Сайлаубай Жұбатырұлы,
жазушы

---

Қазан төңкерісі, сосынғы Азамат соғысы шабыспа ұрып, қазақ даласы алаңжарлы күй кешкен сонау уақытта Арал жағасына алыс Мәскеуден бір хат келді. Бұл ұшбу хат пролетариат көсемі В.Лениннен еді. Ол жолдауда «осылай да осы­лай, Еділ бойын аштық жайлады, миллион жұрт, әсіресе, аш­тық­тан ісінген 700000 бала қырылып ке­ту алдында» деген ереуіл жайт тіз­белене келе, «…Сіздерде жағдай жа­ман емес, Арал балықшылары мен жұмысшылары, жомарт кө­мек­теріңізді аямаңыздар» деген үлкен өті­ніш болған. Уақыт – 1921 жыл, жаңа күнтізбемен, қазан айының 7-ші жұлдызы екен. Бейнелі тілге сал­ғанда, Арал жұрты сол жанай­қай­лы өтінішті «жан-жүрегімен қабыл алған» сияқты. Бұл жақтағы ел­дің өзі де сол тұста, бірді-бірге жал­ғап, ұшқасып отырған қоң­тор­ғай ахуалда еді.
Бас-аяғы 3 айға жетпес уақыт ішінде ашыққан Ресей жұртына бір эшелон балық жөнелтілді. Бұл ха­қында сол тұстағы Арал Совдепі председателі Т.Медетбеков: «Қым­батты Владимир Ильич Ленин! Арал бассейнінің балықшылары 14 вагон шикі балық жөнелтті. Бұған Бө­ген балықшылары ерекше бел­сенділікпен қатысты» деген маз­мұн­ды жеделхат жолдады. Біз бі­ле­тін сараң тарихтың бір қысқа да нұсқа жолдары осындай.
Тарихи дерегі тым аз осы оқиға со­рабын кейінірек зерделеу бары­сын­да, мен үшін ең бірінші жанды де­реккөз – өз әкем айтқан естелік­тер болды. Қандай да бір айтулы оқи­ға болмасын, нақты дәйек-де­регі аз болса, жансыз-қансыз, қа­саң көрінері рас. Ал сонау оқиғаны ұрпақ жадында тірілту қажеттілігі бүгін аса ділгір шаруа.
«Тауық жылы еді, – дейтін ол кі­сі. – Абыржы алдындағы күздің қатуқа­бақ күндері… Бір аяғын сыл­тып басатын Кришка Добовек (сол кездегі Арал Совдепінің өкілі Григорий Дубовик) теңіз бойын­дағы елді аралап, Ленин хатын оқып, аса жігерлі революциялық үгіт сөзін айтып жүрді. Дегдарлы ха­лық алыстағы аштық жайлаған жұрт­тың жағдайын былай да түсі­ніп еді. Ол кезде ау-құрал тапшы, бай-промысловиктен вексельмен алатын азбырай ел тірлігіне жарап тұр­ған. Дария бойында жабайы са­рыкенеп өседі. Соны жіп етіп иі­ріп, кенеп ау, көбіне, жылым то­қы­лады. Со шамада «пеньковй (кен­дір) жіп» көбейіп, сол жіптен он құлаштан жылым құрастырып, 10-15-тен қауымдасқан ел адамдары ауға талап қылды. Қиналыста жат­қан сол халыққа бұйырған не­сібе ғой, сол күздің қара қатқа­ғын­да Қарашалаң көлінде ау майлап, көп балық шықты. Күздің салқыны да бұған қарасты. Әдепкіде, жер қара болып, балық түйеге артылып, кейін, қырбық қарға шана түсіп, Қарашалаңнан 55 шақырым­дағы Кәрібөгет өзегіне кіре жүрді. Өзектен ыспа қайықпен өткізілген ба­лық тағы да көлікке тиеліп,
35 ша­қырымдағы Қамбаштың бекаузына (пакгауз) жеткізілді.
Аралдағы басқа ағайын да бұл талапқа бет бұра бастады.
Бейнет дегенің шаш-етектен бол­ды. Бұл тірлік және абыржының қо­лайсыз күндеріне тұспал келді… Вагон дегеніңнің қанша тартатынын қайдам, әйтеуір бас-аяғы екі жарым ай дегенде, он төрт вагон эша­лон балық Ресей кетті деген ха­бар болды. Ол біз үшін ырғын не­сібе еді…».
