Мақұлбек РЫСДӘУЛЕТ,
жазушы

---

Ел жайлауға көшті. Былтыр­ғыдай Ақшагүл сегіз жасар бала­сы Тастемір екеуі жұртта қалды. Ұлы оншақты қой мен бір сиырды күндегі әдеті бойынша көк есекпен айдап, жайылымға қарай белден асты. Осыны күтіп тұрғандай шығыс жақтағы қыр­қаға бір атты шыға келді. Баласын жайылымға шығарып салып тұрған Ақшагүл салт аттыға ұзақ қарады. Ол да бір орнында қозғалмастан, қаққан қазықтай тұр. Келіншек жез самаурынды далаға алып шығып, су құйып, от салды. Үйге кіріп, көрпелерді қағып, сілкіп, жинастырды. Қазан көтерді. Салт атты тұрған жотаға қарады. Жолаушы әлі бір орнында қозғалмастан тұр екен.Үйге қайта кіріп, құрақ көрпенің жаңасын төседі. Көп ұзамай «Кім бар?» деген дауыс шықты. Келіншек сыртқа шықты. «Біз бар. Аттан түсіңіз, сусын ішіңіз» деген келіншек көзін көтермес­тен шегіншектеп үйге кіріп кетті. Үсті-басын қағып, құндыз бөркі мен қамшысын қолына ұстаған жолаушы табалдырық­тан аттады.
– Ассалаумағалейкум…
– Саламат болыңыз, төрге шығыңыз. Келіншектің даусы дірілдеп шықты. Қара торы жүзі алаулап, жүрегі лүпіл қақты.
– Ақшагүл, танымадың ба? Бұл мен ғой. Сайран. Қонақ бөр­кі мен қамшысын төрдегі шегеге ілді.
– Жайғаса беріңіз, мен самаурынды кіргізейін, – деген ке­лі­н­шек сыртқа шығып кетті. Самаурынға емес, жатаған үйдің сыртына қарай тез-тез жүрді. Не­ге екені белгісіз, қос жанардан ыстық жас сауғалады. Жау­лы­­ғы­ның ұшымен жасын сүртіп тұрып, өзінің осыншама неге көңілі босағанына таңғалды. «Таныдың ба» дегені несі. Неге танымасын, таныды. Ортадан жоғары бойы толысқаны болмаса, аса өзгермеген. Сонау жотаға атымен шыға келгенде-ақ сұл­ба­сынан таныған. Сол кезде-ақ жүрегі солқылдап, алқымына тығылған. Күйеуінің қайтыс бол­ған күннен бастап келер деген. Содан бері екі жылдан асып барады. Мұның басына түскен ауыртпалықты Сайранның естімеуі мүмкін емес. Бір жағы­нан кешіккенін жақсылыққа балаған. Тыз етпе көңілдің лү­піліне ерік бермей, бәрін өлшеп, пішіп алып, шешім қабылдау аса маңызды екенін Ақшагүл жақсы біледі. Кешіккен сайын Сайран­ның өзіне деген ізгі байламмен келетініне сенімі ны­ғайған. Бұған дейін де ол бір сәттік сезімнің жетегіне кетіп, көптің көңіліне қаяу түсіретін шешім қабылдамаған. Екеуі әке-шешелерінің ақ батасымен шаңырақ көтерейін деп тұрғанда марқұм күйеуі мұны басып алып қашқан. Сайран алып қашқан жігіттің тұл жетім әрі ыңыршағы айналған кедей екенін естігенде шабуға дайын тұрған атының басын тартқан. Түк болмағандай күй кешіп, «қалыңдығымды қай­тар» деп қоқаңдамай, не істе­рін білмей жүргенде Ақ­ша­гүл­дің әкесі мен шешесі уланып өлгенін естіді. Ақшагүлге келіп көңіл айтпаса да оның мұны ұмытпағанын жүрегімен сезді. Сайран көп ұзамай келер деп үміттенген. Жүрек алдамапты, ақыры, міне, келді. Енді не болады? Қандай оймен келді? Жұртта қалған жесір әйелдің төсегінде аунап кету үшін келді ме, әлде «етегімнен ұста» дей ме? Көңілі алаулап, соны білгісі келеді… Көз жасын сүртіп, өксігін бас­ты.
