…«Шалқар» радиосынан жан жүрегіңді тербеп, сусыныңды қандыра салынған әннің соңғы нотасы үн қатқан кезде, жан-дүниеңде қас-қағым алау шашқан қоңырау дауыстың соңғы сылдыры үздіге шыққанда, дом­быра­ның шанағынан соңғы сыр арқалаған саз тамып түскенде, елсізде отырғандай, қарлыға да елжірей үн қатыппын: «Айналайын, Ра­мазан-ай, алтын дауысың да алтын, басың да аман болса екен!».
УАҚЫТПЕН ОЙ ТАЛАСТЫРЫП ОТЫР­МЫН: кезінде Ақан, Біржан, Әсеттерді, өзге де халқымыздың сал-сері, әнші-күйшілерін қа­зақ мейірі қанғанша тыңдады ма екен? Жа­лықпады ма екен?
ЗАМАНМЕН СӨЗ ЖАРЫСТЫРЫП ОТЫР­МЫН: олардан берідегі қол жетіп, көзін көріп, дауысын естіген Жүсіпбек Елебеков, Манарбек Ержанов, Ғарифолла Құрманғалиев, өзге де күміс көмей, алтын саусақ аға-апалары­мыздың өнерінен көкірегі ояу, көзі ашық қандаста­рымыз мейірі қанғанша сусындай алды ма екен? Әлде, тиіп-қашып тыңдады ма?
ҒАСЫРМЕН ҚИМАЙ ҚОШТАСЫП ОТЫРМЫН: салмағы ауыр болған ХХ ғасырдың шымылдығы жабылар тұс – қазаққа Жәнібек пен Қайраттай қос әншіні құрдас-замандас етіп беріп, олардың кәусардай әндерін бал орнына жұтып жүріп өткізген қимас кезеңдер екен-ау өзі?! Қайтейін, ол заман да қолын бір-ақ бұлғады. Жәнібек, Қайраттарды күні-түні тыңдасам, жалыққанның орнына жалындап тұрушы едім өмірге деп бүгін кім­дерді сендірейін?! Олардан жалығу – өмірден жеріну мағынасын бермеуші ме еді?..
БҮГІНМЕН СЫРЛАСЫП ОТЫРМЫН: бү­кіл қазақ даласы әнге бөленіп, күймен тер­беліп тұратын ол кезеңдер келмеске кет­ті-ау… Кешелергі Жүсекең, Манекең, Ғаре­кең­дер алшаң басқан кезең түгілі, Жәнібек, Қайраттар тынбай ән салған сол жылдар қазақ қоғамына бүгінде ертегідей көрінбей ме? Ел болса ертеңіне өз ән-күйінсіз жете ал­мас, әйтсе де заманмен ілесе келген шексіз тар­сыл-гүрсіл, жөнді-жөнсіз жаңғырық, ын­да­ны кеуіп ышқыну, қылбұрау салғандай шыңғыру, сілкініп жатқан жер үстінде билегендей жөн-ретсіз аспанға секірулер – қаза­ғымның қазына әндерін естігенде, баяу шоққа ұстаған қорғасындай еріп тұрар жанымызды, астындағы ыдысын аударғандай, төгіп-шашып жатқанын сезіну, сол сезі­нуден шошынуға әкеліп соғып жатқанын кімге айтамыз, кімнен көмек сұраймыз?! Ертеңді білмеймін, бүгін бұл азаптан құт­қарса, соңы­на Еркін, Дәуренбек, Тілеулес, Ерландарды және бір топ шәкірттерін ертіп, ән сала жорт­қан Рамазан ғана құтқарар. Иә, Рамазан, әнші Рамазан, қазына кеуде, қоңырау дауысты Рамазан Стамғазиев!
