Асылбекұлы драмаларының поэтикасы
Бағын проза жанрында сынап, шыңдап көрген, көркемдік шарты қатал, тартысты жанрға үлкен дайындықпен келген драматургтің бірі – Серік Асылбекұлы. Драматургтің ерекшелігі – дәл өз тұсындағы көкейтесті әлеуметтік қайшылықтарды айқын көріп, жан-жақты бейнелейтіндігінде. Әрбір адамның көкейінде сайрап жатқан қоғамымыздың індетіне айнала бастаған проблемаларды тауып, талдап, толғай білсе, әрине, ол шығарма оқырман мен көрерменнің үдесінен шыға алатыны белгілі. «Қазіргі драматургияда әр түрлі шығармашылық ізденіс, барлау жүріп жатыр. Негізінен ұлттық фольклор үлгілерін арқау етіп, еуропалық классикадан үйрене жүріп ер жеткен жанр, қазақ драматургиясындағы бағдар – дәуір адамының, жаңа тұрпатты қаһармандардың сан тұлғасын жасау проблемасы», – деген Р.Нұрғали сөзі осыған сай келеді.
С.Асылбекұлының қай драмасын алсақ та, көтерген мәселесі маңызды. Автор драмаларында дәуір өзгерісінің адам санасындағы әсері мен көрінісі айрықша жарқырап көрінеді. «Желтоқсан желі» атты алты кейіпкерден ғана тұратын, екі бөлімді драмасының да көтерген жүгі салмақты. Салмақты дейтініміз – драма оқиғасы Тәуелсіз Қазақ елінің тарихындағы ең бір қасіретті, ең бір елеулі күн – 1986 жылдың 18 желтоқсанында өтеді. Желтоқсан оқиғасы драмалық желі болып тартылған. Бір қарағанда, драманың құрылымы «үш бірлік» ережесіне бағынған ХVІІ ғасырдағы классицизм дәстүрімен жазылғандай әсер етеді. Оқиғаның өтер орны – Баймырзаның ғана пәтері, уақыты – бір тәулік ішінде болған оқиғаны суреттейді. Драмадағы оқиға бір жерде ғана өтсе көрерменнің назары, ықыласы күшейе түседі деген классицистер қағидасын автор алып отырған өмірлік материалының ыңғайына, шығарма идеясына сәйкестендіріп алғаны байқалады. Осы арқылы шығарманың тұтастығы сақталған. Орталық қаһарманы – өмірден түйгені көп, терең, жан-жақты, отбасының қамқоршысы, кешегі «халық жауы» Баймырза ақсақал. Баймырза алаңға шығып, ұлтының болашағын ойлағаны үшін жазықты болған, «бұтаға қорғалаған торғайдай» қысылған екі жастың өз пәтеріне жасырынуға мүмкіндік береді. Бірақ «құланның қасынуына мылтықтың басуы дәл келедінің» кері келіп, бұл үйге Тимур Қалдыбаевич келеді. Пьеса бастан-аяқ ширыққан тартысқа толы. Әр кейіпкердің тілінде қуат, қажыр, жалын бар. Тәжікелесу, сөз таластыру, дауласу – драма бола алмайтыны көпке белгілі. Шындығында С.Асылбекұлы драмаларының сөз саптауы ерекше. Түрлі көркемдік әдістерді саналы түрде пайдалана отырып, биік қаламгерлік мәдениетке қол жеткізген.