Екі иығынан демалған самаурынды көтеріп Ақшагүл үйге кіргенде, Сайран көп жылдан бері тартылмаған домбыра­ның құлағын бұрап, күйіне келтіріп отыр екен.
– Ақшагүл, біздің көріспе­ге­ні­мізе де біраз жыл болыпты. Осы жылдары сені бір естен шы­ғарған емеспін. Бақилық бол­ған­дардың жаны жәннатта болсын. Өліге салауат, тіріге иман берсін, – деп ауыр тыныстаған Сай­ран домбыраны шерте жө­нелді. Көңіл толқынын дом­бы­раның үніне сабақтады. Ақша­гүл­дің көзінен ыстық жас там­шылады. Домбыраның үні­мен бірге екеуі де іштей егілді.
Домбыра ұзақ сарнады. Дом­быраның үнімен бірге бірі асылының, ғашығының өзгенің құшағына енген кездегі жүрек күй­зелісін айтса, екіншісі сүй­ме­ген адаммен бірге шаңырақ көтеріп, өмірдің азабын тарт­қа­нын, ғашығын аңсаумен өткен жылдарын айтты. Тоғыз жылда бір-ақ ұл сүюінің сыры сол ұй­қы­сыз өткізген түндердің, күл­кісіз болған күндердің қасіреті екенін екеуі де сезді. Бойға біт­кен бірнеше шарана жарық дү­ние есігін ашуға уақыты жет­пей түсік болып түсті. Ақша­гүл осы­ны іштей айтып егілді. Жүре­гі зарлап, жылады.
Маңыраған қозының даусы шыққанда ғана бебеу қаққан домбыра тоқтады. Ақшагүл орнынан тұрып, сыртқа шықты. Ба­ласы көк есектен түсіп жатыр екен.
– Құлыным, шөлдеген жоқ­сың ба? Үйде жолаушылап келе жатқан кісі бар. Қолы-басыңды жуып, тезірек ішке кір. Тамақ та дайын болып қалды, – деген Ақшагүл қара қазанның қақпа­ғын ашып, етін сүзіп алды да, қа­мырын салды. Ошақтың ас­тын бір көсеп, жыңғыл салды. Лаулаған от биікке көтерілді.
Сүр ет салынған астауды сәл өзі­не қарай тартып, турауға икем­деле бастаған баланың қи­мы­лын қалт жібермей қарап отыр­ған қонақ:
– Айналайын, пышағыңды маған бер, мен турайын, – деді. Жалғас үн қатпастан пышағын берді.
– Жалғас, қонаққа ет турат­қан­мыз ұят болды ғой, өзің тура­мадың ба, – деген анасына жалт қараған баласы:
– Апа, көрші ауылдағылар етті қонағына туратады. «До­сыңа ет турат, қасыңа шай құй­ғыз» деген сөз бар емес пе?
Баланың сөзіне жымиған қо­нақ:
– О… айналайын, балам, дұ­рыс айтады… Сонымен бұл жігіттің аты Жалғас болды ғой, – деп, қолына алған бір сүйем қазына үшке бөліп, алдарына тас­тады. Баланың көңілі жадырады. Мұны байқаған анасы да күлімдеді.
– Әкесі барда бір жылдан аса татар молдасынан дәріс алған. Оқи да, жаза алады. Өкінішке орай, оқуын жалғастыра алмады.
– Қамықпаңыз, құдай қаласа әлі-ақ үлкен қалада оқитын болады.
Ет желінді, бір-екі кеседен шай ішілді. Қонақ үй иелеріне рахметін айтып, дастарханға бата жасап, орнынан тұрды.
Жалғас жүгіріп барып, қо­нақ­тың атының шылбырын шешті.
– Айналайын, Жалғас, өрке­нің өссін, – деп атына мінді. Жал­­ғас пен Ақшагүл қонақ бел­ден асқанша үйлеріне кірмеді.
– Апа, жақсы кісі екен. Атын сұрадың ба?
– Аты – Сайран.
– Сіз танитын ба едіңіз?
Ақшагүл баласының сұра­ғын естімегендей, дастарханды жинастыра бастады. Баласы сұрағын қайталамады.