…Рамазанды атауым мұң екен, сәтінде сағындым. Кезінде қазақ даласын жайлаған ата-бабаларымыз ұлы әншілерін жиі са­ғы­нып, не шақырып келтіріп, не өздері барып тыңдаған шығар-ау. Рамазан Алатаудың баурайында тұрады. Біз болсақ қартайғанда ме­кен ауыстырып, Сарыарқаның төріндегі Астанаға кеттік. Тартып кететін ат та ерт­теулі емес… Келе ғой деуге заманның күйсеуі басқа… Қайран, Ыбырай атам-ай, сол за­ман­да-ақ білген екен ғой, бүгін не болатынын – «Айшылық алыс жерлерден жылдам хабар алғызған!» деп жазғанда. Дереу бүгінгінің сен үшін барып, сен үшін сөйлесетін құралын іске қостым да сәлемнен соң сырласуға кіріс­тім. Ал кіммен не жайлы сырласып отырға­ным­ды ұмытпау үшін – әндерін тыңдамай күн өткізбейтін мақсатпен жинаған ала­қан­дай-алақандай ғана ән табақтарын ком­пью­тердің жанына жиып қойдым.
Дереу сыр суыртпақтауымның беташары сым­сыз телефон арқылы бар ғаламды көктей өтіп, Алматыға асықты.
– Рамазанжан, екеуміз қалай танысып едік осы?
– Ой, Несаға, әлгі Сіз «Намыс» ұлттық фут­бол клубын құрып, соның тіршілігімен ел аралап зыр жүгіріп жүргенде Тал­дықор­ға­­нға апарып «Намыстың» балаларын ойнат­пақ болып, әнші-күйші де футбол ойнайтын­дай, бір топ өнерпазды ала кеттіңіз емес пе? Мен, Сәуле Жанпейісова, «Тамаша» ойын-сауық отауының тобындағы Мейірман, Райыс, Тоқсын ағалар…
– Ә, есіме түсті! «Намысқа» қолдау іздеп жүр­ген кез. Менің де шығармайтыным жоқ, ұлт­тық футбол клубына ұлттық өнер егіз деп елге жар салып жүрген жылдар екен ғой. Осы Жәнібек, Қайраттар бұл сапарға өздері бара алмайтын болған соң сені ұсынған. Оларға сол үшін де рахмет!
– … Сол жолы алғаш кездескенде-ақ жол бойы Жәнібек Кәрменов аға жайлы тынбай әңгіме қылдыңыз. Сіздің Жәнібекке деген құрметіңізден алыста тұрып-ақ мен де жылынып жүретінмін. Содан арамыз суыған жоқ. Мен «Жерұйық» мейрамханасында ән­ші боп жүргенде сіз күн құрғатпай келіп, ән тыңдайтынсыз… Сосын, Несаға, Мұстафа Өзтүрік достарымен шаңырағыңызға қонақ­қа келіп, мені шақырып, ән салғызып едіңіз ғой. Мұстафа ағамен тұңғыш таныстығым сіз­дің үйде өтті. Ол кезде Мұстафа ағаның дүріл­деп тұрған кезі. Кеш бойы бірге отырып, ән салдым. Қазақтың халық әндерін есті­генде Мұстафа ағаның, оның достарының солқылдап тұрып жылағаны әлі күнге көз ал­дымда. Туған елін, туған тілін сағынудың ай­ғағы сондай-ақ болар, аға! Сол жолы Жә­нібек Кәрменовтен өзіңіздің қол магни­то­фонға сұрақ қоя отырып, жазып алған небір әндерді тыңдаттыңыз. Қандай ғажап әндер, қандай тұщымды әңгімелер еді! Менің ол жаз­балардан үйрегенім ұшан-теңіз, аға. Кейін­нен сіз сол жазбаларды толықтай «Әкем­нің қамшысы» деген әдеби жина­ғыңыз­да жарияладыңыз.
– Өй, өркенің өссін, Рамазан! Біздің жа­ды­мызда сарғая бастаған оқиғаларды бүгін болғандай баяндап отырғаныңнан садағаң кетейін!.. Жарайды, біз жасы келіп қалған адам­дар кешегімді айта түссе деп отырамыз. Жетер. Енді саған ауысайық. Өзің де дәп осылай Рамазан әнші боп туа салмаған шығарсың: тұқымыңда ата-баба, ата-ана ара­сында әу дейтіндер болған шығар? Со­лардың дәні шығарсың. Ал кейіннен «Осы сары бала ән айтып кетеді-ау» деп алғаш байқағандар кімдер еді?
