Өмір аққан су сияқты тез өте шығады екен. Кеше ғана бір дас­тархан басында жарқылдасып, қарқылдасып, іштегі шерімізді ақтарысып, алдағы жоспарымызды ой елегінен өткізісіп жүрген ұстазым Сейтжан Тәбәрікұлы 89 жасына қараған шағында өмірмен қоштасты.

Сейтжан Тәбәрікұлының 1954 он жылдық мектепті бітірген аттес­татымда сынып жетекшісі ретін­де қойған қолы тұр. Сол жылдардан бері ағал-інілідей болып кет­тік. Мен Алматыдамын, ол Се­мейде тұрады. Екі-үш күнде бір телефон арқылы тарихи-әдеби тақырыптарға ой бөлісуші еді. Қоңырау соқпай қалсам, өзі хабарласатын.
Таңқалатыным – менің де, ұста­зымның да тарихи тақы­рып­тарға кітаптар жазуға қатар ынталасатынымыз. Әрі осы тақырыпқа екеуміздің де 60 жастан асқаннан кейін құлшына кіріскенімізде. Әрине, оған екеуі­міз де алғашқы еңбек жолдарымыз­ды облыстық «Семей таңы» газетінде түйістірге­німіз орасан зор пайдасын тигізді. Соның арқа­сында мен Ресей мен Қазақ же­рін­дегі 20-дан астам мұра­ғаттар­дың кітапханаларында болып, көп ға­лым­дарға белгісіз мыңдаған құжаттарды көтеріп,
28 том энци­к­лопедиялық кітап жаздым. Енді 12 томын дайындап жатырмын. Ал ұстазым Семей мұрағат­тары мен кітапханаларын қопа­рып, аса құнды тарихи деректер негізінде 14 кітап дүниеге әкеліп, артына өлмес мұра қалдырды.
Ол менің ұстазым, ақылшым әрі сырласым болған, Сейтжан (Сейтмұхамет Тәбәрікұлының өмір жолы талай жастарға үлгі-өнеге. Сол үшін өмірбаянына қыс­қаша шолу жасайын.
Ол 1928 жылдың 17 наурызында Семей губерниясы Қарқара­ды уезінің Абыралы болысының «Қойбағар» қыстағында дүниеге келген. Әкесі Тәбәрік (1878-1961 ж.ж.), шешесі Қадиша (1893-1978 ж.ж.).
Сейтжан аға 1943 жылы Қай­нар орта мектебін үздік бағамен бітірді. Әрі қарай оқу мүмкіндігі болмағандықтан, әрі мектепте мұғалім жетіспегендіктен алдымен пионер вожатыйы, одан кейін мұғалім, оқу инспекторы қыз­мет­терін атқарды.
1946 жылы Владивостокта Қиыр Шығыс теңіз флотына әс­кери міндетін атқаруға жібе­рі­леді. Алғырлығы соншалықты, орыс тілін тез арада үйренді. Тілді тез игеру қазақ жастарына тән ерекше қасиет екенін өзге ұлттар халқы мойындайды.
Осылайша Сейтжан ағамыз Қиыр Шығыста қазақ жастары­ның абыройын көтерді.
Қиыр Шығыс теңіз флотының әскери бөлімінің бастығы Адмирал Макиевский алғыс хат жариялап, әке-шешесіне жіберіпті. Он­ың үстіне «Прииртышеская пр­ав­­да» газетіне «Моряк из казакс­тана» деген мақала жарияланады.
Оның тағы бір өжеттігі ол қол­басшының рұқсатымен Владивос­токтың Педагогикалық институтына сырттай оқуға түсіп, оны ой­­дағыдай тәмамдап, тарих пәні­нің маманы деген диплом иелен­ді.