– Апа! Жалғастың даусы қатты шықты. Ақшагүл басын шалт көтеріп, ұлына қарады.
– Не болды, балам?
– Апа, қонақ қамшысын ұмытып кетіпті. Қарашы, төрде ілулі тұр, – деген Жалғас аса жыл­дамдықпен қамшына қо­лы­на алып, жүгіріп тысқа шық­ты. Ақшагүлдің жүрегі жылып сала берді. Қуанды. Артынша өзінің ойламаған жерден қуан­ғанына таңғалды. Қуана­ты­ны­ның да, таңғалатынының да се­бебі бар. Қуанатыны – Сай­ран­ның қамшысын қалдырып кеткені «қайтып келем» дегені. Ата-баба салты солай болған. Салт бойынша егер қонақтың қайтып келуін қаламаса, төрде ілулі тұрған қамшыны алып, босағаға іліп қояды, тіпті, беріп жібере­ті­нін де естіген. Қысқасы, Сай­ран­ның қайтып келетініне қуанды. Таңғалатыны – жас­тық­тың алауымен бір-біріне ашық болғандар, тағдырдың тәлкегі­мен өзгенің құшағында шаң­ырақ көтергендердің қосы­луы мүмкін бе?! Сайран күні бойы «бір арнада тоғысайық, қосы­лайық» деген жоқ. Алайда, бекерден-бекер келмегені анық. Жастық шақтағы ғашығының көңіл-күйін, өзіне деген жүрек соғысын білуге келгені анық. Ал қамшысын қалдыруы – көп ұзамай, нақты ұсыныспен, қолқа сала келетінін білді.
Үйге Жалғас кірді. Қолында қамшы. Өріміне қарап, дыр қам­шы екенін білді. Қызғылт то­был­ғы сабына өрімі үйлесіп тұр.
– Жалғас, қонақ қайтар жолында келіп, қамшысын алып кетер. Орнына, төрге іліп қой, – деді аса бір сабырлы дауыс­пен…
Ақшагүл Сайран келіп-кет­кеннен кейін бір ай өткеннен соң шығыс жақтағы белеске жиі қарайтын болды. Тіпті, есіктің алдына шығып алып, сол белес­ке ұзақ қарап отыратынды шы­ғарды. Жаздың соңғы күндері сәске түсте белеске ар­ба­ның оттығына қос атты бай­лаған жо­лаушы көрінді. Ақ­ша­гүл жүгі­ріп үйге кіріп, жез са­мау­рынды алып шықты. Қара қазан­ға ет салды. Үйден құрақ көрпелерді алып шығып, қақты. Қонақ арбасын алысқа қалды­рып, қос атты тұсап, жаяу үйге жақындап келіп, үсті-басын қаққан болып біраз тұрды.
– Ассалаумағалейкум… Сай­ран­ның даусы жадырай шық­ты.
– Төрлетіңіз,– деген Ақша­гүл­дің жанары жалт етті. Сай­ран­ға елжірей қарады. Жүзі балбұл жанды. Жүрегі жылып, көңілі шалқыды.
Сайран толқыған жүректі сезді, келіншекке тіке қарай ал­ма­ды, төрге озды. Қамшысы іл­ген жерінде тұр. Жүзі алаулады…

---

БАЛБАЛ

Трактордың доңғалағы бір ор­нында айналып, қозғалмай тұрды да қалды. Алдыңғы соқа­ның тісі жер­ге бойлай кіріп, қа­зыққа бай­ла­нып қалғандай. Тракторшы трак­торын бір артқа, бір алға жүр­гізіп, соқасын ажыратып алмақ бол­ғанымен одан ешнәрсе шық­пады. Жайлап соқаны көтеретін те­тікті қосып, артына қарады. Ал­ғаш­қыда не екенін түсінбей қор­қып кетті. Соқамен бірге жерден адам көтеріліп келеді. Балбал! Ке­рем­ет! Жайдар кабинадан секіріп түс­ті. Жерге ет­пе­тінен жатқан бал­балға жабысқан топырақтар түс­кен сайын балбалдың кескіні ай­қындала берді. Бұзылмаған, мү­жілмеген. Биіктігі 1,5 метрдей болып қалады. Балбалды мұқият қарап шығып, тракторын сөндірді. Балбалды соқадан ажыратып, тіке тұрғызды. Шынында да керемет. Осы айналада балбал көп, көріп жүр, бірақ мұндай кереметті көрген емес. Ентігін басып біраз отыр­ған соң Жай­саң­ның күн ша­ғыс жағында балбал тастарды зерт­теп жүрген ғалым Айман До­сым­баеваға қарай асықты. Бағана өзі келіп жолыққан. «Айналайын, осы жерлерде балбал тастар кез­десіп қалуы мүмкін, абай бол, сын­дырып алма», – деген. Білген­дей айтқан екен. Оның да себебі бар, бұл жерге өмір бойы соқаның тісі тимеген. Сондықтан да бал­бал­дың кездесіп қалуы әбден мүм­кін еді. Осы өңірдің мә­де­ни­етін көгертуде жанын салып еңбек етіп жүрген облыстық Мәдениет басқармасының басшысы Әлібек Әмзеге телефон шалды.