– Па, шіркін, құрықты құлаштап лақ­тырдыңыз ғой, Несаға! Айтайын. Арғы аталарымызда Бейсенбай деген үлкен қария болған екен. Ауыл еліне сыйлы, әңгімешіл, отыр­ған жерін үйіріп әкететін, білетін жұрты сағына күтіп, қимай қоштасатын ақсақал болса керек. Бейсенбай атамыз мінген атын өзі ерттеп, өзі тарап, өзі мәпелеп күтетін жан екен. Тіпті, салынған төсегін қайта бұзып салғызып, тамағын да талғап ішетін адам болыпты. Домбырасы өле-өлгенше қолынан түспей кетіпті деп отыратын ауылдағы қа­рия­лар. Өз әкем Өмірәлі де бір кісідей домбыра тартып, сауық құрған адам. Мен домбыра тартуды әкемнен үйрендім. Әкеміз ал­бан руының ішінде сары болса, анамыз Ұлдахан албанның алжанынан. Таратып айт­сам, кешегі Мұқағали Мақатаев, бүгінгі Нұрлан Оразалин ағалардың туыстары. Анамыз отырған жерінде өз жанынан сөз құрап, оны кез келген әнге қосып, шырқай беретін-ді. Ауылда шешемді тойға арнайы ша­қыртып, өтініп, той бастатып отырғанын талай көрдім. Өйткені, албанның тойын алжан бастайды емес пе… Әкемнің анасы Әйім­хан әже де әңгімешіл, оң-солын кең та­ныған білгір адам болатын. Шежіре тар­қатып, санамызға талай тарихты құйды-ақ Әйімхан әжеміз. Маған көп нәрсені сол әжем үйретті. Өзі бертінде, мен оныншы класта оқып жүрген 1984 жылы өтті өмірден. Аға, ән­шілік, жалпы өнер атаулы тек тұқым қуа­лайды десек қате де бола ма, маған, менің ән­ші болуыма туған ауыл, қоршаған ортаның еткен әсері де мол болды. Біздің Кеген ау­данындағы кішкене ғана «Көкпияз» атты ауы­лымыздан аудан, облыс көлеміне танымал болған әншілер шықты. Әлі есімде, біз­дің Темірболат Қасымов ағамыз Кәкімбек ата­мыздың «Жез киік» әнін Қазақ радиосы ар­қылы шырқағанда, бүкіл ауылымызбен жалғыз радионың жанынан табылатынбыз. Шешесі сауыншы болатын, елі еркелетіп Бөкеш атап кеткен сол Темірболат ағамыз сүт тиеген арба-шанасымен қырқаны жаңғыртып ән салып, ауыл үстінен үш мезгіл өткенде, үлкендер жағы сағатқа қарамай-ақ «өй, түс мезгілі болды, ойбу, бесін намазы өтіп бара­ды!» деп күн мезгілін біліп отыратын. Те­мірболат ағамыз ауылымыздың жеке дауыстағы әншісі, өз аяғымен жүретін сағат еді. Талай жыл Талдықорғандағы филармонияда ән салып, ауылға келіп дүниеден өтті. Менің ол кісіге қызығуым қандай еді, аға?! Сол филармонияда әнші болған Оразбай Мұхамедиев ағамыз, Әлібек әнші, Нүрәлім күйші ағаларымыз бала күнімізде өз өнер­лерімен көзімізді шарадай жандырды-ақ қой. Тікелей әнші болуға тәрбиелегендер мектептегі ұстазымыз Ермек Құрманғалиев, Ермек аға көп ән үйретті. Аудандық, об­лыс­тық байқауларға тынбай өзі дайындады. Ең алғаш республикалық «Өнерге қанат қақ­қандар!» деген байқауда бас жүлде алға­нымда еңбек осы Ермек ағанікі болатын. Ол кезде мен алтыншы класта ғана оқитынмын. Бүгін өнер өлкесінде тырнақтай табысым болса, оларға қоса, Бексырға Данышпанов пен Аманкелді Бұқабаев ағаларымды риза­лықпен есіме аламын. Өнер байқауларының көбісіне осы ағаларымның қамқорлығымен бардым. Бексырға ағамыз аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы еді. Жиналыс, жиын-тойларда ән салғанымды көріп қа­лып, ауданға жиі шақыртатын, облыстық концерттерге ұсынатын, ақыры Алматыға оқуға жіберген де сол ағамыз.