Ол әскери қызметтен оралған соң туған ауылы Абыралы ауданында комсомол комитетінде қызмет атқарды. Көп кешікпей сауатты, жоғары дәрежелі білімі бар, жаны таза, жүрегі елім, жерім, отаным деп лапылдап тұрған жа­лын­даған жас жігітті Абай аудан­дық комсомол комитетінің бірінші хатшысы етіп сайлайды. Арада көп уақыт өтпей партия қызметіне жоғарылатады. Облыстың ең алыс – Ақсуат ауданына аудандық партия еомитетінің екінші хатшысы етіп тағайындайды. Жұмысы жақ­сы жүріп жатты. Халық расында еңбекшіл маманды сыйлайды.
Бірде ауылдың құрметті бір азаматы қайтыс болып, құран ба­ғышталып, ағамыз қолын жайып отырыпты. Соны бір журналист суретке түсіріп алып, облыс­тық партия комитетіне жіберіпті. Бар кінәсі – сол оны орнынан алып, кейіннен совхоздың парткомынан да, мектеп директорлығы қызмет­те­рінен де алып, 6 жылдай соңына түсіп, атеиссің деп қудалап отырыпты.
Осы кезде әділ әрі қайсар мі­нез­ді Сейтжан аға облыстық партия комитетінің бірінші хатшысына тікелей кіріп, шындықты түсіндіре айтып, қайтадан партия қызметіне қабылданады. Оның «Тағдыр» кітабындағы мына бір сюжетіне назар аударып көре­тін­дей: Семейдің зооветеринарлық институтын сырттай тәмамдап, дипломды да алды. Ол заманда екі институтты бітірген мамандар жоқтың қасы болатын. Алдымен Шұбартау аудандық партия комитетінің екінші хатшылығына жоғарылатылды. Кейіннен Бородулиха, Ново-покровка аудандарында басшы қызметтерде істейді. Ең соңында қызметі Ново-Щульба ауданы атқару комитетінің төра­ғасы қызметін атқарады. Таза орыс ұлтты аудандарында қазақ­тардың намысын асқақтатады.
Сейтжан аға кейіннен Рес­пу­б­ликалық дәрежесіндегі зейнеткер ретінде де қарап жатпады. Оның қаламынан шыққан: «Замана ағысы», «Мәннан Тұрған­баев», «Шарлаған жолым жатыр жер бетінде» , «Қайран Мәннан», «Алаш арыстары», «Жүрегім неге тулайсың», «Тауқымет», «Жүрек сөй­­лейді», «Алаштың алтын кө­лір­лері», тағы басқа да кітапта­рында қазақ ғылымын өркенде­туге қатысты көптеген дәйек, деректер бар.
Оның «Тағдыр» кітабындағы мына бір сюжетіне назар аударып көрейік:
«Өмірдің ыстығы өлім жағадан алғанда сезілер деген». Кәмила ақырғы қонысында, Ертістің оң жағалауындағы орыс-қазақ мекені Уба-Форпоста аядай бөлмесінде жалғыз сарғая сазарып отырудан жалықпайтын жұмбақ жанға ай­нал­ған. Бұл сырт көзге cолай бол­ғанымен ол іштен сансыз сұраққа қаумаланып жауабын, себебін іздеп, ойы он шаққа шарқ ұрып, мазасын алатын.
Бәрі де тағдыр, жазмыштан ба екен? Тағдыр неге ала-құлалықты қалайды?
– Есіркер, өткенін еске алар, жанына пана болар кім бар?
– Ұяңдық ұясынан ұлағат
ал­ып, қылығы өн бойына жарас­қан бекзатым дейтін Мұхтарынан мүл­де көз жазып, адасқандары ма, шуақты күндері сөнгені ме?
Кәмиланың бүгінгі мүшкіл халі тұңғиыққа батыра, әріден сабақтай өткендегі аз күн шуағына шарпылған күндері мен түндерін көлбей қақтырып көз алдына әкеліп, кей сәтте сайқымазағына айналдырып қорлайды. Ой тор­ла­ған басын сілкіп-сілкіп жіберіп, тым оқыс шешімге шеп құрып, лып етіп орнынан тұрып сыртқа шыға жөнелетін кезі жиілей түскен.
