Театр өнеріне жақын жұрт Алма Кәкішеваны «Империядағы кеш», «Көшкін», «Таңсұлу», «Алмас қылыш», «Апалы сіңлілі үшеу» қойылымдары арқылы жақсы таниды. Сахнадағы еңбегін актриса болудан бастап, режиссерлікке бет бұрған Алма Жұмашқызы «Режиссер ешкімге тәуелді болмауы керек, сонда ғана ол тәуір дүние жасайды. Адам баласы өскен сайын бір қалыптан екінші қалыпқа өтеді. Жыл жылжыған сайын дүниетанымың өзгеріп, бұрынғы ісің бүгінгіге ұқсамайды, басқа кеңістікке өткендей боласың», – дейді. Алма Жұмашқызымен әрі қарайғы әңгіме режиссерлік мамандықтың көпшілікке бәймәлім қыры туралы жалғасты.

– Бұрынғы ісіңіздің бұрынғыға ұқ­самайтындығы қойылым­да­рыңыз­дан байқала ма?
– Әрине, бір қойылымды қой­ған соң келесісін бұдан өзге тә­сіл­мен сахналауды ойлайсың. Тек олар­дың барлығына тән ортақ дү­ние – драматургияға да, актерге де тәуелді болмайтын кеңістік жасап алу. Оны өзгелер көре алмайды. Ол сіз­дің шығармашылық құпияңыз се­кілді. Мен алғашқы спектакльден бастап осы тәсілмен жұмыс іс­тей­мін.
– Алғашқы спектакліңіз қан­дай еді?
– Ол менің дипломдық жұмы­сым – «Шығармашылық жалғыз­дық» деп аталған. А.Камю,
Ш.Құ­дайбердіұлы, М.Мақатаев шы­ғар­маларының негізінде жа­зылған абсурдқа жақын дүние бол­ды. Дипломдық жұмысымды көр­ген өзбек режиссері А.Салимов «Ал­ма, менде Т.Жуженоглының «Кө­ш­кін» атты пьесасы дайын тұр, мен ол кісімен пікірлес доспын. Сол пьесаны сен қойсаң қайтеді, менен гөрі сен жақсы шығара алатын сияқтысың. Ол драматургияға үлкен сілкініс әкеледі», – деді. Мен ке­лістім, алайда, арада бір-екі жыл өтіп кетті. Ол аралықта Жамбыл об­­­лыстық драма театрында Ә. Әм­зеұлы­ның «Қор болған Қодар-ай» деген пьесасын фантасмагория жан­рында қойдым. Премьераға адам көп жиналды. Бұл – облыстық театр­лардағы алғашқы жұмысым еді. Сырт қаладағы өзіңе таныс емес ұжыммен жұмыс істеуді осы кез­ден бастап үйрендім.Репертуарда біржылдан аса уақыт жүріп, кейін басқа нұсқада сахналанды. Ал «Көшкінді» М. Әуезов театрын­да О.Қиқымовтың аудармасымен қой­дым. Ол да қалыпты дүниеден ал­шақтау қойылым болды.
– Алғашқы жұмысты абсурдтан бас­тадыңыз, одан кейін фантосмого­рия. Демек, жанр мен тақырыпты таң­дайсыз?
– Таңдаймын. Шығарма­шы­лық­пен айналысатын адам ретінде ойымда көп мәселе жүреді. Ұсы­ныл­ған пьесаның мәні ойымдағы про­блемаға жақын болса, неге сах­наламасқа. Осы уақытқа дейін тап­сырыспен ештеңе қоймадым. Тәуелсіздіктің 25 жылдығына орай депортация тақырыбына жаңа спек­такль дайындап жатырмыз. Де­портация мен үшін тапсырыс қана емес, бүкіл халықтың тағ­дыры. Қазақстан атты мемлекетті мекендеп отырған көптеген ұлттың тағдырын мемлекеттік тапсырыс деп ойласақ, оған біржақты қараған боламыз. Депортация тақырыбы ел тарихының бір беті, азаматтар тағ­дырының бір көрінісі секілді, оның біздің өмірімізден алшақ болуы мүмкін емес. Режиссер болу кей жерде айта алмайтын шын­дық­ты айтудың жолы деп білемін. Бізге сабақ берген педагогтар, сіз ре­жис­сер бола жүріп, ешкім айт­паған проблеманы сахнадан айта аласыз, бұл Құдайдың сізге берген ең құнды мүмкіндігі деп айтатын еді.
– Экспериментке барғанды ұна­та­сыз. Біздің аудитория экс­пе­ри­мент­ті қалай қабылдайды?