– Қапез аталарыңды айтпадың ғой, Рамазанжан?
– О, Қапез Байғабылов атамыз біздің ал­бан-сары руының ғана емес, өткен ғасыр басындағы халқымыздың ұлтжанды, өнерпаз жандарының бірі болған. Ол кісі бұрынғы Кеген ауданының «Тоғызбұлақ» ауылында туып-өскен. Сонау Ыстамбұлда оқыған, одан елге келіп, өз күшімен мектеп соғып, қазақ жас­тарын оқытқан, білімнің білте шамын жақ­қан жан. Өкінішке қарай, 1937 жылы со­лақай саясат салдарынан халық жауы ата­нып, ұсталып, 1939 жылы Коми АССР-інің Ухта қаласында атылған. Ғажап сазгер, керемет әнші болған екен. Ел ішінде біраз әні қалыпты.
– Зерттелді ме, сол Қапез аталарыңыз?
– Иә, 1988-89 жылдары журналист Са­ғатбек Медеубекұлы ағамыз бастаған біраз аза­маттар, ішінде Базарәлі Мүптекеев, Ға­лым­жан Досанұлы бар, ала-жаздай ел-ішін аралап, сұрастырып, тапқандарын таспаға түсіріп, біраз дүние жинап әкелді. Келісімен-ақ Сағатбек ағамыз шаңырағына жинап, тапқан дүниелерін ортаға салды. Шалдыбай, Рыскелді, Көдек, Қапез аталарымызға байланысты көп нәрсе табылыпты. Мен сол жолы Қапез атамыздың ел ішінен табылды де­ген төрт әнін үйреніп, эфирге экранға шы­ғардым. Алғашқы орындаушысы мен болған әндердің бағыты – сол замандағы тұрмыс қасіреті, аш-жалаңаш қалған ел-жұрттың зары, торығу, қоштасу сарындарына толы әндер, өз тағдырының тарау-тарау жолдары. Мысалы… Мынау Қапез атаның «Қоштасу» әні, аға!
…Рамазанның өзі арнайы жазып, жолдаған алақандай шелпек-табақтардың бірін компьютер ұңғысына баяу итердім. Жан-дүниеңді тарыдай қуырған қобыз сарынды қайғылы саз отырған бөлмемді ащы иіс судай жайлап алды да, іле Рамазанның осының бәрін көкірегіне сыйғызған дауысы сорғалай жөнелді:
«Алаш қонған ақ боз үй, бос қалды ма?
Жетім-жесір, қасыңда дос қалды ма-ай?!».
Сұмдық сөз! Ғаламат ой арқалаған өлең жолы! Керемет ән бастауы! Сенің ішкі дүниең төңкеріліп түскенінде шаруасы жоқ, Рамазан одан ары сұңқылдатып кете барды:
«Өкінбейін десем де, өзегім бар-ау,
Өтіп кетті-ау дүние қас-қағымда-ай!».
Осы жерде Рамазан дауысын үзіп, кезекті қолындағы домбыраға берді. Домбыра қандай шешен, оны тартқан қол қандай шебер. Оларға осындай құдірет сыйлаған ән мен сөз қандай қасиетті:
«Әзәзілге сендің бе,
Айтқанына көндің бе?!
Халқым деген Қапезді,
Жау деп ұстап бердің бе?! –
Оу-о-оу!
Итжеккенге айдаған,
Кер заманның әлегі.
Бұлбұл құстай сайраған,
Бұл Қапездің ән еді!
О-оу-оу-о-о…».
