Әжем өзі қарапайым ғана шүйкедей кемпір еді. Өзінің жас кезінде көрген қиыншылықтарды еске алып: «Жаман өсіп, жақсы өшкен заман еді» дегенді  сөзінің арасына қыстырып қоятын. Отызыншы жылдардағы қуғын-сүргін, ашаршылық тұсындағы ауыр күндерді әңгімелейтін. Сол әңгімелерден есімде қалғаны осы бір оқиға – Ашаршылық кезеңі. Ауылдан береке-бірлік кетіп, қалыптасқан тұрмыс-тіршіліктің шырқы, сиқы бұзылды. Әркім өз басымен қайғы боп кетті. Елдің малын, тіпті, дүние-мүлкін де өкіметтің уәкілдері ауылдың шолақ белсенділерін айдап салып, зорлықпен тартып алғанын көзіміз көрді. Байларды жақтап, Кеңес өкіметіне қарсы шықты деген жаламен талай бейкүнә жан түрмеге қамалып, айдалып кетті. Елге салынатын салықтың түрлері күннен-күнге көбейе түсті. Бұрын бірен-саран қайсыбір шаруалар болмаса, астық егуді кәсіп етіп көрмеген елге бұл – адам айтқысыз зорлық болды. Ауыл адамдары жан-жақтан астық іздеп, қолындағы бар малын  сатып, жақын жерлерден бидай тасыды. Сонымен бірге, малға да ақшалай салық салынды. Мұнымен тоқтамай Кеңестік билік қалжыраған жұртқа үсті-үстіне салық сала берді. Астық салығын өткізуге  шамасы келмегендер өкіметке қарсы байшыл деп танылып, сотсыз, тергеусіз қамалып кете барды.

Сол зобалаң жылдарда салық салу­дың белгілі бір заңды жолы жоқ еді. Ауылдағы белсенділер ді­кілдеп келеді де, ай-шайға қа­ра­май «үш күннен қалдырмай мұн­ша бидай өткізесің, егер орын­дамасаң сотталасың» деп, зәре­мізді алатын. Шындығында, ас­тық салығын уақытында бер­ме­­ген­дерді бір түнде милициямен келіп, белгісіз жаққа алып кете­тін. Мұндай жағдайда күй­зел­ген ел күңіренуден басқа не іс­тей алсын? Кешегі ауқатты шаруа­лар тақыр кедейге айналды да, ал кедейлер енді қайыршының күйіне жетті. Әуре-сарсаңға түс­кен біздің ауылда бас көтерер аза­мат қалмады, абақтыға қамал­ған­дар да көп болды.
Дәл сол жылдары елді ұжым­шар­ға біріктіру басталды. Елдің жағ­дайы одан сайын қиындай түс­ті. Ауданнан өкімет өкілдері ке­ліп, шаруалардың бар малын ор­таға салуға үгіттейтін. Азын-ау­лақ малмен күн көріп отырған ауыл адамдары бірді-екілі ірі қарасын колхоз ортасына бергісі кел­мей, тағы да өкілдермен ара­лас­ты. Ақыр соңында, бір жа­ғы­нан үгіт-насихат жүргізілсе, екін­ші жағынан қоқан-лоқы көр­сеткен биліктен қорқып, жиырма шақ­ты кедей үйлерінен артель құрыл­ды, олардың малдарын жә­не жұмысқа жарайтын күш-кө­ліктерін бір жерге жинады. Со­дан соң 1930 жылдың жазында кол­хоз бірікті деп есептеп, оған М.Калининнің аты берілді.
Колхоз жұмысы ілгері басып ке­те алмады, мал басы құрал­ма­ды, өйткені, ел колхозға кәрі-құр­таң, арық-тұрағын ғана берді. Ауыл тұрғындары етке жарамды мал­дарын бір ортаға бермес үшін жап­пай сойып алған болатын. Сойыл­ған малдың еті таусыл­ған­нан кейін әркімнің өз отбасында отырып, тіршілік жасауға шамасы келмеді. Осы кезде біздің ауыл­ға да аранын ашқан ашар­шы­лық келген еді. Жан сақтап «бә­лен жерде бақыр бар» деп, ел ба­сы ауған жаққа қаңғыра бастады. Көшіп-қонуға үйренген ха­лық­пыз ғой, Қытайға асайық де­сек, шекарадан қызыл әскерлер жібермейді, кері қайтарады немесе содан бүкіл көшті бала-ша­ға­мен қоса қырып салады екен деп естіп жаттық.
