Қазақты жетімін жылатпаған, жесірін қаңғытпаған қайырымды халық санатына қиналмастан қосатынымыз бар. Сұрапыл соғыс жылдарында өзге ұлт өкілдерін қазақтар отбасымен қоса асырағандығы туралы деректер жеткілікті. Бұрындары жомарт азаматтардың қамқорлығы арқасында көптеген талантты суретшілер, ақын-жазушылар, әншілер халық құрметіне бөленетін еді деген әңгімелерді ара-тұра құлағымыз шалатыны рас. Бүгінде сол мінезімізден ажыраған жоқпыз ба? Мейірімді жандар туралы әңгімені естіген сайын өн бойынан жарнамалық сипатты байқап қалатын сияқтымыз. Қазақ көркем ойындағы қайырымдылық бейнесі қалай сомдалған еді? Жомарттық туралы ұлттық ұғымды даңғазалықпен шатастырып алған жоқпыз ба? «Бәсіре беру», «байғазы беру» деген секілді ұлттық дәстүрлердің астарын жаңа қазақтар қалай түсінеді? Бүгінгі тақырыбымызды осы сауалдар төңірегінде дамытқан едік.

---

Айжарық СӘДІБЕКҰЛЫ,
жазушы

ДАРАҚЫЛЫҚ – ҚАЙЫРЫМДЫЛЫҚ ЕМЕС

Атамыз қазақ жаратылысында көңілі бай, кең қолтық болған шығар. Бай болып мұратына жеткен ұрпағы қайырымды­лық­қа келгенде, іріден турап, молынан қар­питын-ды. Дарақылығы да осалдан емес. «Алаған қолым – береген» деп қи­мылдап қалатындар да бар. Жалпы, біздің халықта бұрынғының кейбір байлары мен бағыландары қайырымдылықты иманына балаған. Не берсе де «Құдай үшін» деп берген. Адамнан емес, Алладан үміт еткен. Расында қайырымдылықтың өзі – иманнан. Адамдардың бір-біріне деген қайырымдылығы өрістей келе ұлттық дәс­түрге айналып кеткен деуге де болатындай.

Ал ойсыз, көзсіз дарақылықты қайы­рым­дылық деуге болмас. Бір басылымнан ертеде елі-жұртына қадірменді адамға берілген асқа жұмсалған мол дәулетті теңгеге шаққанда, оған Үндістандағы Тәж-Махалдай ғимарат салуға болатынын оқыған едім. Атамыз қазақ ұрпақ өрбіткелі мына байтақ далада ондай астардың беріліп келе жатқанына заманнан заман өтті ғой. Бірақ сондай-сондай дарақылық­тан кейінгілерге не қалды? Ауызды керіп айтарлықтай бір белгі қалды ма? Түк те! Де­мек, оның аты – босқа шашылу. Ал он­дай дүрмек астарға бір адамның дәу­леті жетпейді.Көптің қайырымдылығымен ғана жүзеге асатыны белгілі.

Баяғы – баяғы ғой. Қанымызда болға­сын қайтейік, біз техникалық прогреске жеткен бүгінгі дәуірімізде де көңіліміз ояу, көзіміз ашық бола тұра, бір-бірімізбен бәсекелесіп дарақылануды қоя алмай-ақ келеміз. Бәсекелесіп бейіт саламыз, бә­се­келесіп ас береміз, бәсекелесіп қыз ұзатып, келін түсіреміз. Бірімізден-біріміз асып түсеміз. Сөйтіп, қарызданып, қау­ға­ла­нып шығынға батамыз. Біздің осындай ұлттық қайырымдылығымыз бүгінде халықара­лық орбитаға да шы­ғып кетіпті. Осы жұрт біліп айтса, шет жұрт­­қа бесікте жатқан немере-шөбе­ре­ле­рімізге дейін қарыз көрінеді. Біздікі тек шашылу.

Ал меценаттыққа келетін болсақ, қа­зақтың ғылымы, өнері, әдебиеті, спорты, мәдениетінің даму өрісі туралы не деу­ге болады? Бұл ыңғайда, рас, демеу­ші­лердің жәрдемімен ғалымдар мен қалам­герлердің еңбектері мен кітаптары аз-аз таралыммен жарық көріп тұрады; ара-тұра суретшілер­дің көрмесі өткізіледі; бұларға қарағанда спорт пен мәдениеттегілердің көйлегі көк, тамағы тоқ. Ал қазақтың қаламгерлері, шын айтам, тәуелсіздік келгелі қоғамнан шеттеп қалды. Қаламақысыз шығарма жазуды Құдай басқа салмасын. Ғалымдар­дың әлеуметтік жағдайы да мәз емес.