Қүн қызылиектеніп қал­ған­да Мәдениет басқармасының басшысы Жайсаңға жетті.
– Міне, Әлеке, мұндай кере­метті бұрын-соңды ешкім көр­ген жоқ. Айманның қуаныш­ты жүзі алаулап батып бара жатқан күн сәу­лесіне шағы­лы­сып, үлкен дөң­гелек көздері жарқ-жұрқ етеді. Әлі­бек балбалға жақындап келіп, ал­дымен оның ұстап тұрған ыды­сы­на тесіле қарады, одан соң қо­лы­мен сипап, бұрымын көрді. Ұзын мұртты сардарға ұқсас кес­кіні көз тартады. Төсіндегі сауы­ты­ның ықшамдығын көріп, қол бас­таған сардар екеніне көзі жетті. Оның үстіне оның сардар екенін беліне таққан кісесіндегі қанжары да айқындап тұр. Әдет­тегідей көп балбал тастарда­ғыдай бұл да оң қолында ыдыс ұстап тұр. Сол қолы сол ыдысты демеп тұрғандай. Бә­рі­нен де ерекшелігі тоқ­пақтай бұ­ры­мы­ның барлығы.
– Керемет, Айман! Қандай жақсы сақталған. Оған етпеті­мен ға­сырлар бойы қозғалыссыз жатуы ықпал еткен. Құтты болсын, бұл үлкен табыс, – деген Әлібек қуа­нышын жасыра алмай қайта-қайта балбалды сипалап, балбал көтерілген жердің айналасын қолындағы кішкен­тай таяғымен шұқылап көрді.Жал­ғыз болмауы ке­рек қой. Қо­рымның да орны бай­қалмай­ды. Айнала ойдым-ойдым бол­ғаны­мен мына жер тегіс қой. Со­ған қарағанда бұл балбал бас­қа жақтан әкелінген бе дей­мін.
– Жоқ, тап осы жердікі. Осы жер­ге қойылған. Бұл жер Жайсаң жай­лауының батыс жағындағы ең шеткі жері.
…Күн алаулап батып бара жатты. Тракторшы Жайдар балбалдың жанында ұзақ отырды. Түстен бері қаңтарулы тұрған тракторында оталдырмады. Айман мен Әлібек бағана кеткен. Бұл болса кете алмай осы жерде айналшақтап әлі жүр. Тағы да балбалға жақындап ке­ліп, тесіле қарады. Бір нәрсе есі­не түскендей шөкелеп отыра қа­лып, құран оқыды. Денесі сер­гіп, кеудесін керді. Шалғын шөпке шалқасынан түсіп жата кетті.

