Мархабат Байғұт

---

Тоқсан бесінші жылдың ақпан айында жайдарман мінезді жазушы, ақын әрі сазгерлігі де бар Тұтқабай Иманбекұлы кенеттен қайтыс болды. Шерағаң (Мұртаза) «Әттең, тонның келтесі-ай…» дейтін. Тұтқабай інісін. Тұтқабай Иманбекұлы сол ақпанның аяздылау, алайда ашықтау күнінде Кеңсай зиратында топырақ томпайтқан. Кеңсайда қазақтың небір жақсылары мен жайсаңдары жатыр. Жайдарман ағамыз жатқан жерден Баукеңнің – Бауыржан Момышұлының бейнесі көрінеді екен. Тұтқаш көкемізді Жер-Анамыздың қойнына тапсырып тұрып, қолбасшы қаламгеріңіздің, ұлтының намыс туына айналған аңыз-ағаңыздың ескерткішіне қарағанымызда, ол кісі інісіне сұстана қарап: «Әй, сен бала бұл жаққа неге сонша асықтың, а-аһ?!» дегендей сезілген. «Әттең, тонның келтесі-ай…» деп күбірлейді Шерағаң.

Жайдарман жазушыңыз, ақжарылқап ақыныңыз, сезімтал сазгеріңіз Тұтқабай Иманбекұлы Баукеңнің «Ұшқан ұясын» тәржімалаған-тұғын. Сол Тұқаңның ең соңғы шығармасы – драмалық эссесі де Бауыржан Момышұлына арналды. Бірақ ол туынды автордың көзі тірісінде жарық көрмеді. Жарияланбады. Бір-екі театрға ұсынғанымен, сахнада қойылмай қалды. Сол драмалық дүние «Ұлағат ұясы» деп аталатын. Тұқаң «Ұшқан ұяны» аударып, аса қатты берілгені, ерекше елтігені соншама, бірер жыл бойы Баукеңе ұқсағысы келіп, сол кісіше бата бергісі келіп, Мо­мыш­ұлынша мақамдатқысы келіп, мақал­датқысы келіп жүруші еді. Әсіресе, Бау­кеңнің өз сөздерін, мақалдар мен мә­­тел­­дерге бергісіз қанатты қағидаларын жатқа айтып кеп-кеп жөнелгенде, талайларды таң қалдыратын. Мәселен, былай деп, Бауыржанның өзі ғана емес, әкесі Момышұлының батасын беретін: «Ақ жүрек болып жолдасың, адалдық сені қолдасын. Жақсылық үшін күрессең, жаныңды арың қорғасын. Арынды болсын шабысың, алымды болсын табысың, найзадай болсын намысың. Ер жігітке бәрі сын. Қиындық көрсең мұқалма, ауырлық көрсең жұқарма, қамқоршы бол кішіге, үлкенді үлгі тұт алға».
Кезінде Бауыржан Момышұлының «Ұшқан ұясы» туралы түрлі-түрлі әңгіме айтушылар болмай қалған жоқ. Баукең туралы әр жылдарда нелер айтылмады дейсіз?! «Ұшқан ұяны» аударған Тұтқабай Иманбекұлы да талай-талай ескертпелер естіген. Ауыр-ауыр айыптауларға арқасын тосқан.
Біреулері шықты: «Сен «Ұшқан ұяны» мүлде өзгертіп, өңдеп-жөндеп жібергенсің, өз өрнегіңе икемдеп бүлдіргенсің. Момыш­ұлының стилі сақталмаған» деп. Екін­шілері керісінше кергіді: «Аудармаға өз туындыңнан бетер жауапкершілікпен қа­рау керек еді. Жүдеулеу жерлері бар екен, құнарландыра, халықтандыра, көркемдей түсу керек еді» деп. Жайдарман жазушы­ңыз тым-тым нәзік жүректі-тұғын. Қатты қиналды. Қорғансыздығын білдіріп алды. Сыртынан күліп, келемеждеушілер табылды. Түптің түбінде «Ұшқан ұя» өз ба­ға­сы­н алды. Автордың да, аудармашы­ның да еңбектері еленді. «Ұшқан ұя» жұрт­шы­лықтың жүрегіне жол тапты. Терең текті туынды ретінде төрден орын тиді. Мемле­кеттік сыйлыққа ие болды.
