Қазақ прозасының қоржынына бір кітап қосқан автор күллі әдебиет алдында жауапты екенін қаншалықты сезінетінін кім білсін?! Жазудағы жауапкершілігіне сай парызын өтеп жүрген қалам иелері арасында оқырман жүрегіне жол тапқандары да, «шаң басқан архивтерде» қалып қойғандары да кездеседі. «Жақсы кітап – ақылды адамның әңгімесімен бірдей» деген көзқараспен қарар болсақ,  кейінгі буын өкілдерінің жазу мәнерінен нендей жайды аңғарамыз? Кешегінің сөз сардарлары хақында осы уақытқа дейін біраз әңгіменің тиегі ағытылғаны мәлім. Өткеннен назарымызды бүгінге бұрып, қазақ прозасының ауылына көз салайықшы. Қай автор, қай төбеде бой көрсетіп тұр екен…

Қаламгердің жазу стилі әде­биет әлеміндегі өзіндік қолтаң­ба­сы іспеттес. Шабандоз шабыт­тың тұлпарына мініп, қиял мен ойға келген маржан сөздерді тізе берсек, шығармалардың бәрі бір анадан туған бауырдай болар еді. Көркем сөзге де өзін айқындап, ерекшелеп тұратын белгі керек. Ол, әрине, сол сөздің иесінің ав­тор­лық міндеті. Жазу дейтін ар­дақ­­ты қызметке кірісерде Зей­нол­ла Қабдоловтың «Ал мен көрін­ген жұртша емес, тек қана өзімше жазуым керек. Ол үшін жаңа сыр ашу аз, соны ұтымды жеткізетін тың түр табу шарт!» деп толғануы заңды екен. Осы тол­ғаныстың ізімен қазіргі прозада «көрінген жұртша емес» өзін­дік стилімен өз ортасынан оза шапқан авторды таптық.
А.Че­хов айтқан қысқалық концепциясын құптаған автор ата нақылын өз шығармашылығымен үндестіре білді. Алдағы әңгімеміз Ерболат Әбікенұлының соңғы шыққан «Желтоқсан ызғары» атты жинағы жайлы болмақ.
Пышақтың қырындай ғана кітапты қолға алғанда еріксіз сұраулы ойға батасың: таланттың өл­шемі қалыңдығы бір қарыс жинақ болмаушы ма еді?! Ол кез­де кітап мазмұнындағы он сегіз әңгіменің атымен ғана таныс едік. Кейін білдік: кітапта көңіл пернесінің қылын шертіп, бірден жүрекке барып қонақтайтын орам­ды ой бар екен. Қаузаған та­қырыбы жеті атан түйеге жүк болады. Автордың шығар­ма­шы­лық аудиториясы – қала. Қала қа­­зағының психологиясын кейіп­­кер бейнесіне боямасыз бе­реді. Бұл құбылысты «Көтеу» әң­­гімесіндегі Алмас, «Кіші ғы­лы­ми қызметкердегі» Дерттібек, «Дам­бал» шығармасындағы Жыр­­тыңгүл, «Ит» әңгімесіндегі Ға­­бит образынан анық байқай­мыз. Тақырып аясы қазіргі қо­ғам­­­ның күрмеулі мәселелерімен ұш­тасып жатыр: қаладағы қазақ­тардың әлеуметтік жағдайы, жұ­мыс­сыздық, қазақы саясат, па­рақорлық және ер мен әйелдің осы шақтағы келбеті. Жанр таң­дау жағынан жалғыз көзірі – әлеу­меттік сатира. Заман шын­ды­ғының суретін сөзбен салуда юмор, сарказм мен иронияны не­гізгі авторлық әдіс етіп алған­дай. «Кәдімгі ет пен теріден жа­рал­ған министр. Адамнан аумайды» дейді аты-шулы «Министр» әң­гімесінде. Оқырманды жәй ға­на бір жымитып, мақтамен бауыз­дап отыр. Кейіптеуі, сөз қол­данысы, айшықты тіркестері өз­геше. Әсіресе, «Ең соңғы шы­лы­мын» парақтағанда, еріксіз куә боласың: «Жалаңаш аспанның ша­қылдаған жалғыз көзін қызыл перде бүркеуге жақын». «Үстінде күн шатыр». Оқиғаны баяндау тә­сіліне қарасақ, автор бойынан тео­риялық дағдының сәл-пәл сар­қыншағын байқаймыз.