Ал осы аты аталған Тимур Қалдыбаевичтің өзі екі үлкен проблеманы көтеріп тұр. Біріншісі – өзі де қазақ арасынан шығып, жегі құрт тәрізді өз ұлтының болашағын – жас ұланды, көзінде оты, кеудесінде намысы бар асқақтаған асау, шыншыл жүрек Қайсарды милиция мен жазалаушы отрядқа ұстап беретін – «көзқамандығы» болса; екіншісі – интеллигенция өкілдері – ғалымдардың өміріндегі көлеңкелі тұстары көрініс береді. «Жасанды» емес, қазақтың шынайы тарихын жазбақшы болғаны, ғылымға адал болғаны үшін Баймырза 1949-1959 жылдар аралығында он жыл қапасқа қамалып, ары, иманы тапталып, КСРО жендеттерінен зәрезап болса; «жаратылысынан интернационалист, поляктан әйел алып, партияға кірген коммунист» Тимур Қалдыбаевич кеңестік идеологияның саясатына сай келетін тақырыпта диссертация қорғап, кандидат, доцент атанады. Бұдан әділдіктің ақ туы қазақ ғылымы саласында да еркін желбіремегені байқалады. Автордың позициясы айқын. Ол доцентке «Қазақтың ақ бас сиырларын костромалық әдіспен будандастыру» тақырыбын бекер беріп отырған жоқ. Мағынасы да, астары да түсінікті. Интернационализм деген сөзді ұрандатып, ұлт пен ұлтты қосып, будандастырудың жаратылыстың заңына қайшы келетін дүние, қиянат екенін меңзейді автор. Қолдан жасалған буданның климатқа бейімделмейтіндігі, тұқымның таза күйінде сақталмай дүбәра болуының залалы О.Бөкейдің «Атау-кересінде» де нақты айтылғандығын білеміз.
Авторлық позиция Қайсардың сөздері арқылы беріледі. Мұнан драматургтің азат ойы, тұспалды көзқарасы айқын аңғарылады: «енді біздің – жастардың құл болғымыз келмейді. Егер сол үшін де қазақтың құлқын мен мансап үшін мәдениетті құл болуға арланбайтын интеллигенциясы мен басшылары бізді ұлтшыл экстремист, сепаратист десе – дей берсін. Мейлі онда салиқалы, сарабдал интернационалистер, халықтар достығының нағыз жанашырлары солар-ақ болсын!» деп өткір айтады. Орыс жазушысы Толстой Шекспирді сынағанда оның кейіпкерлер сөзінің өмірдегі жағдайға көп келе бермейтіндігін, пафосының көптігін айтқан болатын. Ал Асылбекұлы кейіпкерлерінің сөзі тайға таңба басқандай анық, идеясы айқын.
Қайсар – ерекше образ. Оның қарт емендей қайыспас беріктігін автор шебер суреттеп, оның мінезі мен іс-әрекетін тұтастықта ашып көрсеткен.
С.Асылбекұлының «Рәбиғаның махаббаты» драмасы – екі актілі,
4 суретті, 25 беттен тұратын шағын драма. Драмада басы артық бірде-бір кейіпкер, шашау шыққан сөз жоқ, бас-аяғы жұп-жұмыр дүние. Әке-шешелері ата кәсіпті жалғастырып, жыл он екі ай телім-телім болып қой соңында жүргенде, балаларының да пұшайман болып, тәрбиешілер мен аспаздың қас-қабағына қарап жәутеңдеп жүрген аянышты халі баяндалады. «Қайрақты» орта мектебінің педагогикалық ұжымы жіберген принципті қателіктерінен жас қыздың өмірі үзіледі. Оған «бейморальдық әрекеттерге бара алмаймын» деп көлгірсіген, атына кір келтірмеуді ғана ойлаған мақтаншақ, атаққұмар, мансапқор мұғалім Мадрид кінәлі екенін көзіқарақты оқырман бірден біле қояды. Драмадағы тартысты шымыр етіп тұрған тағы бір кейіпкер – Роза мұғалім. Роза апай түрі өрт сөндіргендей, шатынай қадалып сөйлейді. Розаның ұжымға, тіпті еден жуушыға дейін жағымсыз екендігі Жамал апайдың «Мынау әлгі көк көз бе шаңқылдап жатқан? Әйтеуір сол-ақ бүлдіреді де жүреді екен деген сөздерінен байқалады. Оның ой-өрісі