Құдай-ау, неткен құдіретті саз, неткен си­қырлы сөз, неткен зарлы тағдыр?! Әрі бұл Қа­пез ата ғана емес, сол кездегі тұтас қазақ қо­ғамының басындағы трагедия еді ғой. Со­ны тар заманның тар жолымен бізге жолдай алған Қапез аталарымыз қандай ғажап тұлға, соны ел арасынан таба алған жоғарыдағы аты аталған азаматтар қандай бағалы, сол әнді пештен жаңа шыққан бөлкедей етіп таратып жатқан Рамазан әнші қандай дархан, дарынды, дара?! Тәубә, тіл көзіміз тасқа!
– Рамазан, өзіңнің әнші болуыңда жаз жай­лаудай, Алатаудай тұғыр болған екі ұста­зың жайлы қашан сұрайды деп елеңдеп-ақ отырған боларсың. Олар сенің ұстазың бол­са, менің замандас-достарым. Жәнібек пен Қайратсыз өз басым қазақтың ән өнерін бү­кіл болмыс-тарихымен көз алдыма келтіре ал­маймын. Сен үшін олар кім десем де қа­телесермін, бәлкім?
– Әрине, Несаға, әрине! Қазақтың ән өне­рінің арғы-бергі тарихын кең даламызға жайып тастап, армансыз сусындасақ, құла­шымыз жететін ХІХ-ХХ ғасырдағы қазақ өнерінің ұлы көшінде менің бұл екі ұстазым ұлы шалдардан соң ұлы топтың жуан ортасында келе жатары анық. Жәнібек ағаның ән­дері мен ақылы маған мәңгілік азық бол­ғаны болған. Жәкеңнің дауысы әлі күнге құлағымда. Жәнібек Кәрменов сықиған мұғалімнен гөрі сыршыл аға еді ғой. Мені іш тартып, жиын-тойға ертіп апаратын, ән сал­ғызатын. Өзі кез келген жиын-тойдың алтын моншағы болатын. Жәкемнен «Бет ашардың» небір көкесін естідім кезінде. Әттең, сол кезде талай «Бет ашар» шумақтары шашылып, орындық үстінде қалды-ау! Бәрін өз қо­лымен ақ қағазға жазып келетін. Сөздері бір-біріне ұқсамайды. Әнін де неше түрлі ма­қамға салып сорғалататын Жәнібек аға. Тойдан соң ол қағаздар сол жайылған жерін­де қалады. Жинап алуға қорқамыз. Кейін зар болатынымызды білдік пе?! Атыма екі-үш ауыз жылы сөз айтып, мені шығарады ән айтуға. Кеше ғана өзі мен Қайрат аға үйреткен әндерді саламын мұрным тершіп тұрып. Ән айтылып болған соң, тойда отырмыз демей, дереу түзетулерін айтып тастайтын Жәнібек аға. Мақтау естіген күндер де болды.
– Пау, менің ойыма мың сан тарих түсіп отыр. Біздің үйдегі жеңгеңнің бетін ашқан да сол Жәнібек қой. Жәкеңмен ән туралы, өнер туралы қанша рет сырластық. Кейіннен жылап отырып жаздым да…
– Білемін ғой, аға. Сіздің «Шырқашы, Жә­нібек!» атты толғауыңызды мың қайтара оқы­ған шығармын.
– Ал сол қос сабаздың ұстаздығына көш, Ра­мазанжан!
– Ең әуелі, Жәнібек және Қайрат ағалар­дан шөл қанғанша сабақ алған мына менде арман жоқ! Сол кезде бізді зорлаған да ешкім жоқ, өзіміз Жәкеңнің сабағы біте бере, Қай­рат ағаның класына, ол кісінің сабағы аяқ­тала бере Жәкеңнің аудиториясына жүгі­ре­тінбіз. Өзім солай болдым, әйтеуір. Ол са­­­бақтарға бармай қалу – ас ішіп, ауа жұт­пағанмен пара-пар еді ғой маған.