Бұл ше­шімімізге әңгімелеріндегі көр­кемдегіш құралдар дәлел: со­ның ішінде деталь (дамбал, ит), жалғыздық, жатсыну, қарсылық («Желтоқсан ызғарындағы» Азат бейнесі), конфликт, әңгіме ішін­дегі әңгіме көп кездеседі. Осы ретте сыншылардың қазіргі тол­қын жайында «Жазушылардың жастанып оқитын дүние жаза ал­май жүргені теориялық білі­мі­нің жоқтығынан болар» деген екі ойлы пікірін ескерсек, мына кі­таптың жазушысына ішіміз жы­­лығандай. Әлқисса… «Жел­тоқ­сан ызғары» әңгімесінен ай­шық­ты (орнаментальды) про­за­ның кей элементтерін жо­лық­тырғандай болдық: «Бұл түнде жағылған әр­бір шырақ біз үшін еді. Бұл түн­де айтылған әрбір ән, жай­на­ған әр жұлдыз біз үшін еді. Со­ғыл­ған шапалақ, әлемнің шат­ты­ғы бұл түні біз үшін еді». Қа­лам­гер шығарма барысында сандарды дәл әрі жиі қолданады. Сюжет ой­нататынын да байқадық. Мә­селен, «Дамбал» әңгімесінде деталь («қызыл дамбал») арқылы сюжет ойнатып, бұқаралық ақ­парат өкілдерінің қазіргі ахуалы мен өзгенің қаңсығын таңсық қыл­ған қазақ психологиясын көр­сетеді. Осы шығармада әсіре­леу көркемдегіш құралы сәтті қол­данылған. «Ал күйеуі: ұрыны бар ғой жерге кірсе шашынан суы­рып алам, көкке шықса сира­ғынан тартып түсірем. Тозаққа кірсе де, тауып алам. Сосын тері­сін сыпырып, тұзды суға шомылдырып, қаптаған халықтың алдында, шыңғырған құлындай ши­пақтатам». Нақ бір батырлар жы­рына еніп кеткендей күй ке­шесің. Аталмыш шығарма желісі асқан әсірелеуге құрылса да кө­кейімізде «болашақты болжаған әңгіме» деген сұмдық ой қалдыр­ды. Ал «Ит» әңгімесі психоло­гия­лық параллелизмнің ерекше кө­рі­нісіне ие. Біз мұны үштік тұл­­­­­ға­сында былай тарқаттық: Сә­биттің анасының көзінің көр­меуі мен иттің көрмейтін көзі жә­не автор жасырған штрих полковник Ғабиттің көзіне шел толып, мейі­рім атаулыны көрмей қалуы.
Автордың өз стилі бар: кейіп­кер есімін шығарма ортасында не диа­лог арасында береді. Әң­гі­ме­лері­нің көбі монолог пен диалог­тан тұрады. «Елу теңгедегі» аға­сы­ның інілері жайлы айтқан мы­на бір монологі қазіргі қоғам­ның қоңырауын соққандай: «Өз­дері ұлтты шексіз сүйеді. Айтатын әңгімелерінің барлығы ұлт­тың тағдыры, істейтін істе­рі­нің барлығы ұлттың қамы. Он­дай­лар – мына қоғамның жауы ғой! Ұлтсызданғандарын әкелу керек еді. Құлқыннан басқаны ой­ламайтындарын әкелу керек еді. Оһ, олар байитын еді. Өсетін еді». Қаламгер осы әңгімесінде қа­ла мен ауылдың рухани айыр­машылығын дөп басып, оқыр­ман­ға қанын тамыза жеткізеді. Ке­шегі Оралхан Бөкей мен Ты­ным­­бай Нұрмағамбетовтың шы­ғар­машылығында кездесетін «АЙҚАЙ» сарынын қолымыз­да­ғы әңгімелер жинағынан ке­зік­тір­дік. «Желтоқсан ызғарындағы» бас кейіпкердің (Азаттың) күллі қазаққа арнап айтқан сөзі ав­тор­дың айқайы ғана емес, нақ қазіргі уланған қоғамның жан айқайы іспетті: «Аштық деп атамды әкет­тің­дер. Соғыс деп әкемді әкет­тің­дер! Ол аз болғандай, «Желтоқсан» деп әйелімді әкеттіңдер. Мені мү­гедек еттіңдер! Иттің балалары деп бар дауысымен айғай сал­ды». Ойымыз тұманға айналып, жанарға еріксіз жас келді…