таяз, ел баласын сеніп тапсыратындай мұғалім деген атқа да, кәсіпке де лайық еместігі, балаға деген жүрек жылуы жоқ мейірімсіз жан екендігі Қамқаға қарап шаңқылдап «Әнеукүнгі өшіңді алмақсың ғой» деген сөздерінен анық білінеді. Ұжымындағы мұғалімдерге ғана емес, оның оқушыларға деген көзқарасы да дұрыс емес. Оларды оқушы деп қарамай, бәрімен жауласып алған. Құдды бір Диккенстің «Оливер Твисіндегі» мистер Бамбл мен миссис Мэні секілді. Олар да қарны ашқандықтан тамақ сұраған баланы «барып тұрған бунтарь, революционер» деп тепкіге алатыны секілді, көрген, білгенін айтқан Айжанның өзін «Құдайбергенова жайды басқаша түсіндіріп кеткен шығар. Бүгінгінің адамынан бәрін күтуге болады. Қарғадайына дейін іштерінен бәле-жаланы оқып туған» деп жазғырып, қатты сөгеді. Рәбиғаның хаты қолына түскенде де байғұстың барынша қиналғаны: «қып-қызыл болып кетіпті, саусақтары дір-дір етеді», «түрі кісі аяғандай: көздері мөлт-мөлт етеді», «шиедей қып-қызыл боп кеткен» болып жалғаса береді. Бейнебір мектептің жүрегі – мұғалімнің алдында емес, түрме бақылаушысының алдында тұрған «халық жауы» секілді. Бұл да – мұғалімнің этикасына жатпайтын әрекет. Ал қызды «тексертеміз» деген сөзінің өзі балғын қыздың намысын таптап, арын қорлағаны деп түсінуден басқа лаж жоқ.
Қатыгездігімен қатар ойсыз екенін де оқырман сәт сайын түсініп отырады. Жан алғыш секілді көздері ашу отымен жарқырап, ентіге басып мұғалімдер бөлмесіне енгеннен бастап, аса бір парықсыздықпен, кекесінді үнмен Рәбиғаның Мадридке жазған хатын жерден жеті қоян тапқандай оқуы, қыздың ешкімді кінәламаған соңғы хатын жанталаса тартып алуы, бәрі – бүкіл әрекеті жаныңды түршіктіреді. Драматургтің шеберлігі де осында. Ол кейіпкерінің қандай екендігін оқырманына сезіндіре, түсіндіре, жирендіре біледі. Розаның образын сомдауда оған титтей де жаны ашыған жоқ, барлық табиғатын жайып салып, ондай болмау қажеттігін ұғындырды. Драманың тәрбиелік мәні де осында.
Роза мен Мадрид бойындағы ұқсастық – екеуінің де өркөкіректігі, өзімшілдігі. Өзге мұғалімдерді жасына, не тәжірибесіне қарап, үлкенді үлкен, кішіні кіші деп сыйлай білмейтіндігі. Қазақтың «өзің білме, білгеннің тілін алма» деген жаман қарғысына ұшыраған жандар секілді әсер етеді. Екеуі де құрдымға қарай кетіп барады, бірақ оны өздері білмейді, білгісі де келмейді. Кінәлі болса да мойындағысы келмейді, көпке топырақ шашады. Ереже, талап, заң жүзінде екеуінікі де дұрыс. Мұғалімге ғашықтық хат жазған оқушыны жиналысқа салып, мәселесін қарау керек. Кеңестік заманда дәл осылай болды. Адамның ішкі сезімі, жай күйі, жан айқайы, қала берді оның өзіндік көзқарасы, «мені», эмоциясы деген нәрсеге мүлде көңіл бөлінбеді; КСРО деген үлкен темір машина тоқтаусыз жүре берді, ал адамдар сол машинаны тоқтатпас үшін тетігі болып арасында айналып кете берді. Оған мейірімділік, сезім деген қасиеттер мүлде жат. Сондықтан бүкіл ауыл, мектеп ұжымы болып бір қарғадай қыздың махаббатын қорғай алмады.
Рәбиға ақылды, жаны таза, әдеби кітаптарды көп оқитын әсершіл, елгезек, әділетсіздікке, жаны зорлыққа көнбейтін, бірақ аяулы сезімі үшін күресе алмаған қыз. Өзіне жарасатын еркелігі де бар. Уәтәйдің жанында Рәбиғаның табиғаты толық ашылады. Автордың кейіпкерлер характерін танытуда диалогті шебер пайдаланады.