Энциклопедияда меценатты – жомарт, қамқоршы дейді екен. Ондайлар қазақта да бар дегенде, көп емес. Көп болмайтыны, қазақтардың тұрмысы, ел иесі бола тұра, басқа диаспораларға қарағанда күйлі емес. (Кедей тұрады деуге аузым бармайды). «Ор­аза-намаз тоқтықта» деген. Кімге жо­март болғандайсың. Елімізде бір азамат бар. Бауыржан Оспанов! Абай атаңыз айтқан «Толық адам». Басылым беттерінде оның қайырымдылығы жөнінде жиі жазылып тұрады. Алла жар болғай аза­мат­қа.

Амал не, Бауыржандай азаматтар қазақта кемде-кем. Байлық көзі корпорациялар мен компаниялардың иелігінде. Қазақ азаматтарының ілуде біреуі болмаса, көпшілігінің қаны қыз­ға­нымен дәрмені аз. Кейбір болып-толған­дарымыз, сорымызға қарай, ұлттық намыстан жұрдай.

Жалпы алғанда, қазақтың ұлы да, қы­зы да қайырымдылықтан қашпайды. Өзінен артылса, алды-артына қарайлайды. Ондай иманды замандастарымыз болды. Айталық, менің туған топырағым – Арал ауданынан марқұм Тоғыс Жұмашевті білетін едім. Болмысында дүниенің бетіне қарамайтын ер көңілді азамат еді. Кемтарлар мен жоқ-жұқаларға ұдайы көмектесіп тұратын. Үлкендерден бата алды, жасы қарайластардың ілтипатына бөленді. Өмірден кімсің – Тоғыс едім деп өтті. Ол өзгелерге жақсылық жасағанда, есеппен жасамайтын, аңқылдаған ақ көкірегімен жасайтын. Сондай еді ол, бірақ тағдыр оның өмір жасын ұзартпады. Арманда кет­ті. Тоғыстың алғаусыз азаматтық ісін ба­ласы Мейрамбек жалғастыруда деп естимін.

Сосынғы бір кеуделі азамат жазушы-журналист Қази Данабаев еді. Ол да Арал топырағынан. Тоқсаныншы жылдардың таршылығында Арал ауданының жасөс­пірім боксшылары облыс орталығында өткізілетін жарысқа қаржының жоқты­ғы­нан келе алмайтын болды. Соған намыс­тан­ған Қази он салмақтағы он баланы орталыққа алдырып, үйіне орналастырды. Келу-қайту жолпұлы, ішіп-жемі Қази­дан. Сонда оның асып бара жатқан байлығы болса екен-ау. Жарыста алтын медальға ие болған Аралдың бір қара сирақ баласы тұғырда жылап тұрды. Оны көргенде қасымда отырған Қазидың да көз жасы ыршып түскенін көрдім. Сондай азаматтан да айырылдық.

Қайырымдылық дегенде қабақ шыт­пай­тын тағы бір азаматты білемін. Қуа­ныш­бай Ердіхалықов! Арал қаласында тұратын оның да халықтан алған алғысы аз емес. Ол тіпті кімдерге қандай қайырым­дылық жасаған есебінен жаңылысып қала береді. Ал оның аты жылда жұртшылық тарапынан дүңкілдеп естіледі де жатады.

Осындай алкеуде азаматтар бола тұра, атасына рахмет дейтіндей жомарт меценатты білмеймін, естіген де емеспін. Кө­біне өзінің үш жұртынан өзгелерді жарыл­қауға қолы қысқа. Қолы ұзындар ата-баба­сының атына мешіт тұрғызады, ағыл-тегіл ас береді. Бірақ одан арыға талабы тартпайды. Бұрынғылар: «Бермесе де бай жақсы» дейді екен. «Елде болса, ерінге тиеді» деп те айтқан. Демек, бүгінгілердің байығаны жақсы-ау, ал байып алғасын тұмсық­тарының аспандап кететіні жаман. Тексіздік қой. Текті атаның баласы қанда­сын жерге қаратпайды. Ақиқатында бү­гін­гінің кейбір дүмділері халықты қа­нап, талап байы­ған­дар. Олардан қайыр жоқ. Кемтарларға, күйсіздерге қайырым­ды­лықты үкіметтік емес ұйымдар мен мешіт­тер жасайтын әдет қа­лыптасты. Ондай қайырымдылықтан кім жариды? Тек амал­сыздың айласы. Өмір осылай өтіп жатыр.