Сол оқиғаға қатысты ол кісі Са­тыбалдының Шүкірі, Жайсаң­бай­дың Сыдығы, Қалимағамбет, Бармағанбеттің Нұралысы, Әлидің Шүкірі, Жолайдың Құлжаны, Шүкірдің Әнәпиясы, өзінің туған ағалары Әліш ұлы Жұбаныш, Тәжі­мағамбет сияқты көп адамдар атын айтып отырар еді.
14 вагон балық! Сонау мыңдар­дың өмір үміті, өзек жалғары болды ол!
Аралда өріс алған осынау қа­йыр­­­лы үрдіс қатал ғасырдың 20 жылдар зобалаңында, 30 жылдар сүр­гінінде, 40 жылдар зұлма­тында, 50 жылдар қиындық­тарын­да, 60 жылдардың ұраншыл нау­­қан­­да­рын­да бір үзілген емес. Әсіресе, 30-40 жылдар сұмдығында осы теңіз бен дария бойы талай жанға сақ­тау болды. Осында жеткен көп ағайын өзек жалғап, аман қалған. Кешегі көші-қонда бұл маңдардан үдере көшкен бір топ құба қалмақ, кейінірек сол тобымен қайта келіп, Арал топырағын жер тізерлей сүйіп, «Қазақ деген ұлы халық, біз­ді ажалдан құтқарған әуелі Құдай, сосын, қазақ!» деп, көз жастарын көл еткені есте. Арал сұрапыл та­рих­тың қандай бір бе­лес­терінде өзі­нің сол қайырлы дәс­түрін өлтір­ген емес; өз басына күн туып, ақы­рет күнін кешіп жат­қанда да, адамдарға адалдық мехрабында қала алды ол.
Сонау имандылық оқиғасына биыл – 95 жыл!
Тақ-тұқ тарих жолдарында қалса да, әкелердің сондайлық ерлігі жырға қосылып, ұрпағының мақ­тан сөзіне айналды. Ұрпақ жа­ды – Жаратқан берген рухани
ама­нат қой. Тек… Осыдан 5 жыл бұрын, елде қалыптасқан аруақ сыйлау үр­ді­сінде, осы тарихи оқи­ғаның 90 жылдығын атап өту туралы ұсыныс Арал ауданы басшылы­ғына айтылып еді. Бірақ сол бас­­­­тықтар та­ра­пы­­нан «Соның қа­жеті бар ма?» де­ген салғырт-сырғақ жауап болды сонда. Басшы ыңға­йына қарап бас шұлғып қал­ған қоғамдық жағдай­да, мәселе сонымен тұсауланып қала берген.
Мұншама салғырттыққа негіз бар ма еді? Сонау оқиғаның тарихи-мо­ральдық мәні не жосақты?
Сол жанкештілік – әкелері­міз­дің аңғалдау болмысынан болған іс пе? Өзі жалаңиін, ашқұрсақ отырып, «та­мыр, жолдас!» деп арқаға қаққан жы­лансырғақ саясаттың алдауына аңқылдап түскен далаң­қы көңіл ме? Жоқ! Олай десек, қазақтың уы­зы­на жарыған ежелгі мәрттік қа­сие­тінің тамырына балта шапқан бо­ламыз. Дұшпандыққа қату қа­зақ, имандылық сұрауына сонша кең болған. Асылы, мың­даған жыл­­дардың әлемдік хикмети ілім­деріндегі қайырлы сөздің негіз-бастаулары осы даладан дарыған ба деп қаласың. Себебі, имандылық­тың көркем сөзі бар да, иманды­лық­тың тайға таңба бас­қандай та­биғи болмысы бар. 21 жыл оқи­ғасы – соның бір алғаусыз мысалы еді.
Әлде, қылышынан қаны тама бас­таған сол кездегі кеңестер ал­дын­дағы қорқыныш па? Жоқ! Қа­зекемнің ол кездегі айылы әлі жию­сыз еді. Тіпті десе, Кеңеске бас имеу мақсатты Қарақұм көтерілісі, Қы­зылқұм, Асан көтерілістері, Шө­мекей қырғыны әлі алда болатын.