Қайрат аға әнді жілікше шағып, ішек-қар­нын аршып, жалықпай үйрететін. Ол кісі үшін ұсақ-түйек дейтін болмайтын. Домбырамен қалай бастау, дауысты қай кезде қосу, қай кезде үзіліс алу, қай кезде шырқатып дауысты қияға ұшыру – бәрін-бәрін тәп­тіштеп талдап беретін. Жәнібек аға әнді үйретіп көп отырмайтын. Алдымен әннің тарихын айтып, зердеңді оятып алатын. Ән орындаушылар жайлы да тарихты молынан жеткізетін. Бір кезде шәкірттердің көзі шарадай жанды-ау деген кезде, «Ал, тың­даң­дар!» деп домбыраны қағып-қағып жіберіп, сол әнді өзі орындап беретін. Білмеймін, мұнан соң әр нота, әр қағыс, әр дауыс толқы­нын жеке-жеке түсіндірмесе де үйреткен әні көкірегіме құйылып қалатын. Қайрат аға да әңгімешіл. Ән тарихы, әншілер, әнші-сазгерлер жайлы білмейтіні жоқ. Бірақ әңгі­меге көп уақыт ұттырмай, тікелей ән үй­ретудің классикалық үлгісін танытатын. Қайрат ағаның әнді домбыра тартып бастауы қандай! Домбыра пернелерінде жүгірген саусақтарына біздің көзіміз ілеспейтін. Шіркін, қалай қағып алсақ деп тамсанып біз отыратынбыз. «Әншінің домбыраға қолы жүйрік болуы керек» деген талап қоятын Қайрат аға. Өзі домбырада виртуоз, сиқырлы ойнайтын. Әннің қиын бір жерлеріне дауысын қосып, қайталап үйрететін. Шабытына мінгендегі айқайынан, студияның ескі терезелерінің әйнектері шашылып түсердей, дірілдеп тұратын… Екеуі де адам тану, әнші сұрыптауға келгенде академиктер еді. Әри­не, әркімге ән тапсыру талғамында өзге­шеліктер болды. Ән айтуда академик, ән үй­ретуде профессор, адам тануда ғұлама ұстаз­дарым ғой олар. …Үй тапсырмасын ж­алықпай сұрап, орындамасақ – күні бойы орындататын. Сондай талап пен өз істеріне, өнерге деген құрметтері шығар, екі аға­йы­мыздан екі жылда қоржын толы ән үйреніп, үлкен сахналарға дайын болдық!
– Па, шіркін, ұстаздарыңа құрметің ән айт­қандай биік межелі, құлақ құрышын қандырардай тәтті екен. Ал ұстаздарыңның ұстаздары – Жүсіпбек Елебеков, Манарбек Ержанов, Ғарифолла Құрманғалиевтер жайлы жан дүниеңе не жинадың, Рамазан? Сол аталарымыздың ән салған жылдары қазақ дәстүрлі ән өнерінің алтын кезеңі болды-ау осы…
– Ой, аға, бұл аталарымыз ән салған кезде бүкіл қазақ даласы ән айтып тұрғандай болған алтын ғасыр ғой! Ол кезде елдің құлағы ұлттық ән өнерінен өзгеге ашылмайтын, дәстүрлі қазақ әнін қанша тыңдаса жалықпайтын, мынау бүгінгі алашапқын музыка дерті ел ішін жайламаған кезең ғой. Шіркін-ай, сол уақыттарға қайта оралар ма еді?!
…Мен ол аталарымның бірін де көрген жоқпын, аға. Бірақ ауыл радиосынан бала кү­німнен сол аталарымызды тыңдап өстім. Кейін­нен қалаға келген кезде телеарна­лар­дағы жазбаларын көрдім: Жүсіпбек атамыз қазақ ән өнерінің хан сарайындай, Манарбек атамыз бас уәзіріндей, ал Ғарифолла ата­мыз бас қолбасшысындай әсер ететін ма­ған. Кейіннен Манарбек атамыздың «Сайра, бұлбұлын!» айтып та жүрмін. Жүсіпбек ата жайлы Жәнібек ағаның, Қайрат ағаның ағынан жарылған қымбатты естеліктері бүгінге дейін құлақта. Кейіннен Хабиба Еле­бекова апамнан көп естелік естідім, жазған кітабын оқыдым. Үнтаспаларын бір сабақ жіп жібермей тыңдадым. Бұл аталарыма баға беруге менің дәрежем жетпес. Ұлы Мұхтар Әуезовтен артық не айтамыз, аға! Ұлы Ахмет Жұбановқа не қосамыз, аға! Жүсекең жайлы «Әншілердің академигі» деген бағаға не қосуға болады, аға! Манарбек ағаның дауысы, ән айту мәнері менің жаныма жақын. Дауысы қан­дай әуезді ол ағаның. Сезімге бай, әнді өмі­рінің туы етіп ұстаған жан ғой ол. Ал Ға­рифолла ағаның ұнайтын жері – ән айт­қанда жалындап, жанып тұратындығы. Дауыс, екпін, құлшыныс қандай?! Дауысында шек жоқ, тура бір шыңыраудан шелек тартып жатқандай! Өле-өлгенше дауысы қайтпаған әнші! Ғарекеңнің сахнадағы актерлігі де керемет. Тіл тазалығы да сұмдық. Жалықпай үй­рене алсаң бұл үш атамыз да мәңгілік сар­қылмайтын оқулық қой. Олар ғасырлар қой­науынан бізге жеткен дәстүрлі ән өнері­нің алтын көпірлері!