Драматург қоғамдағы әлеуметтік қайшылықтардың сырын ашуға талпыныс жасады, рухы тоқырау жандардың кертартпа әрекеттерін әшкереледі. Әшкерелеп қана қойған жоқ, орын алған кесапаттың (трагедияның) түп-тамырын ашып көрсетті. Рәбиға өліміне кінәлі – қоғамдық жүйе дегенді айтты. Қоғам туралы автор: «Осы уақытқа дейін біздің өкіметіміз бүткіл қоғамның тәрбиешілері – мұғалімдер қауымына не материалдық жағынан, рухани жағынан мемлекеттік қолдау көрсетті ме? Жоқ, сандаған жылдар бойы бюрократиялық аппарат бізді игілік атаулының бәрінен кейін ысырып тастады. Олар бізге ұлтымыздың ар-ұжданы, имани тәрбиешілері ретінде емес, бар болғаны өздерінің идеологиялық қызметшілері ретінде ғана қарады. Сондай жүдеу, көтерем тәрбиенің біздің Рәбиғаны апатқа жетелемеуі мүмкін емес еді. Жолдастар, біз талқылап отырған өлім – нағыз қазақы өлім, артта қалған осындай қоғамдық құрылыста ғана ұшырасатын қайғылы феномен». Шындығында Рәбиғаның өліміне Роза мен Мадрид қана кінәлі емес, бүкіл мұғалімдер қауымы кінәлі. Бәріне қамқор, ақылды көрінетін Қамқа да ел балаларына жаны ашығанымен, «пенсияға дейін әйтеуір бірдеңе қылуды» амалдап жүрген жан. Қалаубай да мектеп директоры міндетін уақытша атқарып жүргендіктен жұмысына селсоқ қарайды (бұл «мына мен жалғыз өзім қайда жетем? Директорларың болса анау, қысы-жазы ауру, курорт пен больницадан шықпайды» деген сөздерінен айқын аңғарылады). Барлығы Розаның табиғатын, балаға жайсыз мінезін білсе де білмегендей, түсінсе де түсінбегендей болады. Әйтпесе оны мектептегі абырой бермейтін аса жауапты әрі жұмысы бітпейтін қыздар советінің председателі етіп қоя ма?
Автордың ойымен толық келісуге болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда автордың қоғамдық шындықтарды бейнелеуде азаматтық тұрғысы қалыптасқанын байқау қиын емес. Рәбиғаның өліміне бүкіл қоғам, жүйе, жалған идеология кінәлі. Кешегі кеңестік идеология заманында адами факторға мән берілмей, колхоз, совхоздың бәрі бір Мәскеуге қызмет етіп, астық беруді бірінші орынға қойды. Таңның атысы, кештің батысы, жарғақ құлақтары жастыққа тимей жүріп, үкіметке тонналап астық, егіздетіп төл береді, жоспарды асыра орындайды. Шыққан ұшпағы қайсы? Өрімдей жас қыздың өмірі үзіліп жатқанда ауыл басшыларының оның себебін біліп, қарайлауға, көңіл білдіруге уақыттары жоқ, жүре жауап береді («Совхоз директоры мал аралауға жүргелі жатыр екен, «өздерің өткізе беріңдер, менің қолым тимейді»). Ия, олардың қолы тимейді, бос емес, адам емес, мал түгел болса, аман болса болды. Сонда бір емес бірнеше шындықтың беті өз-өзінен ашылады. Мұғалімдердің қандай екендігін, тіпті оқушыларының ойларынан, бір ғана Уәтәйдің аузынан шыққан: «Не қылған тасжүрек жансыздар. Ең болмаса қанішердің [Мадрид] қай жерде жүргенін де айтпайсыздар! Туһ, қандай қатал жансыздар» деген сөздері береді бағаны.