Автордың бір қасиеті бар: бәл­кім кемшілік, яки артықшылық. Қыс­қа жазады. Оқиға желісі де оқыр­манды жалығуға жеткіз­бей­ді. Бір оқырлық. Төртбұрышты фи­гураны алар болсақ, жазушы со­ның тек бір жағын ғана әңгі­ме­лейді. Мысалы, «Кіші ғылыми қыз­меткер» әңгімесінде қара­пайым қазақ образын соншалық­ты көнбіс көрсеткен. Оқырманға әсерлі болуы үшін әсірелеудің бел­­гілерін пайдаланған. Әңгі­ме­лер­ді парақтай келе бірді-екілі қай­талаулар мен ұқсастықтар тап­қандай болдық. Сюжет же­лісінің түрленуіне қызмет етіп тұр­ған дамбал «Министр», «Ақын», «Дамбал» әңгімелерінде қа­тар ұшырасады. Бір шығармада негізгі рольге ие болса, екін­ші­сінде эпизод аясында берілген.Ал «Ақын» шығармасындағы жер дауы­на байланысты бір үзік ой­дың ұшығын Мұхтар Мағауиннің «Ұлта­ралық жанжалынан да» бай­қаймыз. Автордың жазу сти­лі­нің кей элементтері өз замандасы Бейбіт Сарыбайдың шығар­ма­шылығында да көрініс тауып тұр. Кейіпкер келбетіне келер бол­сақ, «Күйеуінен қорықпайтын әйел­дегі» Жаңбырбай мен «Дамбал» әңгімесіндегі Шакрабоши об­разының ұқсас екенін аң­дай­мыз. Оқиғалардың ауруханада өтуі не ауруға қатысты, яки авто­бус­та орын алуы автордың шы­ғармашылық зертханасында жиі қай­таланады. Кейіпкерлері тым ақы­мақ, тым қарапайым. Лири­калық кейіпкері көп, ірі кейіпкері жоқ. Бір әңгіменің жүгін екі-үш кейіп­кер ауырсынбай-ақ алып шы­ғады. «Көп кейіпкерді шұба­тып қайтем» дегені де дұрыс шы­ғар, бәлкім. Кейіпкерге есім қою­да шеберлік не астарлы фило­софия жоқ. «Біздің геройымыз» деп еш қиындықсыз әңгімесін жалғастырып кете береді. Немесе «Тойханадан екеу шықты. Екеу дегенім ербеңдеген екі тірі адам» деп, жазу мәнері мен қалыбын сақтай отырып баяндайды. Жәй сылдыр баяндау емес, кейіптеп, образды баяндау. Бұл да бір ше­берлік болар деп түйдік. Кітаптың әлқиссасы «Қасірет» әңгімесіне қатысты жылт еткен ойымызды жасыра алмадық. Қазақ әйелінің ша­расыздығын көрсеткен оқиға соңы мезгілсіз аяқталғандай. Қол­дан жасалған қасіреттен кейін­гі батқан күнә мен шеккен азап­ты бейнелеп, алдағы кешкен өмі­рінен бір-екі сюжет жасауға бо­лар ма еді?!
Кітап ұстаған көптің бірі есе­бінде шығарма хақындағы ойы­мыз­ды жасырмай айтуды оқу­шы­лық парызымыз деп санадық. Кө­кейге қонған, салмағы жел кө­термейтін даттауы мен мақтауы тең пікірлерді ортаға салмасақ, оқырман ретіндегі міндетімізге сын болатындай-ақ. Кітап пен авторға, қала берді әдебиетке обал жасамайық деген ниетпен жазған едік…

Маржан ӘБІШ.