– Жүрек лүпіліңнен айналайын! Бұл ба­ға­ларды естіген соң әңгімеміздің құнарына терең барайын, Рамазан. Сенен асып еш­кімнен сұрамаспын: бүгінгі таңда дәстүрлі қа­зақ әндерінің кезіндегі қазақ компо­зи­торларының әндеріндей боп туа бермеуінің себебі неде деп ойлайсың? Қарап отырсақ, Ақселеу Сейдімбек ағаның екі әні, Жәнібек Кәр­меновтің бір-екі толғауы, сосын Тұрсын­жан Шапайдың бір топ ғажап әндері болмаса, Ақан, Біржан, Әсет секілді ән сүлейлері тарихта болмағандай, сол бір ғажап әндерді солар туғызбағандай тосылып қаласың… Ел болса ер ғана емес, елдің келбеті болар ән туғызбай да тұра алмайды емес пе?!
– Мен де осы сұрақтарға малтығып жүре­мін, Несіп аға. Халық композиторларының әндері сол заманғы өмір жолдарына, сол ке­зеңдегі қоғам дамуына кіндіктері байлана туған әндер ғой. Шығу себептері мен айтылу жолдары, айтушысын таңдауы тағы бар. Ол әндердің ескірмей, бояуы оңбай бізге жетуі­нің өзінде ғаламаттай алтын көпір бар: ол – әнші – ұстаз, шәкірт арасындағы кендір ар­қан­дай үзілмеген байланыс, қабырғасы сөгіл­меген сыйластық, әнге деген махаббат, ән­шіге деген құрмет. Құлтума бабамыз Бір­жанға ұстаз болса, Біржан атамыз тікелей де, әнімен де, әншілігімен де қанша талантқа ұстаз болды кезінде?! Әндері де осы сый­ластық, осы құрметтің арқасында жетті бізге. Сол ұлылардың өз әндерін өздері орындап, ел аралап жүріп насихаттауы, ұрпақ санасына сіңіру арқылы ән өмірін ұзақ қылуларының жемісін жеп отырғандаймыз бүгін. Әңгіме тек жоғарыда аты аталған үш әнші ата туралы ғана емес, бұл әндері бізге жеткен бүкіл халық композиторларына деген бас июдің белгісі деп қабылдаңыз.
– Тағзымыңнан айналайын, Рамазанжан!
– Өкінішім – мына біздің заманда туып жатқан қазақ әндері құрау-құрау: сөзі жақсы бол­са, әні әлсіз, әні тәуір болса, жеткізіп орын­даушысы аз, әйтеуір бір кем дүние. Дәс­түрлі қазақ әндеріне қалам тербейтін, домбырасын қамшылайтын сазгерлер аз десем, қоғамым ренжімесін. Тұрсынжан Шапай секілді аз да болса сазды әнші шығаратын саз­герлер жоқтың қасы. Бір сұмдығы – сол әндерді түсінетін тыңдаушы қатары да сирек боп барады. Әлгі сіз өлердей ғашық болған «Арман» әні бар ғой Тұрсынжан ағаның, сол ән маған да қатты ұнайды. Әнді жақсы көр­генім сонша бір аптада үйреніп, Қазақ ра­дио­­сынан шырқап, пікірлер күте бастадым. Көпке ұнапты. Алғыс айтқандар мол болды. Бірақ әннің сүйемелдеуіне оркестрдің бір аз дыбысы қосылғаны үшін сынап, рай бермей қойғандар да аз болған жоқ. Уақыт өте келе сол жандар кешірім сұрады. Әннің құдіре­тінен ғой. Нағыз ән тыңдаушысын осылай мойындататын болар.
