СЫНЫҚ СҮЙЕМ ӘҢГІМЕЛЕР
Неге өйтіп боқтайды?
–Аға, айтыңызшы, көңілі қалған адамды қазақ неге «Өй, бір мал екенсің ғой!» – деп боқтайды? «Өй, бір жаныуар екенсің ғой!» – десе де жетпей ме?
– Біріншіден, адам да жаныуар. Жер бетіндегі жаны бардың бәрі жаныуар. Жаныуардың бәрінде бір шөкім болса да сана бар. Адам – солардың ең жоғарғы саналысы. Сондықтан «жаныуар» деген соншалық ауыр сөзге жатпайды. Ал боқтау – ең ауыр сөз айтыу.
– «Мал» деген ауыр сөз емес қой, аға. Адамзаттың бәрін асырап отырған сол мал емес пе? Сонда «мал» дегеніңіз боқтау емес, мақтау болып шықпай ма?
– Басқаны білмеймін, қазақты мал асырап келгені ырас.
– Ендеше неге оны ең ауыр сөз дейсіз?
– Қазақ «мал» деп өзі асырайтын, жейтін төрт түлікті ғана айтады: түйені, жылқыны, сыйырды және қой-ешкіні.
– Ешкіні неге жеке малға санамайды?
– Өйткені оның тәуелсіздігі жоқ, ылғый қойдың шылауында жүреді: қоралары ортақ, жайылымы бірге, құмалақтары бірдей, қой да маңырайды, ешкі де маңырайды, йағный екеуінің де тілі бір; ал тілі бірдің бәрі – бір, жүндері ұқсамағанымен, үндері ұқсайды. Тек қой көп, ешкі аз, сондықтан азшылық көпшілікке бағынады. Ал бағыныштылардың бағы ашылмайтыны бешенеден белгілі.
– Мұны түсіндім, аға. «Ешкі менен қой тең бе, сеніменен мен тең бе?» деп жатады ғой қазақ. Бірақ бір ешкіге бола бүкіл төрт түлікті жазғырыу обал емес пе? Малдың соншалық несі ұнамайды?
– Малғұндығы.
– А – а? Ол не деген?
– Ажалының кімнен, неден болатынын білмей, тасыраңдай беретіндерді бұрынғылар «малғұн» деген.
– Ал оның малға қандай қатысы бар?
– Тікелей. Мал өзін ійесінің асырайтынын, бағып-қағатынын – бәрін біледі, тек неге өйтетінін білмейді.
– Ал неге өйтеді?
– Ал неге өйтпейді? Өзінің қорегі, жейтін азығы болған соң сөйтеді. Мал оны – түптің түбінде ійесі өзін жеп тынатынын – білмейді. Сол үшін ғана төрт түлікті қазақ «мал» дейді.
– Құдай сақтасын, мұны мұншалық қәуіпті сөз деп кім ойлаған? Құдай бізді мал болыудан, мал қылғысы келетіндерден сақтасын!
Кім қазақ?
–Аға, той қалай өтті? Көңілсізсіз ғой, шаршап қалдыңыз ба?
–Ійә, шаршатты.
– Ауыз жаппайтын асабадан, гүрс-гүрс, гүлп-гүлп етіп құлақ тұндырған текнійкадан сіздер тұрмақ, біздер де шаршап шығамыз. Тағы не шаршатты?
– Біз, шал-кемпірлер, қазақша тілек айттық, батамызды бердік. Бізден кейінгілер де, біздің балаларымыз қатарлылар да қазақша сөйледі. Тойдың соңын ала той ійесінің немерелеріне, келіндеріне сөз беріп еді, бір-екеуі болмаса, бәрі дерлік басқа тілде сөйледі. Тіпті біреуі ағылшынша ән салды. Қазақ болыудан қашқан ұрпақты көріп, шошып қайттым. Осындай ұрпақты көргенде, шаршамағанда қәйтесің?
– Ал бұған кім кінәлі, аға? Халық па, халықты басқарғандар ма?
– Халықты қай тілде басқарсаң, сол тілде сөйлейді, оның несін сұрайсың? Ал, менің ұғымымда – қазақша сөйлейтін адам ғана қазақ.