Бертінірек Тұтқабай Иманбекұлы сол мақалдата мақамдатуын үдете түскен. Бауыржаннан бастап, өзге де ақын-жазу­шы­лардың афоризмдерімен айшықтап, бұрынғы өтіп кеткен билер мен шешендер­дің асыл мұраларын талмай насихаттауға көшкен. Қаз дауысты Қазыбек бидің: «Жазылмаса, дерт қиын; Іске аспаған серт қиын. Ақылыңнан адасып; Өзің түскен өрт қиын» дегенін қырағаттағанда, неше алуан тағдырды бастан кешкен қариялар жағы «аһ» десер еді.
Бірте-бірте Тұқаңның өзі де «Өнеге сөз – өрісің», «Ағайынға – ақ бата» атты қос кітапшасын бірінен соң бірін ұсынған. Бая­ғыда, жас кезінде, әлі ақындық ал­бырт­тығы бәсейе қоймаған жылдарында «Бұлақ күліп ағады» деген жыр жинағы жарық көрген. Сол кітабында: «Халқымыз жақсылықтан өрнек салып; Өссін депті өмірде ер мақтанып. Жайдақ жерге жанары тояттанбай; Дүниеге көз салған өрлеп барып» деуші еді ғой. Сол шумақты «Аға­й­ын­ға – ақ бата» кітабына эпиграф етіп алған.
«Жанасып, жұғысып, ұғысып…» деген сөздерді жиірек қолданатын Иманбекұлы­ның өзі жайдарман жаратылысымен жақ­сы­ларға жақындап, жанасып жүрер жан еді. Ал біз кісікиіктеу едік.
Ауданымыз бір, Абай мектебі дейтін алтын ұямыз бір болса-дағы, Тұтқаш аға­мыз­бен кешірек, университет бітірген­нен кейін ғана таныстық. «Сен екенсің ғой», – деді бас-аяғымызға асықпай қарап алып. «Оқып жүрмін анау-мынауыңды. Очерк­терің әңгіме сияқты», – деді соңсоң. «Үйге барамыз», – деді тағы да.
Үйлері тым тар екен. Біржарым бөлмелі деседі. Жеңгеміз қабағын шытыңқырап қарсы алды. Кеше үйге қонбапты Тұқаң. «Мына баланы, мына баланы танып қой­ғын. Осы жас жазушымен жүрмін. Бір ауданнанбыз. Бір ауданның орталығын­дағы бір мектепті бітіргенбіз. Сонда да енді таныстық. Ойбай, айтпақшы, айналайын Мәрияш-ау, сенің де оқыған, бітірген мектебің ғой! Бұ бала да – сол Абай мекте­бі­нің түлегі. Ертең Дулат Исабековпен таныстырам. «Жалын» альманағына апарам. Әкелген шығармаң бар ма?»,– деді. «Қол­мен жазылған, машинкаға басылма­ған, үш шағын әңгімем бар», – дедім. «Қол­мен дейсің бе? Почеркің қандай еді?»,– деді. «Көркем жазудан бес алатынмын. «Абай мектебі» дейтін газет түгел менің қолыммен шығатын», – деп мақтаныңқырап қойдым.
Жарты бөлмелікте жазушымен бірге жаттым. Қаламгермен, белгілі жазушымен, «Тұт ағашының көлеңкесі», «Үш айдың үш күні» сияқты кітаптары арқылы оқыр­ман­ға кеңінен танылған прозашының, одан ертеректе «Ақ қайың», « Бұлақ күліп ағады» дейтін жыр жинақтары шыққан ақынның, «Ем», «Тапсырылмаған гүл» сияқты тамаша әңгімелері «Лениншіл жаста», «Жетім қы­ран» дейтін ғажап повесі «Жұлдызда» жария­лан­ған жерлесімнің жанында жатырмын. Түні бойы әңгіме шертіп, сырын да, жырын да, өткен түнде қайда қонғанын да жасырмады.