– Барлық режиссер экперимент жасайды. Кейбіреуі экперимент жасап отырғанын байқамауы да мүмкін. Кешегі жұмысыңыз бү­гінгіге, бүгінгі жұмысыңыз ертең­гі­ге ұқсамайды. Мойныңызға ал­ған жұмыс оған жаныңызды берген сайын өзге бояу ала бастайды. Мә­селен, «Алмас қылышқа» дайын­дал­ған тұста Әбілқайыр менің кө­зі­ме тақта отырған хан болып елес­теген жоқ. Алпыс екі жерінде жа­расы бар, оны киізбен күйдірген. Жанының да, тәнінің де жарасы ауыр адам елестеді. Ол ешкім жоқ­та жан жарасын сейілту үшін ай­қай­лап, басын керегеге соғуы мүм­­кін. Ол ең алдымен жауынгер еме­с пе, неге мен оны тек хан ре­тін­­де ғана көруім керек. Көш­пен­дінің ханы да, қарасы да жауынгер, ақырында ол «Өлсем, соғыста өлейін», – деп айтады ғой. Бұл сөз Әбілқайырдың ішкі қайшылығы мен ол өмір сүрген дәуірді жасауға бағдар болды. Бұл да эксперимент шығар… Ал біреу Әбілқайырдың қо­лын маңдайына тосып, ойланып отырғанын көрсетуі мүмкін. Ол әр режиссердің шығармашылық танымына байланысты. Ал мен көбі­не ішкі түйсікке сүйеніп жұмыс істеймін. Егер қолыма алған пьесаны көз алдыма келтіре алмасам, оны қоймаймын. Әбілқайырды да, Орақты да, Аққозыны да көрдім. Аққозы секілді қайсар әйелдер біз­дің тарихымызда аз емес. Олардың бойындағы қасиеттер біздің қаны­мызда, тегімізде бар. Сондықтан ұлттық шығарманы айдаладан із­деудің қажеті жоқ. Тарихи дүниелер біздің тегімізді жаңғыртып отырады.
– Сізге ұсынылған пьесалардың ішінде қойылым ретінде көзіңізге елестемегендері болды ма?
– М.Әуезов театрында басшы­лық қанша ауысса да, шығарма­шы­лық еркіндік сақталған. Еркін Жуас­бек, Есмұхан Обаев, Ерлан Бі­ләл басқарған жылдардың бар­лы­ғында шығармашылық еркіндік бол­ды. Маған ешкім еркімнен тыс спектакль қойғызған жоқ. Мәселен, мен «Таңсұлуды» алып келгенде Ер­кін Жуасбек еш шектеусіз қой­ғыз­ды. «Көшкінді» де Есағаң неге қоя­сың деген жоқ. Сондықтан пье­са таңдауда таршылық көрдім деп айта алмаймын.
– Бір сұхбатыңызда спектакль­дің ұзақ уақыт репертуардан түспей жү­руі міндет емес, уақыттың сұра­ны­сына қарай өзіне тиесілі міндетті ат­қарса болды деген екенсіз. Сіздің ойыңызша, қазіргі қоғамға қандай спектакль керек?
– Қоғамға әр түрлі спектакль ке­рек. Көпшілікке арналғаны бар, экперименттік жұмыстары бар, ең бастысы, кәсіби түрде сахналанса болды. Жақсы спектакльді бұқара да, элита да ұғына алады. Қоғамды қол жетпес, аяқ баспас тау деп қа­раудың қажеті жоқ, осылай әң­гімелесіп отырған екеуміз де қо­ғам­ның бір бөлшегіміз. Кейде эли­таға арналған болмаса да басқа деңгейдегі адамдарға арналған спектакльдер болады, ол да керек. Жалпы, жеңіл әзілге негізделген спек­такльдермен шектелуге болмайды. Спектакльдің миссиясы үл­кен. Театр – тіл, театр – ұлттың айнасы. Ол әдебиеттің бір жанры емес, әзіл-оспақ отауы емес. Театр – өзінің атқаратын міндеті бар ав­тономиялық әлем. Кино шыққанда театр жойылады деген пікір ай­тыл­ды, жойылған жоқ, компьютер шық­­­қанда театрдың функциясы әл­сі­рей­ді деген ой айтылды, әлсіре­ген жоқ. Өйткені, театр экран емес. Ол бір адамның екінші адамның өне­ріне көзбе-көз куә болуына мүм­­кін­дік беретін биік өнер. Ме­ніңше, режис­сердің тағы бір міндеті ак­тердің энергетикасын ашу, өнерін таза, боямасыз күйде көрерменге жет­кізу. Театр көрер­менді өте нә­зік әлемге жетелейді. Бүгінгі тех­нок­ратиялық заманда театр­дың­ мис­сиясы бұрынғыдан да жо­ғары­ла­ған сияқты. Мұнда кө­рер­мен мен актердің арасында көз­ге көрінбейтін энергетика алмасу процесі жүреді, меніңше, осы энергетиканы сезіндіру режис­сер­дің басты жетістігі.