Бала баққан ел едік, қалайша бала сатқан елге айналдық?
–Аға, ашық айтқаныма ашыуланбаңыз, сіз жалпы, көп нәрсеге көңіліңіз толмай жүретін адамсыз ғой. Әйткенмен, айтыңызшы, тәуелсіз мемлекет болғалы бері жаныңызға, намысыңызға қатты тійген мәселелер болды ма?
– Жекелей жемқорлық, сыбайлас жемқорлық әлемдегі елдің бәрінде дерлік бар. Ал біздікі шектен шығып, бәрінікінен асып кетті. «Бұрын шыққан құлақтан соңғы шыққан мүйіз озыпты» дегенді естіуің бар ма?
– Бар, аға.
– «Дәнікеннен құныққан жаман» дейді халқымыз. Оны да естіген боларсың. Байлыққа құныққан адам мемлекеттің қамынан гөрі өз байлығының қамын көбірек ойлайды. «Ананы апарып, мынаны жасырып, анаған қоссам; мынадағыны алып, ізін жауып, анаумен араластырып жіберсем», – деп, қалай байый түсіуін ойлап, күні бойы, түні бойы басы қатады да жүреді. Оның әлеуметтік зардабын санмен мөлшерлеу, пайызға шағып бағалау мүлдем мүмкін емес. Олар бәнкіден ақша ұрлаудың, құрылыстан қаржы жымқырыудың, ең айағы балабақшадан, мектептен, жол салыу мен көшет отырғызыудан да жымқырып қалыудың жүйелі жолын жасап алды. Тек халықты білімді, мәденійетті, заңды бұзбайтын, қылмысқа бармайтын етіудің, йағный халықты бақытты етіудің жүйелі жолын жасай алмады. Жеуден, жымқырыудан қолдары да тіймеді. Өйткені «Малға достың мұңы жоқ малдан басқа» деген ғой Абай. Олардың байлықтан басқа мұңы болмады. Соның салдарынан басшылар байлыққа батты, қатардағылар сансырасып жатты. Жан бағыудың кейбіреулер үшін жан түршігерлік жағдайға жеткені соншалық, олар өз баласын шет елдік байларға сатты. Оған мемлекет мүмкіндік берді, тыймады, көрмегенсіді, білмегенсіді. Жоқтықтан жаны күйзелген байғұс ата-ана: «Біз өлсек те баламыз өлмесін, қайда кетсе де көз алдымыздан аман кетсін», – деп, кез келген жаныуарға да жат деңгейге дейін төмендеді.
– Түу, аға, тұлабойымды түршіктіріп жібердіңіз ғой, тегі. Жақсы бірдеме айтыңызшы!
– Тыңда! Қәзір енді балаларын бұрынғыдай шет елдік байларға емес, өз байларымызға жасырын сататындар шықты. Өзгешілігі сол: өз баласын сатқанды да, біреудің баласын сатып алғанды да қәзір соттайтын болдық. Жазаны қатайтып жатырмыз, қатайтып жатырмыз, бірақ бұндай сұмдықты болдырмаудың қамын жеп, мемлекеттің өз халқын қорғай біліу қәбілетін әлемдік деңгейге әлі көтере алмадық. «Қатын-баласын қорғап қаза табатын қазақты қатын-баласын сатып күн көретін қазаққа кім айналдырды?» – деген сұрақ көкейімізде тұр. Бірақ оған жауап бола ма, болмай ма – белгісіз. Ал менің жаныма екеуі де – бұған барғанымыз да, оған жауап болмауы да – батады.
2023
– Аға, жылдың айақталыуына екі-ақ күн қалды. Айтыңызшы, быйыл сізге қатты әсер еткен қандай оқыйғалар болды?