– Аспанында ән қалықтамаған қоғам да, за­ман да болмаған шығар тарихта. Біздің бү­гін­гі кезеңге көз қиығын тасташы…
– Сіз бен біз бесікке бөлеп отырған дәс­түрлі әндер бүгінде шетқақпай болғалы қашан! Көптеген дәстүрлі әншілердің эстрадаға қосылып ән айта бастауы да, домбыраны сахнаға көрсету үшін ғана ала шығуына да түрткі осы. Жақында ғана ел Пре­зиденті жариялаған РУХАНИ ЖАҢ­ҒЫРУ әңгімесі кеткен есені қайтарып бермесе, еңсе түсіп жүргелі қашан, аға! Бүгінде бүкіл экранды, эфирді шексіз айқай мен тау­сылмайтын тарсыл-гүрсіл жаулап алды. Әлі даусымыз қайтпаған әншіміз ғой, білеміз, кейбір концерттерге бізді ел дәстүрлі ән­шілерді де шақырыпты деп айтуы үшін ғана алғызады. Менің білетінім, дәстүрлі ән өнерінен толық айырылып қалмай тұрғанда эфирді тазалау керек, ол жерде де қазақтың дәстүрлі ән өнерінің үлесін үзіліп кетпей­тіндей етіп беру керек! Бұған арнайы заң шығару да қажет болар. Дәстүрлі ән орындаушыларды тұншықтырмай, ел алдына еселеп шығару керек! Ел арасында қаншама талантты әншілер жүр, оларды ешкім біл­мейді. Экранға, эфирге шығуға орын, ке­зек, яғни мүмкіндік жоқ. Ішің ашиды. Зая кеткен қайран еңбек, қолдаушысы жоқ таланттар, бір рет берілетін адам өмірі… Өнер билі­гіне осыларды жанымен түсінетін бір жан келе ме жоқ па?! Білмеймін, аға, Абай атам кезінде «сөз түзелді…» деп еді, бүгінде сөз де тү­зел­меді, іс те түзелмеді ғой, аға. Бізде не шара, домбырамызды қағып-қағып жіберіп, сол үнге өзіміз тұншығып жүріп жатырмыз…
– Қарс айрылған көкірегіңнің мұң там­шылаған тұсын көріп тұрмын, айналайын! Бірақ бізге баяғы күнге қайта оралу жоқ-ау деп күрсінемін мен де бүгін. Әлгіде ғана кө­регендігіне басымды иген Ыбырай атамның болжауындағы көрген-білгеннен ке­лер кесірді айтайын: бәрі – шексіз даму жолына түскен адамзат қоғамының екпіні мен күн санап ел мен жерді жалмап бара жатқан Жа­һан­данудан! Бүгін ғой кез келген бала мен бойжеткен үйден шықпай-ақ құлағына үн­қағарын киіп алып, әлгі Әмрикаң мен Афри­каңның, Еуропаң мен Аустралияңның дәл­дүр-дәлішін таңдай береді емес пе? Ал бұрын ше? Сонау Алматыдан келетін қос сым те­мірге жалғанған жалғыз радиодан қазақ әні сұңқылдап тұрмаушы ма еді? Соны үлкен де, жас та, қаласын қаламасын, күн сайын тың­даған соң бойына сіңіріп жатпаушы ма еді? Төл өнерімізге құрмет осыдан қалып­тасушы еді десем қателесемін бе? Алдымыз тұман… Бәрі Жаратқанның ісі, оған қарсы тұрып, күнәға батқанымыз жараспас. Тек алдының қайырын берсін деп тілейік, Рамазанжан!