Отбасылық мәселеге арналған тағы бір пьеса Серік Асылбекұлының «Күзгі романс» пьесасы. Мұнда күйеуінің шеттегі жүрісін біліп қойған әйелі шу шығарады. Бірақ мұнда конфликт негізінен дүниетанымдық тұрғыда жүзеге асырылған. Жаңа конфликтілік ситуацияға түскен бір шаңырақ астында бірігіп өмір сүріп жатқан екеуі бірін-бірі білмейтін адамдар секілді, бір-біріне жаңа қырынан ашылады. Әйелі мен күйеуінің арасындағы араздастық бір әйелге бола өрбігенмен, олардың арасында идеялық күрес о бастан жүріп жатқандай. Әйелі мен күйеуінің арасындағы пікірталастан әйелі – Назымның қазіргі заман нарқымен жүретін материалист, прагматик адам екенін, ал күйеуі – Сайлаудың идеалист екенін көруге болады. Әрине, бұл олардың ететін кәсібінен де көрінеді. Назым сауда-саттық жасаса, Сайлау театр режиссері. Дегенмен, Назымның театрдан кәдімгідей хабары бар. Конфликтілік ситуацияға түскенде, ол осы қырын байқатады. Оны тіпті Сайлаудың өзі: «…Мен өзім білмей жүрсем, сен әжептәуір сыншы екенсің ғой. Сені біздің театроведтермен таныстырып қою керек екен өзі» деп таңғалады. Расымен, Назымның айтып отырған сыны шын болған соң, Сайлаудың шымбайына батып отыр. Назым биік өнерден мақұрым болғанымен, сөздерінің жаны бар. Ол өз сөздерін театртанушы ретінде емес, қарапайым көрерменнің көзімен көріп айтып отыр.
Сайлаудың әйелі Назымнан кетуінің бір себебі – олардың арасындағы осындай дүниетанымдық түсініспеушіліктерден. Ал Сюзаннаға баруындағы бір себеп – олардың таным-түсінік, ой-өрістері ұқсас. Сюзаннаның үйіне барған кезінде оның бұрынғы күйеуі Әлібек келіп қалады. Әрине, прагматик Әлібек үшін Сюзанна да, Сайлау да қияли жандар. Ал шын мәнінде олар қандай да бір жоғарғы әділдіктің барына иланатын, жүректерінде жақсылыққа деген сенім бар, адамгершілік құндылықтарды бірінші орынға қоятын, жұмсақ, сондықтан да әлсіз көрінетін жандар. Әлібек: «…адалдық, анау-мынау, пәлен-пәштуан деп мораль соғатындардың бәрінің де күшті болғысы келеді. Бірақ бойларында күштілерге лайық қайрат жоқ, сонан соң малтасын езіп отырғандары. Жалпы, мораль – әлсіздердің, топас қойлардың қорғаны, солардың шындықтан қашып барып паналайтын жұлым-жұлым күркесі» дейді. Әлібектің өмір сүру философиясы бойынша барлық адамдар екіге бөлінеді. Қасқырлар және қойлар. Адамдардың алдында екі ғана таңдау тұрады: не қой болып, жемтік боласың, не қасқыр болып біреуді жейсің. Ол қасқыр болып, біреуді жедім деп жүргенде өзі де оңбай желінеді. Өз отбасын екінші әйел үшін деп тастап кеткенде, ол одан он есе қасқыр болып керісінше оны мұзға отырғызып кетіп тұр. Ол Сюзаннаға келіп: «Білесің бе, жоқтан ақша жасауға болады! Өте көп ақша! Біреудің өмір бойы тырбаңдап тапқан-таянғанын мен бір-ақ операциямен түсірем! Естіп тұрмысың, Сюзанна, мен жер бетіндегі ең ұлы өнерді – ақша жасау өнерін үйрендім! Так что бір жылдың ішінде сені үлде мен бүлдеге орап қоймасам» дейді. Яғни Әлібек өмірдің өз алдына тартқан сабағын әлі де түйсінген жоқ. Сен бәле болсаң, жолыңа сенен он есе бәле адамды жіберемін деген қасиетті кітаптарда жазылған киелі сөздерді ұмытып кетіп тұр.
Пьесадағы көркем тартыс әуелі адамдар арасындағы ой қақтығысынан басталып, көзқарас қарама-қайшылығына әкеледі, ақыры іс-әрекет шиеленісіп, Әлібек пен Сайлау төбелесіп, Сюзанна оларды ажыратып, Әлібектің кетіп, Сайлаудан Сюзанна үйіңе баруың керек деп өтініп, ақыры өзінің жалғыз қалуымен аяқталады.