Сыртқа шықса, селт етіп жа­тыр­­қай тіксініп, өз көзіне өзі сен­бей төңірекке көз сүзеді. Шың­ғыс­тауы, Арал-төбе мен Ақ­­шо­қысы атамекені қайда? Ту­ған жерде жиіркеніп, бір уыс топырағын бұйыртпағаны ма? Кінәміз не? Өткен ғасырдың со­ңы­нан бастап аш-жалаңаш шұбы­рып келіп, қазақ даласының ең шұрайлы жерлеріне қоныс аударып, есеңгіреген естерін жинап алған орыс мұжықтарының ортасына Абай ұрпақтарына күмп ету­ге тағдыр пешенеге жазған ба?
Тағдыр, жазмыш неткен қатал еді? Ынтықпен қосылып, екі ас­ыл жүрек сүйістірген ыстық махаббат, көксеген көңіл қанжала­ғандай бұл күйге қашан, қалай тап болып еді?
Мұхтар Семейге оқуынан де­малысқа оралған шат-шадыман күндердің бірінде, Ленинградтан жолдаған орыс қызы Валентина Николаевна деген бейтаныс жанның хаты қолына түсіп, онда: «Мұхтар, мен сенен екіқабатпын» деген суық хабардан Кәмила есі­нен танғандай, төбесінен жай түскендей, адал жүрегі тілімденіп, көзіндегі жасқа, іштегі ашу-ызадан тұншыға «неткен қарабет заман мынау?! деп, Мұхтарға бота көзі­нің жарқылымен сұстана мірдің оғындай уытты тіл қатып, дереу жиналып, өкпеге булығып Семейден тура ауылдағы үйлеріне бет түзе­ген еді. Өзі де түсінбейтін күйде.
Өмір бойы жеткізбеген арманы болып, бірде аласұра желігіп, бірде торыға егіліп: «асығың едім ғой, асығың болып жұртқа әйгі­ле­ніп қосылып, қос құшақ енді айырылмастай серттескен едік-ау Мұх­тар? Бұл не тұрлаусыздық? Жа­зықсыз жаныма жара, жүрегіме дерт салғаның ба дегендей көл-көсір көп көкейіндегісін көзбе-көз айта алмастан, не жүз шайысып бет қайтарыспай, ақылды ашуға тұмшалатқан сол сәттен бері Мұхтардың жүзін бір көруге, бір ауыз лебізіне зар, меңіреулі күндер әбден титықтатып, жүйке­сін жұ­қарта әлсіреген Кәмила ішқұса дертіне шалдыққанын енді мо­йын­дағандай. «Жығылған үстіне жұдырық » демекші, бауырына басқан балапаны – Мұғаштан да осы бір дүрбелеңде мүлде көз жазып, жас туған сәби-Мағрипа­сынан өлідей айырылып, аңыра аһ ұрған жалғыздыққа қызғаныш күйігіне күйіп, өртеніп жүрген шақ­та Мұхтардың Ташкентте түр­ме­ге түсіп (1930 ж.) Алматыға жібе­ріл­ген хабарын естіп, ес жинап, қимас көңіл Кәмиланы Мұх­тар­мен сұхбаттасу үшін далбаса са­парға шығарған-ды.
Өкпеге қиса да, үрмеге қимаған Кәмила ондағы туыс апайы Уәсилаға:
– Мұхтарға барсам, жолығып тілдессем тамақ кіргізсем, – деп кел­генін айтқанда, Уәсила бірден той­тарып, тіксіне тіл қатқан-ды. «Салы суға кеткендей» кешкен күй­ден тағы соққы алып, мұрттай ұшып, төсек тартқан аурулығы жайлы елдегі жанашыр шешесі мен жалғыз ағасына суыт хабар да жеткен.