***
Көк трактордың жарығы түн қараңғылығын ысырып, бар жыл­дамдықпен алға ұмтылды. Қара жерді қақ жарып келеді. Жайдар соқасын көтеріп, саяздау жыртайын десе, үш тісті соқ­қа одан сайын тереңдей тү­седі. Басқаруға көн­беген тракторын енді тоқтатпақ бо­лып еді, тоқтамады. Трактор қыр­ға бұрынғыдай емес, бұл жолы қи­нал­май шығып, енді еңіске қа­рай зулады. Жайдар қорқып кет­ті. Аударылып қалуы мүмкін. Лезингке алғанына бір ай да тол­ған жоқ. Тракторынан айрыл­са, жері жыртылмайды, жерін көтермеген соң егін егіл­мейді, одан соң дән себе алмай, қары­зын өтей алмайды. Бәрі бір-бірімен ұштасып жат­қан дүние. Енді не істемек. Түнде бекер-ақ жер жыртқан екен. Бірақ уақыт шіркін қусырып, қуырып барады емес пе?! Тағы атызға қара­ды. Қара жер таспадай түп-түзу ті­лі­ніп келеді. Кө­зіне бірнәрсе ша­лынғандай. Кабинаның артын­дағы фарды сүртіп, атызға қарай түзетті. Міне, керемет. Жыр­тыл­ған жерде бірнеше балбал тас тіке­сі­нен тік тұр. Өз кө­зі­не өзі сенбеді. Қан­ша? Он шақ­ты ма? Жоқ одан да көп. Жер жыртылған сайын бал­бал тастардың көлеңкесі кө­бейді. Бұл жер Айман әпкесі айт­қандай, түркілердің ғиба­дат­х­а­на­сы бол­ғаны ғой. Жарық­ты тағы аты­зға қаратты. Керемет, балбал­дар­дың арасында ал­тын түсті әйелдердің де сұл­басы көрі­неді. Апырай-а… бояулары әлі көшпе­генін қара­шы. Жо…жоқ … бояу емес, таза алтыннан құйылған бол­са ше?! Ойын ой қуалады.
Алғаш осыншама тарих жә­ді­герінің табылғанына қуан­ған­дай еді, олар көбейген сайын қорқайын деді. Сан ғасырдың тарихын бауырына басып жат­қан мына қара жер­ді басудың өзі күнә секілді. Соны елемей кейде ескі қорғандар­ға түрен салатынымыз қалай?! Қара жер қаншама құпияны ға­сырлар бойы жасырып келген?! Мұның бәрін Айман әпкем көрсе не істейді екен… Бүкіл өмірді қара жер жұта берген бе?! Тракторын тағы тежеді. Тоқтамады. Жай­дар­дың жүрегі қысылды. Тоқ­та­маса тоқ­тамасын, кабинаны ашып, се­кірейін деп еді, ашылмады. Бір сәт трактор жылдам­ды­ғын тежегендей. Алдына қа­рады. Міне, ғажап, сүліктей қап-қара атқа, ақ сауытын жар­қы­ратып, беліне қайқы қан­­жарын таққан, қою қара мұр­тын сипап, шашақты найзасын қо­­лына алып, тракторды тоқтату үшін түйремек. Әрекеті солай, тап солай. Бұл кісі қайдан шық­ты? Тесіле қарады. Бағана өзі жер­ден көтерген балбалға ұқсай­ды. Иә…иә… Сол! Қанжары да, мұрты да, тіп­ті, тоқпақтай бұры­мы да айны­май­ды. Бойы дір етті. Қалай бол­ға­ны сонда, бал­балдар тірі адамға айналған ба?!
Өзіне қадалмақ найзадан қай­мыққан трактор алқаптан шығып, тура Шу өзеніне қарай зулады. Не болып кетті?! Жайдар жанталасты. Бар даусымен айқайлады. Кө­гілдір көктем болғандықтан жә­не Үкіметтің қырғыз ағайын­дар­мен келісімге келудің нәтиже­сінде биыл өзен­нің суы мол. Өзен­ге түсіп кетіп, тракторы за­қым­­данса не іс­темек. Бар даусымен тағы ай­қайлады. Өзенге сұғынып келіп трактор кілт тоқтады. Жа­ңа қо­рық­қаннан жұмған көзін ашып, алдына қарады. Мұртты кісі көк трактордың ал­дында тұр. Кабина өзінен-өзі сарт ашылып, Жайдар жерге жалп етіп құлап түсті. Біреу демеп, орнынан тұрғызды. Алдын­да қақиып балбал тас тұр. Қа­ра ат қайда? Балбал орнына қоз­ғалақтап, бұған жақындап кел­ді. Қорқып кетті. Мұздай тер бұр етті.