Шығармада ішкі драматизм тереңінен көрсетілген. Қарап отырсақ, Әлібек пен Назымның прагматикалық, реалистік ойлау қабілеттері ұқсас, олар Сюзанна мен Сайлауды келемеж етеді, сөйте тұрып неге олар Сюзанна мен Сайлауға ынтық? Өмір драмасы, ішкі драма деген осы. Жазушы драматизмнің эстетикалық заңдылықтарын жақсы білгендіктен де өмірдегі адамдардың тағдырындағы түрлі уайым-қайғысын сезіндіруді, ұғындыруды мақсат етеді.
Сюзанна қоғамдағы жаны кемтар адамдар туралы, сырттай әдемі болғанымен, іштей саңырау жандар туралы ой қозғайды. Сюзаннаның монологынан оның өз жанында да бітіспес арпалыс жүріп жатқаны көрінеді. Ол Сайлаудың жанында қалғанын қалап тұрса да, оның отбасын, әйелін, балаларын ойлап, оның адамдық парызын ойлап, бар деп тұр. Ынсап пен ындын ымырасыз тартысқа түскен уақытта, жаны нәзік Сюзанна бойын ынсапқа, парасатқа жеңдіріп тұр. Сондықтан да оның образы асқақ. Сюзанна жанының нәзіктігін байқататын тағы бір мәнді деталь – әдемі әуен А.Пугачеваның «Күзгі романс» әні. Сайлау мен Сюзанна арасындағы жақындықтың да тууына себепші болған осы музыка. Танысуда, қарым-қатынастарының өрбуінде, сырласуында, шығарма аяғында бұл әуеннің қайталанып келіп отыруы, оны шығарма лейтмотивіне айналдырады.
Пьеса соңында электротаблода «Бұл сайтан алғыр дүние құрыса, құрып кетсінші, тек онымен бірге музыканың құрып кететіні өкінішті» деген Л.Н.Толстой сөзі келтіріледі. Бұл да кейіпкерлердің өнерге, асыл, пәк дүниеге деген аңсарын көрсетеді. Сондай-ақ, романтик жандарға болысып отырған авторлық позицияны байқатады. Автордың өзі «әлемді әдемілік, ізгілік құтқарады» деген концепцияны ұстанатындығын аңғартады.
Енді жоғарыда айтқандарымызды қорытындылайтын болсақ, талантты прозашы, драматург
С.Асылбекұлы пьесаларының төмендегідей поэтикалық ерекшеліктері айқын аңғарылады: біріншіден, оның пьесалары тек автордың өз көзімен көрген, құлағымен естіген, жан дүниесінен өткізген осы қазіргі заманның шындықтарынан алынып жазылған; екіншіден, бұл шығармалардағы персонаждардың характері барынша дараланған, олар тіршілікте қоян-қолтық араласып жүрген таныстарымыз секілді өз бейнелеріне ғана тән мінез-құлықтарымен, іс-әрекеттерімен, жүріс-тұрыстарымен көзімізге жылы ұшырап қоя береді; үшіншіден, С.Асылбекұлы драмаларының тілі барынша халықшыл, онда бұл халықтың сөйлеу тілінің қабат-қабат лексикалық қорының байлықтары мен сан қырлы интонациялық ырғақтарына дейін айқын көрінеді және бұл шығармаларда әлемдік классикалық драматургияның биік мәдениеті бар.
Бұндай көркемдік ерекшеліктер оның жоғарыда біз айтқан туындыларымен қатар қазіргі күндегі
М.Әуезов атындағы Қазақ академиялық драма театрында қойылып жүрген, (осы мақаланың көлемі көтермегендіктен талдауға енбей қалған) өзінің шынайылығымен Алматы көрермендерінің ықыласына бөленген «Империядағы кеш» драмасына да тән.
Гүлмира Каримова,
РhD докторанты.
Для отправки комментария вам необходимо авторизоваться.