– Әр режиссердің актермен жұ­мыс істеу тәсілі әр түрлі. Сіз қа­лай жұ­мыс істейсіз?
– Мына рөлді ойнағым келеді де­ген актерге жоқ деп айтқан кезім бол­ған жоқ. Актерді құрметтеу – ме­нің ең басты ұстанымым. Актер бір­қалыпта, режиссер одан өзге қа­лыпта жұмыс істейді. Сенің бір ойды орағытып басқаша жеткізгелі отырғаныңды актер кейде түсінбей қа­лады. Өйткені, сен свет, декорация, мизансцена барлығын қамти­сың.
– Актер таңдауда режиссерлік түйсігіңіздің алдаған кезі болды ма?
– Болады. Кейде бұрынғы рөл­де­ріне қарап сол деңгейде ойнайды-ау деп берсең, әттеген-ай деп қала­сың. Адам ұзына бойы бір сызықпен жүре алмайды, кейде қиыс кетеді, одан қаша алмайсыз. Сен талап ет­кен рөлден шыға алмай қалса да, кө­рерменге ұсынған атмосферадан ауыт­қымаса дейсің. Актер де адам бір­ күні асыра ойнайды, кейде жет­кізе алмай қалады, дегенмен тү­бін­де өз орнына келеді. Ол үшін төзім ке­­рек. Режиссерлік мамандық әр ­түр­лі пішінде қиылған қиын­ды­лар­ды жиып-теріп шашауы шық­па­ған құрақ құрап шығу секілді шаруа.
– Әр режиссердің өз драматургі бар деп айтылып қалады. Сіздің ойыңызша, сіздің драматургіңіз кім?
– Осы уақытқа дейін 200 спектакль қойған болсам, бұл сұраққа жауап бере алар едім. Қазірше ме­нің спектакльдерім өте аз, оншақты ғана. Сол себепті, маған автор­лар­дың барлығы қымбат. Кейінірек Че­ховты, Абайды сахналап көрсем деп ойлаймын. Біз көбіне Абайдың то­лысқан шағын жиі айтамыз, ал мен оның бозбала шағын көрсеткім келеді. Кейде тіпті Абайды оқып оты­рып, түк те өзгертпей сол күйі се­рия-сериямен түсіре беру керек сияқ­ты көрінеді. Біз көбіне құбыл­тып, сан түрлі етіп көрсетеміз деп әлек боламыз…
– Кинорежиссерлікке бару ойыңыз­да жоқ па?
– Бар. Бір-екі фильм түсіріп көр­сем деп ойлаймын.
– Театрдың актерлері мен киноактерлер сіздің ойыңызша бір-бірінен қалай ерекшеленеді, әлде бөліп қарауға болмай ма?
– Бәрі бір әртіс қой, бір мақсат­қа жұмыс істейді.
– Көрерменге кей актердің қабі­ле­ті кинода жақсы ашылатын сияқ­ты да, театрда шабандап қала­тын­дай…
– Өйткені, театрдың талабы қа­таң. Театрда кинодағыдай дубль жоқ, әртістің тәлейі де дубль шы­ғар. Кинорежиссерлік те оңай жұ­мыс емес, сырттан көргенде ұжмақ өмір­де жүретін сияқты. Алайда, опе­ратордан бастап, жарық беруші, грим­деуші, реквизит, актер, дыбыс ре­жиссері, режиссер барлығы суық­та, сайын далада, таудың ішін­де, кейде желді, кейде күнді ен­ді бірде, ақшамды тосып жүреді. Сон­дықтан бұл мамандықты шын қы­зыққан адамдар ғана таң­дай­ды.
– Дәл қазір сізге қандай тақы­рып қызықты болып тұр?
– Әбіш Кекілбаевтың роман­да­рының бірін инсцинировка жасасам деймін. Бұрын еуропалық тә­сілде жұмыс істегенді жақсы кө­ретін едім, авангард десе елегізіп, ол бір қол жетпес дүние се­кілді көрінетін. Қазір ойлап қа­ра­сам, соның барлығы өз әде­бие­ті­мізде бар екен. Адам өзі аңсаған дү­ниені өзінің түп-тамырынан із­де­генде ғана табады.
– Өнердің миссиясы ізгілікке үн­деу дегенге қосыласыз ба?
– Қосылғанда қандай, күні ке­ше ғана қазақтың құртақандай ба­ласы – Димаш мил­лиардтаған Қытай көрерменін таң­ғалдырды. Бұл Алланың құді­ре­ті мен өнердің мүмкіншілігін көр­сетіп тұр. Оның өнеріне қарап таң­дай қағасыз. Тіпті, екі ел ара­сын­дағы қайшы­лық­тарды осы ба­ланың өнері шешіп кетуі бек мүм­кін…