– Неге мазаладың? Неге мені ғана тұрғыздың? Тағы қан­ша жыл сақтай тұруым керек? Біз мына қасиетті Ұлы Даланы кеудемізбен басып, ұстап жатырмыз. Біз бол­мағанда сендер бұл далаға ие болар ма едіңдер?! Соны бір сәт ой­лаң­дар! Кеу­де­леріңді ешкімге, еш­қашан да бастырмаңдар! Қол ұстасып, күш біріктіріңдер, най­заларың­ның ұшы тек жауға тисін! Біздің бар екенімізге сеніп, сыйы­ның­дар! Сендердің бойла­рың­да біз­дің қан, өмірлеріңде болмысымыз бар. Сонымен бірге, ара­ла­рың­да біреулер сияқты сұм­пайы­лар да бар. Көрдің бе, ба­сына қой­ған белгісі де сұм­пайы, – деген бал­бал артына бұ­рылып, көмес­кі­леніп көрініп тұрған тағы бір бал­балды нұс­қа­ды да, көк аспанға кө­­терілді. Ұза­ған сайын жарқырап барады…
Жайдар шошып оянды. Не болғанын өзі түсіне алмай дел-сал. Көк аспанға қарады. Жы­мың­даған сан мың жұлдыз. Жал­ма-жан орнынан ұшып тұр­ды. Трак­торы да, балбал тас та орнында. Апырай-а, түсі өңін­дей болға­нын қарашы. Бәрі анық, бәрі қанық. Осындай да керемет болады екен. Бозғыл­та­нып, таң атып ке­леді. Көп ұйық­та­ғанына таңғал­ды. Жаңа ғана көрген түсінен ары­ла алмай жүрсе де, тракторын отал­дыру­дың қамына кірісті. Шал­қиып жататын кез емес, жұ­мыс істеу керек…

***
Сәскеде тракторына май құю үшін тоқтағаныда сол еді, жанына ентелей келіп машина тоқтады. Машинадан кешегі кешкіліктегі кісі­лер түсіп жатты. Облыстық Мәдениет басқар­масының басшысы Жайдардың сәлем алып:
– Сенің де келгенің дұрыс бол­ды. Қазір арнайы көлік ке­леді, мы­на балбалды сол көлікке салып, алып кетеміз, – деді. Жай­дар шошып кетті.
– Жо… жоқ! Орнынан қозғау­ға бол­майды! Ол осында мәңгі тұруы керек. Осы жердің қасиет­ті киесіне тиісуге болмайды.
– Не деп тұрсың? Киесі не­сі?
– Иә, «осы даланы ұстап тұр­мыз» деп өзі айтты…
– Мына жігіт осында қонып шыққаннан сау ма? – деп әң­гі­меге Айман араласты.
– Иә, кеше Сіздер кеткен соң, демалайын деп қисайсам ұйықтап кетіппін. Түсімде осы балбал тас сөй­леді. Ол осылай деп мұңая тө­мен қарады.
– Түсінікті болды. Айман жыми­ды.
– Айттым ғой. Қимылдатуға болмайды. Осы жердің иесі бол­ған­ның киелі болғаны да анық.
Әлібек:
– Біреу бүлдірмесе болғаны ғой… Мен содан қорқам, құн­ды­лы­­ғымызды да, қасиетімізді де сақтау қиындап барады емес пе?