– Біріншісі – осыдан үш жүз сексен жыл бұрын болған оқыйға – Орбұлақ жеңісі. 1643 жылы шілдеде қазақтың алты жүз, қырғыздың бір жүз, барлығы жеті жүз жауынгер екі қолаң таудың ортасына оқпана қазып қорғанып, қалмақтың еліу мың қолын жеңеді. Сол ұлы жеңісті жаңа Қазақстанды құрып жатқан халқымыз мемлекеттік деңгейде атап өтпеді. Соғыс өткен жердегі аудан ғана, біраз мектеп пен кітәпхана ғана атап өтті. Осы жағдай маған қатты әсер етті. Мұны мен өле-өлгенше ұмыта алмайтын шығармын.
Мектепте, жоғарғы оқыу орындарында тарыйхты оқытамыз; Тарыйх және этнологыйа іністітұтында, Ғылым академыйсында тарыйхты зерттейміз; Ғылым және жоғары білім міністірлігінде тарыйхқа басшылық жасаймыз, алайда соның нәтійжесі осылай болса, онда біздің мемлекеттік жүйеміздің қандай болғаны? Мемлекетіміз халқын, ұрпағын отансүйгіштікке мұндай ұлы жеңісті, бірліктің ұлы күшін үлгі ете алмағаны жаныма қатты батты.
Екіншісі – осыдан үш жүз жыл бұрын көкек айында халқымыз «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп аталған ұлы күйзеліске ұшырады. Қазаққа қарақалпақтан басқа ешкім көмекке келген жоқ. «Қазақ біржола жойыла ма, жоқ па?» – деп, жан-жақтан бақылаушылар ғана болды.
Халықтың қанында бар қаһармандық қайта ойанды. Енді ойанбаса, ел болмайтынын білді. Қырғыннан қансырады, ойсырады; әлі жетпей жеңілді, қапы қалып бармағын шайнады; боздағынан айрылды, боз үйінен безіп кетті; «Аттан!» – деген арыуақты үн атқа қондырды. Ереуіл атқа ер салды, еріулі атқа жем салды; егеулі найза қолында, қайраулы қылыш қынында, жұмырықтай жұмылды, жұдырықтай түйілді, отыз бес жыл шайқасып, ақыры қытайменен ұштасып, Жоңғар мемлекетін жер бетінен жойысты. Сол қәсіретті ұмыттырмайтын «Елім-ай!» деген зар қалды. Соның бәрін бір жыйын жасап, бір күн ғана мемлекеттік деңгейде атап өте алмағанымыз қалай жаныма батпасын?
Осы екі нәрсе быйыл – екі мың еліу үшінші жылы – менің жаныма қатты батты. Сол үшін мені сөгесің бе, жек көресің бе, оны өзің біл!
– Апырмай, аға, құлазыған құу далада қалғандай қылдыңыз-ау!
– Құлазымау үшін артыңа қарама, алдыңа қара!
Қорқам ғой
– Тәуелсіз мемлекет болғалы бері елімізде қазақша сөйлейтіндер біраз көбейді. Оған қандай баға бересіз?
– Біраз көбейсе,«біраз» деген баға берем.
– Әй, қырсықсыз-ау, аға. Бір жақсы баға береді екен десем. Жарайды.
Ал енді қазақша білгісі де, сөйлегісі де келмейтін, өзге тілде өмір сүріп жүргенін мақтан ететіндерге қандай баға бересіз?
– Олар – көң.
– Көң? Ол не дегеніңіз?
– «Тыңайтқыш» дегенім.
– Қандай тыңайтқыш?
– Кәдімгі. Егінді, жемісті, көгөністі жақсы өсіретін қорек.
– Ал оның қазаққа қандай қатысы бар?
– Тікелей. Патшалық Ресейдің әйгілі қоғам қайраткері П.Сталыпин деген адам: «Ұлттық сана-сезімі жоқ халық – өзге халықты өсіріп-өндіретін көң», – депті. Енді түсіндің бе?
– О-ой, түсінгені құрысын-ай! Басқаны білмеймін, мен, әйтеуір, өлсем өліп кетермін, бірақ көң болмай өлем, аға! Қорықпаңыз!
– Мен сенен тек өліп кетесің-ау деп қорқам ғой.
Бексұлтан НҰРЖЕКЕ-ҰЛЫ
ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты
ПІКІРЛЕР2