Ертеңіне Тұтқаш ағаммен баяғыдан бермен қарата сырлас, мұңдас, дос адамдай сезі­ніп ояндым. Баяғыда ше, үш-төрт шақырымға созылатын ауылымызда қатарлас балалар бір-біріміздің үйлерімізге барып, бір көрпенің астында ертегі айтып қонып шыққаннан кейін бұрынғыдан бетер жақын, дос боп кететін ек. Тура сондай күй кешкендейміз.
«Жалын» альманағының редакциясында Тұқаң Дулат Исабековпен таныстырды. Дү­кең жымиып, жылы қарсы алды. Тұқаңа әлденелерді айтып, әдемі әзілдесті. Сыртынан Төлен Әбдіковтің әлдебір әрекетін әжуа­лап, ұзақ күлісті. Екеуі. «Әкелген әңгімелерің қайда?»,– деді Дүкең. «Машинкаға басыл­маған, қолмен жазылған күйінде»,– дедік. «Кәне, көрейікші», – деді Исабеков. Ұяла-қызара ұсындық. «Ой, мынауың мәшіңкеден әдемі, анық қой. Өз қолың ба, қыздың қолы ма?», – деп қалжыңдайды Дүкең. – Тастап кеткін. Ертең сиыр сәскеде келгін. Оқып қоямын». Айт­қан мезгілінде жеттік. Иса­беков қолын ық­ыласпен ұсынып: «Ауылдың иісі! Нөмірге, кезектен тыс саламыз», – деді. «Автор тапқан адам­дарға сыйлықтарың жоқ па?», – дейді Иман­бекұлы қасқа маңдайын қасып қойып.
Ойда-жоқта жазушы ағамыздың ауылында тұратын бір қария қайтыс болып, Тұқаң­ның әкесі Иманбек ақсақалмен жолықтық. Иманбек ақcақал көненің көзіндей көрініп, жайуат-жайдақ сөз айтпай, құнарлы сөйлеп отырыпты. «Тұқаң бала кезінде қандай еді?», – деп, өзімізше қызығушылық танытып, Име­кеңе сауал тастадық. Елп етпеді. Тұқаң секіл­ді елгезектенбеді. Елпілдемеді. Естіме­гендей. Керенау. Газеттің тілімен сұрағаны­мыз­ды жақтырмады. «Бала кезінде бала-тұғын, сап-сары боп, көзі бітиіп жүретұғын», – деді.
Кейінгі кездері, Кеңсай жаққа кетердің алдындағы жылдары Тұтқабай Иманбекұлы туған ауданына жиі-жиі келе берген. Кейбі­реулер таңырқап, сыбырлай сұрайтын: «Ағаң ауылдан шықпай қойды ғой. Тойдан қалмай­тын­ға айналды ғой» деп. Сөйтсе-е-е-ек, сағы­нышын баса алмай, көп ұзамастан Кең­сай­дың күнгейлеу бір беткейінен топырақ томпайтарын сезген екен дә.
Бірде Жайдарман көкеміз Жамбыл атын­дағы ауылда өткен тойға қатысты. Екі апта бұрын ғана Ақбиіктегі әпкесінің келін түсіру тойын ашып беріп, тербеліп тұрып, тебірене сөйлеген. Аудан орталығынан барған ансам­бльдің әдемі келіншегіне қосылып, «Әттең, тонның келтесі-ай» әнін әуендеткен. Енді, міне, Машаттың бойындағы сұлу бақта, шадыман шарбақта өтіп жатқан тойдың қадір­менді қонағы болып отыр. Тойды ашып берді. Тартымды сөйледі. Баукеңнен бастады. «Ұшқан ұядағы» келін туралы шумақтарды келтірді. Одан кейін өзінің «Өнеге сөз – өрісің», «Ағайынға – ақ бата» деген жинақ­та­рынан теріп-теріп термелетті. Ол жылдары тойдағы сөз әжептеуір тыңдалатын. Әсіресе, Тұқаңдайын ақын-жазушылардың айтқан­дарына қалың қауым құныға құлақ қоятын.