–Қорықпаңыз, алғашқы кез­де мен күзетемін. Ел-жұртқа жар са­лып, «сақтаңдар, жердің, елдің кие­­сін» деймін. Түсінеді. Сақ­тайды, бүлдірмейді…

***
…Жиырма бес жыл өтті. Жай­дар, Әлібек пен Айман бүгін Дін­мұхамед Қонаев ауылының оң­түс­тік-шығыс жағында он бес ша­­­қырым жерде, адырлы далаға тағы келді. Жайқалған астық ал­қабын қақ жарып, қара жол­дың шаңын көтеріп, Жайсаң даласына жетті. Айналаны үше­уі де көзбен аймалап, балбалды іздеді. Тапты. Тоқтады. Жайдар балбалға жа­қын­дамай джипін тежеді. Қазір мұнда бір емес екі балбал тас тұр. Жайдар серік­те­рінен озыңқырап барып, өзі тапқан балбалдың жанында жайғасқан екінші балбалға жа­қын­дады. Бұл да мұртты, биік­тігі бірдей болғанымен, жанын­да­ғыдай жалпақ емес, үш бұ­рышты, қырлы және мүсіннің сол жақ беті мен кеудесі өң­дел­меген, яғни қашалмаған. Ес­керткіш бітпей қалғанға ұқ­сай­ды. Тоқта… тоқта… бұл балбалды ана жылы түсінде көрген сияқ­ты. Сонда мұртты бал­бал: «арала­рыңда біреулер сияқ­ты сұм­пайы­лар да бар. Көрдің бе, басына қойған белгісі де сұм­пайы, – деп осы балбалды мең­зегендей болғаны есіне түсті.
– Мұны да осы маңнан жа­қын­­да таптық. Бірге тұрғаны дұ­рыс деп шештік. Кім білсін, мүм­кін белгінің толық өңделмей қоюын­да үлкен бір сыр бар шы­ғар. Жақ­сы мен жаман бір-бірін то­лық­тырып тұрар деген ой келді…
Мынаны қарашы, қауын-қар­быздың қабықтарын тастап кетіп­ті, бүйте берсе, бұл жер күл-қоқыс­қа айналмасына кім кепіл. Жайдар күлді. Әлібек ағасы баяғыдай өз­гер­меген. Барлық іске жанашыр­лық­пен қарап, жаман көрініске күйі­ніп жүргені. Ол серіктеріне бағ­­дар­лай қарады.
Үшеуі де өзгерген. Самайларын қырау шалыпты, жүздеріне түс­кен әжімдері тереңдеген, ұзар­ған. Қозғалыссыз тұрған балбал тас­тар ғана өзгерме­ген­дей. Мың­қиып тұрған қалпы. Жай­дарға да­ла да өзгеріп кеткендей көрін­ді.
– Аға, бұл жерге туристер жиі келеді. Өз бетінше Жайсаң даласын аралайтындар қанша ма? Бұл да­ланың бағын Айман әпкем аш­ты ғой. Жайдардың сөзін Айман бөліп жіберді.
– Даланың бағын мен емес, бү­гін тарихқа айналған бабалар аш­қан, мен соны тек жаңғырт­тым.
– Солай-ақ болсын. Жасам­паз­дыққа бастайтын жаңғыр­ту­дың қуанышы мол болады.
– Осы сені ірі агробірлес­тіктің бас­шысы дей ме? Өткенде телеар­надан көріп қалдым, сені әрең та­ныдым. Шаруашылығың шал­қып тұрғаны қандай ғани­бет. Рах­мет, бауырым, еңбегің жан­сын. Әлібектің сөзін Айман ­да қол­дады.
– Тәуелсіздік пен Елбасы та­лай­­лар­дың бағын ашты ғой. Со­ның бірі менмін. Қазір шаруа­шы­­лығымыз облыстағы ең ірі аг­­ро­құрылым. Айналымызда ми­л­­­лиардтаған теңге қаржымыз бар. Мені қойшы, аға-әпке, бүкіл қазақ даласы ашық аспан астын­дағы музей, яғни тарихымыз те­реңде екеніне көзіміз жетті ғой. Қа­зақ хандығының 550 жылдығын ұлықтау – ел, мемлекет болға­ны­мызды дәлел­де­ме­дік пе?! Өзгенің көзін де, көкірегін де аштық деп ой­лаймын. Ел боламыз десек, бесік­ті түзеумен бірге сол бесікті тер­бе­те­тін, ата-баба дәстүріне адал ұрпақ тәрбиелеу керек.
Әлібек пен Айман бір-біріне қарады. Баяғы тракторшы жігіт­тің осындай ой қорытқа­нына екеуі де қуанды. «Бұл өскеніміз. Енді өшпейміз! Мәңгіміз!». Әлі­бек жай ғана осылай деді. Айман оған жымия қарады…
Балбал мызғымай тұр. Шу жай­мен ағып жатыр. Көк ас­пан­ға боз­торғай ілініп қалғандай бір ор­нында шырылдайды…