Сонда адуынды да, айбарлы анасы Дәмегей:
– Е, бірі қимас­тық­пен, бірі намыс сезімі билеген соң тойтар­ған болар. Кәмешті дертіне дерт қостырмай, өз қо­лыма жеткіз, – деп Жағыпарға өктем шешім айтқан-ды. Астана­да­ғы бірге туған апайы Уәсиланың қолынан Уба Форпостағы Ма­ғауия­ның отбасына, анасы Дәме­гейдің қарауына соңғы рет, 1930 жылы осылай орал­ған.
– Кәмиланың өз туған шешесі Маржан сұлу, аурудың тақсіретін шегіп ғұмыры тым қысқа болды. Жақсының көзіндей, келбеті анасына тартқан Кәмила, оның сұлу сымбатын жалғады.
– Абайдың ерке келіні Дәме­гөй Кәмиланы туысымен бауырына салып, аналық мейірім шуағын мол жайып, тәлімдік нәрін сіңірді. Тең құрбыларынан кемдік көрсет­пей мәпелеп бақты, оқытты, қолы­нан ұзатты. Енді, тағы кең пейілі «қайтып келген қыз» дегізбей, тағдырға араша түсіп бәйек болып, ыңғайына жүреді.
– Жүйкеге түскен жүк Мағауия отбасын түгел шарпыған еді. Жанындай жақсы көретін қарындасы «қалқатайының» бар ғұмыры қоламталанып, сеніміне секем түсіп, өз басын қоярға жер таппай, ел­ден жырақтап, көз тасада жүр­ген, шарасыздық жолын байла­ған.
Жастайынан қатар өсіп, сырлас, сыйлас, қимастықпен жарас­қан әрі досы, әрі қарындасының ғашық жары болған Мұхтарды да бір сәтке арашалап алғысы да ке­леді. Текті пиғыл, ақ ниеті кінәм­шіл­­дікке де, кемшілдікке де бас­тырмайды.
– Кәмила да толып жатқан тір­шілік­тің бұралаң бұлтарыста­ры­нан өз тағдырына ұқсастық іздеді. Иә, ол жалғыз емес те сияқ­ты. Қазақтың маңдайына біткен небір кемеңгер көшбасшылары Мұхтардың рухани ағалары Әлихан Бөкейханов, Жүсіпбек Ай­мауытов орыстан әйел алып, Сәкен де биязы мінезді, момын ауыл қызының қала мәдениеті мен Еуропа киімін кигенімен, жүріс-тұрысы көңілінен шықпаған Көкеш сұлуды төркініне кері қайтарғаны Мұхтарына да «өнеге» болғаны ма? Онда ұлттың тағдыры не болмақ? Алғашқы албырт қадамынан есілген махаббат жібін қызғаныш отына күйдіріп үзгенде, өзі сияқты мойындап жаралы жүрегіне шипа іздейді.
Алла мүсіркесін! Басқа шара жоқ деп жұбатады анасы Дәме­гей.
Сені іздейтін, сағынатын адамның бар екенін сезіну де бақыт. Мұхтар тірі, ол ұмытпақ емес, тек шарасыздыққа ұрынған болар. Ол да сүйіп қосылды. Сені кінәлап айырылысамын деген сөзін естіген жоқпыз. Оның әуел­ден ақ аңсары, көздеген мақсаты адамдық, ақтық еді ғой. Мұхтар онысынан еш уақытта қайтпақ емес, – деп ағасы Жағыпар сыр ашып Мұхтарды ақтайды, арашалайды.
Мен Сейтжан ұстазымның Ново-Щульба ауданында аудан­дық атқару кеңесінің төрағасы болып қызмет атқарған кездегі жергілікті халықтың, сондай-ақ, Абай атамыз­дың ұрпақтарының ауыздарынан естіген шындық­тарды қысқаша бердім.
Кәмилаш апамыздың және басқа да туыстарының сүйектерін ГЭС-тің астында қалдырмай, Құнанбай атамыздың еліне апарып жерлеуді ұйымдастырған Сейтжан Тәбәрікұлы болатын.
Жүрегі «халқым» деп соққан нағыз азамат еді-ау!..

Болатбек Нәсенов,
тарих ғылымының докторы.