Анығы – мәрттік пен иман­ды­лық ісі еді ол. Қазақтың дархан бол­мысы. Кейінгі ұлыс қайраткер­ле­рін де, сонау зұлмат соғыста өзге­ден үлес салмағы артық шық­қан қазақ батырларын да өмірге көптеп келтірген керемет сол. Ке­шегі тарихтарды жасаған әкелеріміз ұлы еңбек майдандарында, сұра­пыл соғыс өтінде аңғалдықтан немесе қорыққанынан ерлік іс­те­ген емес. «Ол не қажет?» деген сал­ғырт сұрақ бұл ретте, ең кемі, орынсыз.
Айтылмыш оқиғаның да терең мә­ні сол табиғаттан еді.
Аралға – аудан, қала, Бөгенге – қыстақ, Аралдағы балық өңдеу ар­теліне – озық комбинат мәр­те­бе­сін әперген де сол оқиға.
Бүгін де Аралдағы бір-жар жі­гіттер өз ынтасымен, осы оқиғаны ұлықтау жолында, қоғамдық бас­та­ма әлетінде қимылдап жатыр. Қарт журналист, ел ақсақалы Ш.Дәрмағамбетов ашқан «Құ­рыл­тай» газетіндегі «Әйгілі хатқа – 95 жыл» айдарлы жарияланымдар көп жүрекке қозғау салды. Межелі бір мерзім – 25 желтоқсанға шейін уа­қыт тым аз қалып тұр… Тарихи құ­­­жат­та аты аталған, әруақ салмағы басымдау Бөген ауылы тым-тырыс. Арал ауданы басшылығы да үнсіз. Облыс әкімдігі бұл жайттан хабарсыз сияқты… Ал енді бұл – бір ын­та­лы топтың ғана міндет не көңіл ісі ме? Әкелердің маңдай терімен илен­ген, айтулы ел тарихы емес пе? Ау­дан, облыс көлемінде лайықты атап өтілуі тиіс өнеге ісі емес пе? «Ең болмаса, осы кезеңде сол та­рих­тың бір жолын ашып алсақ, ер­тең келер жүз жылдығына жүзі­міз жарқын барар едік-ау!», – дейді Аралдағы жігіттер.
Біз бүгін өз тарихымызды тү­ген­деп, шаңырақ түтінін түзулеп жат­қан елміз. Аруақтар риза­шы­лығы үшін. Бүгініміздің берекеті үшін. Ертеңіміздің бекем болмысы үшін. Тарих деген тек қана үркін­ші­лік, соғыс, сүргіндерден тұрмай­ды. Халық жанының анық табиға­тын ашатын – алуан ауанды уақыт. Өт­кенді айтқанда, ақ білекке ақ найза артқан батырлар, аузы дуалы шешен, көреген көсем көңілде тұ­рары рас. Бәрі шындық. Бәрі бол­ған. Әр көңіл өз қымбаттарына әр­ түрлі реңк бере әрлеп жатады. Сте­реотип де­мейік, қалыптасқан осы үрдістерден биігірек көтеріліп қарасақ, бейбіт күндер айшықтары, қазақтың мәрттік, кеңдік, иман­ды­лық өнегесі – тарихтың әлі де ашыл­май жатқан мән-мазмұнды парақтары екенін аңғаруға болар еді.
Соның бір ұлық мысалы біздің көз алдымызда тұр. Жаңғырған жа­дымызда сол оқиғаны үнемі көңіл тасасына қалдыра беретіндей, ол бір, әлдекімдердің аз ауқымды, еріккен ермек ісі емес. Бұл төңі­рек­тегі кей салғырттық салқыны өту­ге-кетуге тиіс…

* * *
Айтылмаса сөз атасы өледі. Ол «қарияға» қиянат – біздің арға лайық болмас. Осы орайда, реті кел­ген тағы бір жайтты айтпақ ла­зым.
1981-дің қысында КСРО елі үл­кен жиынға абыр-сабыр дайындалып жатты. Соның алдында ұлы елдің 7 жылдық даму жоспары аға г­а­зеттерде жарияланды. Онда мем­ле­кет қамқорлығына алынар бар­лық су аттары аталған. Тек ішінде «жаз­ған» Арал, Әму, Сыр жоқ еді. «Ұлы ел бұл өлкелерді неге бүйтіп шет­тете береді?!» деген ой бізге маза бер­меді. Оның үстіне, сол ке­з­ден 60 жыл бұрын өткен сол қайы­рым­дылық мысалы да ойда тұр еді.