Сұхбаттасқан Назым ДҮТБАЕВА.

---

 

Руслан СЕНКЕБАЕВ,
актер, «Империядағы кеш» спектакліндегі Айдар ролінде

– Әр режиссердің өзіндік ерекше­лігі, жұмыс істеу тәсілі бар. Мен Алма апаймен «Империядағы кеш» спектаклінде жұмыс істедім. Біз «Империяны» ойнаған жоқпыз, кәдімгі күнделікті өмір сүріп жүргендей күй кештік. Олай болатыны, әр актер өз кейіпкерін ұзақ зерттеді. Мен Айдардың туған жылын, тіпті жұлдызнамадағы белгісін де жақсы білдім. Айдарға мінез беру үшін оның қайда оқығанын, бизнеске қалай келгенін, барлығын білуге күш салдым. Алма апай маған Айдар туралы түсіндірген жоқ, оны осы қоғамнан іздетті. Ол кісінің қойылымдары өзгелерге ұқсамайды, ойлау қабілеті, өмірді көруі өзгеше. Кейіпкерінің сөзін жаттаған актерді сахнаға шығара салу Алма апайға жат. «Империядағы кеш» басқару ісінде жүрген адамдардың мінезін тануыма түрткі болды.

---

 

Амангелді МҰҚАН,
театртанушы

– Театрдағы алғашқы қадамын актриса болып Семейде бастап, кейін Алматыда біраз рөлдерімен тәжірибе жинақтаған Алманың режиссураға келуін заңдылық деп білемін. Қиын да күрделі мамандықты игеру жолында, актерден – режиссерге дейінгі сатыны басып өтті. Оның ойын қозғап, қалыпқа сыймайтын оймен қарулануына белгілі режиссер Болат Атабаевтың ықпалы ерекше болғаны анық. Академ театрдағы алғашқы қадамын осы режиссердің қойылымдарында рөл орындаудан бастап кейін спектакльдеріне режиссердің ассистенті болды. Бүгінде өзінің жинақталған өмірлік тәжірибесі мен шығармашылық ой-тұжырымдары арқылы ол көрерменге терең ой тастайтын тақырыптарды ашып, ел мен халқының бойындағы жинап-терген асыл қасиеттерін киелі сахна төрінен ұрпаққа сабақ болардай етіп бейнелі беруге барын салып жүр.