік жазудың астарындағы жазушы­ның нәзік үміті де осында жатса керек. Олардың хатынан бөлек, шығармашылығынан өз басыңнан кешірген сезімнің айна-қатесіз бейнесін кезіктіргенде «менің сезін­генімді қалайша дөп басты екен?» деп таңырқайсың. Кейде олардың қайғы жоқ жерден мұң тапқан аянышты тағдырын» айыптап жатасың. «Өзгенің мұ­ңын өз жүрегіне салған солар не тапты?» деген кейбір жандардың жат­­танды пікірін де естіп қала­сың. Содан кейін әлдеқашан көзі кеткен қаламгерге қалдырған еңбектері арқылы қайта жүгіне­сің. Кенет санаңа «Біз сізді түсіне ал­дық па?» деген сауал келеді. Үнсіздік. Қолыңда тұрған жұ­қал­таң кітапты ары ақтарсаң да, бері ақтарсаң да жауап таппайсың. Сөйт­сек, олар ешқашан ешкімге кінә артпаған екен. Баяғы әдетіне басып, бәріне өзін жазғырып, «жүрегіне жүк арта беріпті». Жүре­гіне жүк салған Абай жалғыз емес екен. Рубаилары арқылы іштегі қай­ғыны шығарып, дертін бір ға­на шөлмекпен емдеп жазуға ты­рысқан шығыс шайырларының өміріне үңіле қарасаңыз, көбісінің шынайы тірлікте ішімдікті татып алмағандығына көз жеткізер еді­ңіз. Олардың шерлі көңілді шараппен емдеймін дегенінде де сыр бардай көрінеді.
Әдебиеттің арғы тарихына жүгініп, сүю мен сүйіспеншілік де­геннің не екенін бізге үйреткен қаламгерлердің кейбірінің, тіпті отызға жетпей дүниені тәрк ет­кенін естігенде, біртүрлі күй ке­шеді екенсің. Лермонтовтың «…Что без страданий жизнь поэта? И что без бури океан?..», – деген жыр жолдарынан «жазушы қауы­мының жан әлемі үшін ҚАЙҒЫ ШЕГУ қажеттілік екен ғой» деген де ой келеді. Әйтсе де әрбір адам­ның ішінде жасырын мұң болары да белгілі. Ал қаламгерлер шығар­ма­лары арқылы ішкі арпалысын сыртқа шығара алады. Бұл, бәл­кім, олардың артықшылығы болар. Ылғи да ой тұңғиығына батып жүретін жазушылардың бас­қалардан еректеу тағдырын мүсіркеп, аяушылықпен қарай­тындар да бар. Сол көптің арасында қаламгер ғұмырына қызыға таңырқап, лайықты өмір кешкен шындық шырақшыларын пір тұтатындар да кездеседі. Өз са­наң­да «Бірақ солар неге көзі тірі­сін­де жандалбасалап, жалғыз қа­л­ған асылдарды түсіне алмады?» деген сұраққа тап боласың. Ішіңде бір күмән мұны білгеннің кімге қандай керегі бар екенін айтып, тыныштық таптырмайды. Шынында да, «сендерді тірі тұр­ғанда бағаламапты» деп өлген­дерге тіл қата алмайтынымыздай, «неге олардың бағасын біл­ме­діңдер» деген өкпелі сөзді тірі жүр­гендерге де тықпалау орынсыздай көрінеді. Сөйте тұра шек­сіз­дікпен жалғасқан жазушының жан дүниесіне бойлап көргің келіп тұрады. Бір ғана суреткердің тағдыры арқылы бүкіл бір қалам­гер қауымының ішкі әлемінен сыр бағамын деу ақиқаттан алыс­татады. Бірақ кез келген суреткер ғұмырына бақылай қарағанда олардың тағдыры ортақ болмаса да, ұқсас екенін байқайсың. Әсілінде, саналы түрде оқ­шаулану шын қаламгерге тән құбылыс секілді. Кей қаламгердің өз ортасында өзін жат сезінуі де содан туындаса керек.
Көп ішінде елден ер­ек арқа-жарқа болып отыр­ған біреуді көрсеңіз немесе керісінше, ешкім­мен ашылып сөйлесе бермейтін оғаштау мі­незді жанды байқасаңыз, таң­дан­баңыз. Ол жазушы болуы мүмкін. Бұлар, біз көп­шілігіміз түсіне бер­мей­тін, түсіндік дегеннің өзін­де әрі қарай жанына бойлап кетсеңіз бұрын байқамаған дүниеңізге кезігетін өзінше бір тылсым әлемі. Жазушының жан дүниесінен жазған хаттары мен күнделігі ғана хабар бермейді. Ха­лықтың алдында өзін ұстауы, мінез-құл­қы мен қимыл-әрекеті де көңілге сенім ұялатпаса, оған көпшілік нанудан қалатыны рас. Кезінде Асқар Сүлейменов пен Ақселеу Сейдім­беков халықтың алдына шығар сәтте қатты дайындалатын көрінеді. Бұл олардың көп алдында сөйлеген сөздерінен де байқа­лып тұратын. Осыған қарап, қалам­герлердің жазуға да дәл сондай кірпияздықпен кел­ген­дігіне сенесің. Жұмыс бөл­ме­сінде жалғыз отырып, қолына қалам алмастан бұрын, өз қия­лын­да әлі өмірге келмеген шы­ғар­ма­сының көптің қолында ауысып оқылып жүргенін елестетіп алатын да шығар. Жазушылардың ғұмыры жайлы аңыз бен ақиқат шексіз болғанымен, олардың «мәңгілікке өзімен ала кеткен, нәзік жанын» түсіну қолымыздан келер ме екен? Кім білсін?..

Нұрлайым БАТЫР.