Сол қыс, келе жатқан КОКП ХХVІ съезіне Арал жайында хат дайындадым. Әдепкіде орысша, сосын ойдан ұтылмайын деп қа­зақ­ша жаздым. Сол кездегі «Қазақ­фильм­дегі» әріптес-ағалар О.Сүлей­менов, Т.Әбдіков, Ш.Әлім­баев, С.Елубаевқа көр­сет­тім. Мар­құм Шоқан Әлімбаев (фан­таст-жазушы) сол жолдауды орыс­­шалауда көп көмек берді… Хат­қа қол жинауды Қапшағай көш­кен 30 үй балық­шыдан бастадым. Қорқа­соқтаған жұрт ішінде бі­рінші батылы жетіп, бала-шаға­сына шейін хатқа қол қойдырған Қарашалаңнан барған Құлжан-балықшы болды. Ал Арал­ға қарай шық­қан жолда «арнайы қызмет адам­дары» ізіме түсті. «Үш әріп» бұ­ғауынан мені құт­қа­рып қалған – сол съезге бара жат­қан Ж.Мол­да­ғалиев, М.Әлім­баев ағалар еді…
Қызылордадан Ә.Төлеуов, Қ.Қа­лимағамбетов деген азаматтар қол қойылған тізім алып шықты. Аралда Ә.Сариев, С.Ибрагимов, Ж.Әбентаев, О.Нұралиев, С.Ілия­сов белсенді түрде хатқа қол жинау жұмыстарын жүргізді. Қыстың көзі қырауда, әрі қалта да «тесік», алыс­тағы ауылдарға бара алмадық. Арал­да да «арнайы қызмет өкілдері хабарланған» деген сөз жетті. Бірақ ешкім енді біздің жолды кесіп, қо­лымызды қайырмады. Сірә, ел-жер мұңы КГБ-ға да жат болмаған болса керек!..
Хат соңына біраз  адамнан (1000-дай) қол жиыл­ды.
Сол «қызмет» жігіттерінің ай­туынша, съезге миллиондаған хат барған. Қазақстаннан жеткен мың­­даған хат ішінде елеулі екі жол­дау болған. Бірі – Павлодар трак­тор зауытынан, бірі – сол Арал халқының хаты. Қазақстан басшысы «бұл хатты қорытып, менің сөй­лер сөзіме енгізіңдер!» деп, рефе­рент­теріне тапсырма берген. Генсек Л.Брежнев соңын ала сөйлеген политбюро мүшесі Д.Қонаев Арал ха­­­қында өткір-өткір сөз айтты сон­да. Сол сөздер ол кісінің Арал ту­ралы тарихи лебізі болып қалды кейін. Ол кісіге қарап, өзбек бас­шы­сы Ш.Рашидов та Арал жайын айтыңқырап қалды.
Сонан соң қабылданған 7 жыл­дық КСРО жоспарында Сыр мен Әму мемлекет қамқорлығына алын­ды. (Осының өзі біз үшін үлкен жеңіс еді!) Ал қайран Арал туралы бір ауыз сөз жоспарға түскен жоқ.
Бұған да бүгін 35 жыл өтіпті!
Осы бір оқиғаны алдыңғы әке­лер мысалына қосақтай айтып отыр­ған себеп, араға тура 60 жыл түс­кен сәйкестігінде ғана емес. Со­нау көсем алға сала өтініш айтқан «пролетарлық ағайындық, комму­нис­тік саналылық» – аспандағы күндей анық адамгершілік нысаны еді біз үшін. Соншалық адалдық пен ақиқатқа сенген көңіл үні еді ол хат. Сол ретпен, бұғанасы бекіп, бек тойынған КСРО-дан 60 жыл өт­кенде енді қи­на­лыста қалған Арал көмек сұра­ған. Үміт ақтал­мады.
Аралдағы ағайында «балықтан – сыралғы» деген игі ұғым бар. Сонау ашыққан елге бір эшелон сы­рал­ғы балық – біздің әкелер өне­гесінде, біздің ел мен жерде – өркен жайған имандылық көрінісі болды… Сонан көп жыл өткенде, съез­ге жазылған сол үміт хаты да әділ­дік пен ақи­қатқа деген сенім сөзі еді… Со­лар­дың біріне – 95, екіншісіне – 35 жыл өтіп отыр.
Осынау тарихи-имандылық оқи­ғаларын ендігі азат ұрпақ кө­зінде саралап ұғыну қажеттігі маң­дай алдымызда тұр бүгін.