Сол кезде ауылды көңілсіздік бас­ты, өлі тыныштық. Үретін ит те қалмаған. 1932 жылы ел-жұрт ішерге тамақ таба алмай және өкіметтен ешқандай көмек болмай ауыл тұрғындары көршілес жатқан қырғыз еліне түнделетіп көше бастады. Біз де шұбырған жұрт­қа ілесіп, жаздың соңғы күн­дерінің бірінде жолға шық­тық. Жаяу-жалпылама ілдал­да­лап көшкен ауылдастардың ар­ты­нан әрең дегенде ілесіп отыр­дық. Жер беті сарғыш тарт­қан, күз жақындап қалғандай се­зіледі. Далада жан-жануарлар, жән­діктер түк қалмаған. Аш­тық­тан әбден титықтап, әлі құрыған ауыл адамдары сарышұнақ, тас­бақа сияқты жәндіктерді де аулап, қорек еткен сияқты.
­Қасымда өзіммен жасты құр­дас келіншек бар еді. Бет алған ба­ғытымыз – Қырғызстанның Ка­мышановка деген ауылы. Қырғыз ағайындардың ауылдарында тапшылық жоқ деп есті­ген­біз. Біз бет алған ауылда ағайын­ды Нұрый мен Нұркей де­ген бауырларым бар деп әкем­нің айтып отырғанын талай естіп ем. Сол екі бауырын табамыз де­ген үміт алға жетелейді. Таппаймыз ба деген үрей де бар. Біраз жүр­геннен кейін қалжырай бас­та­дық. Шұбырған ауылдас­тар біз­ге қарамай қарасын үзіп, кетіп қал­ды. Жанымдағы келіншектен де әл кете бастады. Күн кешкірді. Бойы­мызды қорқыныш билеп, не істерімізді білмей көзіміз алақ­тап, есіміз ауғандай болып кө­рінеді. Әлі де жол ұзақ. Сәл де­ма­лып, ентігімізді басып, алға ақы­рын ғана жылжимыз. Бір кез­де бір топ аш қасқырлар бізді қор­шай бастады. Жерді тырмалап, көздері жалт-жұлт етіп, бас­та­рын көкке көтеріп ышқына ұлығанда, зәреміз зәр түбіне же­тіп, дірілдеп-қалшылдап бар дау­­­сымызбен айқайлап жібердік. Ен­ді өлдік-ау деп, өмірден күдер үзе бастаған қас-қағым мезетте тарс еткен мылтық даусы естілді. Біз талықсып жерге қалай құлай кет­кенімізді білмей де қалдық.
«Қырық жыл қырғын болса да, ажалды өледі» демекші, бізді қасқырға жем болудан аман алып қалған сол Камышановкада тұ­ра­тын егде жасқа келген орыс екен. Қасқырларға да жан керек екен, мылтықтың даусынан қор­қып безіп кетті. Осындай қиын заманда ұры-қарылардан да, далада аш жортып жүрген қасқыр­лар­дан да қорғану үшін өзімен бір­ге қару алып жүруді әдетке ай­налдырыпты. Қандай сақтық де­сеңізші! Бізді ажалдан аман алып қалған орыстың аты-жөнін сұрап алу әлсіреп келе жатқан біз­дің ойымызға қайдан келсін. Бі­рақ күні бүгінге дейін сол аза­маттың түрі, мейірімді жүзі көз алдымнан кетпейді.
Есімізді жиғаннан кейін «аш­сың­дар, көп ішуге болмайды» деп, аузымызға бір-екі жұтым су та­мызды да, сүйемел­деп арбаға отыр­ғызды. Біраз жүріп Камыша­новка ауылына да жеттік-ау, әйтеуір! Осы ауылда тұратын әкем­нің бауырларын сұрап едім, құ­дай жарылқап, оларды таниды екен, үйлеріне жеткізіп салды. Бұл жалған дүниеде қандай ұлт бол­са да, адамгершілігі мол адам­ның қашанда биік болатынын сол кезде ғана түсіндім.
Әжем әңгімесін аяқтай келе, те­рең бір күрсініп алды да, былай деді:
– Ол заман қиын еді, тек бізге емес, бүкіл қазақтың басына төн­ген қасірет болды. Енді ондай жа­­маншылық қайталанбасын, елі­міз аман, жұртымыз тыныш бол­сын! Қарақтарым, сендерге құдай ондай заманды көрсетпесін. Аман-сау, бақытты өмір сүріңдер деп, көзіне келген жас­ты маған көр­­сеткісі келмегендей төмен қа­ра­ды.

Төреқұл ӘЛЖАНҰЛЫ.
Жамбыл облысы,
Шу ауданы,
Ақсу ауылы.