Жайдарман жазушыңыз орнына отыра салысымен-ақ оқырмандары қоршап алды. Кітаптарына, дәптер­леріне, жал­ғыз жапырақ қағаздарына, тіпті салфет­каға дейін қолтаңба қой­ды­рып алып жатты. Жайдарман жара­ты­лы­сыңыз мәз-мейрам. Қанат біткен­дей, сәл-пәлден соң қалықтап ұшып кетердей көрінді. Қыздар биге шақырса екен дейтіндей. Әне, Машат өзенінің бойында өскен талдырмаш талдар мән­зелдес сұлулар бірінен кейін бірі биге шақырды. Жазушының ойын қайдан ғана біліп, қайдан ғана сезіп қояды десеңші! Жайдарман жасарып кеткен. Қимыл-қозғалысы, бұрылыс- бұралаңы басқаша. Той үш сағатқа созылды ма, одан да ұзап кетті ме-ау, бастан-аяқ биледі ғой сонда Тұтқаш көкеміз. Кей­біреу­лер әжептеуір сөз етісіп, сыбырласа күбірлесті. «Ақын­дарға, сазгерлер­ге бәрі жараса береді ғой» десті кекетіңкіреп.
Көп ұзамай-ақ Тұқаң тағы да тойға келді. Ара-арасында Арысқа, сонсоң Созаққа соқты. Келеске кетті…
Бір барғанымызда мінезділеу Мә­рияш жеңгеміз: «Ағаң отбасының адамы емес. Тойдың, жолдың, сал-серіліктің адамы. Мені түк түсінбейтін мылқау деймісіңдер? Екі күн демалыс­та ше, кейде ішқұса болғандай көзінің алды көгістеніп, көлеңкеленіп, күрсі­ніп, үйден шығып кетудің амалын тап­пай аласұрады. Сондайда: «Бар! Бара бер! Рұқсат!», – деймін. «Рас па? Рас па?», – деп киіне бастайды. Балконнан қарап көрсең бар ғой… Кетіп бара жатқандағы қимылына қайран қалып, рұқсат бер­геніме өзіме-өзім жүд-дә-ә ырза боламын», – деп күлген-ді.
Жайдарманның жанасымы жара­сым­ды-тұғын.
Ол Баукең сынды жампозға да жанасып, іні бола білді. «Ұшқан ұясын» аударғанын айттық. Сәукеңе (Сәуірбек Бақбергенов) де нағыз іні дос, сыйлас, сырлас бола білді. Партизан – патриот қаламгер Қасым Қайсенов те Тұтқабай Иманбекұлын туған бауырындай жақсы көретін…
Небір жақсылармен жанаса білер бірегей қасиетіне қайран қалатындар аз емес-ті. Күресуге жаралмаған жан екен де. Біреулер әлдебір себептермен шырақ алып соңына түскенде, көтере алмады. Жүрегіне жара салынды. Ең жақсы көретін ұлынан айырылды. Барған сайын сол жара ұлғайған. Сол бір ақпанда жақсы көретін оқырман інісі, Алматыдан келгенде Түлкібас стансасынан қарсы алатын, қайтарында шығарып салатын жанашыры Өмірәлі Шадырман «Кеңсайдың күнгейінде жатыр көкем» деген қаралы өлең жазды. Тұтқабай Иманбекұлының бейітінен сәл шығыс жаққа қарасаңыз, қаһарман қаламгеріңіз Баукең бейнесі көрініп тұрады.
* * *
Қазақ университетін тәмамдаған, «Жазушы» баспасына, «Лениншіл жас», «Ара», «Қазақ әдебиеті» сияқты басы­лым­­дарға ерен еңбек сіңірген қаламгер, жайдарман жазушы Тұтқабай Иманбек­ұлы биыл сексенге толар еді. Өкінішке қарай, еленбей, ескерілмей, еске алынбай келеді. Бір жұбанарлығы сол, күйеу баласы Пердебай Сәбитовтің, бауыры Дәурен Әшімбайұлының демеушілігі­мен «Жетім қыран» жинағы және «Әт­тең, тонның келтесі-ай…» естеліктер кітабы 2012, 2013 жылдары жарық кө­ріп, Оңтүстік жұртшылығына таратылды. Облыс кітапханаларында, Тұт­қабай Иманбекұлы атындағы мектепте, өзге де оқу орындарында кештер өтіп жатыр. Шүкіршілік.