 

Нармахан БЕГАЛЫҰЛЫ,
ақын, К.Симонов атындағы халықаралық сыйлықтың иегері

ҚАЙЫРЫМДЫЛЫҚ – ҰЛТЫМЫЗДЫҢ СӘУЛЕЛІ БОЛМЫСЫ, ҰЛЫ ТЫНЫСЫ

Күлімсіреу – көңіл сәулесі, оған алғау­сыз амандасуымыз үстемеленсе, әдемі әдебіңіз қабағына қырау қатқандардың да суық сұсын сындырып, шырайын жылытып, суын сүт қылып, жүрегін жуып, жанын жадыратады. Өзіңіз де көзге көрін­бейтін пайдаға кенелесіз: қарсы ал­­­ды­ңыз­­­дағы кісінің қаралы кейісінен, қарғыс қамытынан құтыласыз. Әзелде қалыптасқан әдемі әдеп, түзу сәлем кесапаттық пен кердеңдіктің адымын қысқартып, амалыңызды сөктірмейтін, абыройыңызды төктірмейтін бірден-бір дұрыс жол. Бұрысымыз – көкірек Күнін сөндіріп, бір-бірімізге сыйлар ықылас-ілтипатымыздан айрылғанымыз. Мұны бәрімізден бұрын байқап, «Қақпа алдын­дағы қартты» жазған Жұмекен Нәжіме­денов. Өлең кейіпкері кемпірінің жылын өткізіп, қаладағы ұлының үйіне көшіп келген, құлағы мүкіс шал көшеде өтіп бара жатқандардың күбір-сыбырын өзінше жорып, «Уағалейкумассалам!» деп сәт сайын әркімге бір жалтаң қағып қарайды. Берілмеген сәлемді қабылдайды. Сонан соң: «Адамы аз ел?» – айып қой бұл сұра­пыл, астана үшін миллион адам тұратын», – деп ойлайды. Астарлы ой. Миллион тұрғыны бар астана «адамы аз» болса, қасіреттің үлкені емес пе? Ақынның «Қала ғой бұл, ауыл емес қалғыған: бұрылып кеп кәрі көрсе алдынан аман-сауын шәй пісі­рім сұрасып, атпен желіп жөнелетін қыр асып» деуінде міншілдігінен сыншыл­дығы басым, әрі қазақы мінезді дәріптеген сыр бар. Ата-баба салтын сақтамаған қазіргі сәлемнің бұрыш айналмай-ақ ұмы­тыла­тынына, жарамсыз жат қылықтардың қытымырлығы құт-берекемізді күнделікті кетіретініне мән бермейтініміз қынжыл­тады. Дидар қосқан екінің бірі бүгіндері ернінің ұшымен, жақ талмасын дей ме, жан жылуынсыз, ой байлығынсыз: «Қа­лай­сыз?» – деп, отқа түскен тұздай шыр­тыл­­дайды. Бір сығым ғана бұл сөз сәлем­десуден гөрі Кербаланың шөлінде қалған мүшкіл мүсәпірдің хал-ахуалын немесе науқастың көңілін сұрағанға көбірек ұқсайды. Ал атам қазақ «Сәлем – сөздің анасы» дегенді бекер айтпаған. Ендеше, сәлемнің сауаттылығы – Құдай алдындағы жауапкершілік. Соны мыңдаған жылдар бойы қалыптастырған ұлттық дәстүріміз бізді тастап кеткен жоқ, одан өзіміз қатыгездікке қарай байқаусыз алыстап барамыз. Дәстүрін ұмытып, өздері тірі жүргендер қаншама? Сырқатпыз. Сауығуға міндеттіміз. Исінгіш игіліктің иісін ұрпағымызға сіңіруіміз керек-ақ. Қайырымдылық – ұлтымыздың сәулелі болмысы, ұлы тынысы, одан бөлек тыныстағысы келгендер ата-баба ізінен басқа бағытқа ауытқып, ілініп-салынып жүріп, ақыры адасып тынады. Жоқтықта жасымаған, тоқтықта тасымаған халқымыздың қатыгездіктен арылуының қайырымдылықтан басқа мүмкіндігі болмаған. Сол мүмкіндікті сәтті пайдалану арқылы адами сезім-түйсігімізді, ішкі үйлесімдігімізді, ақылымыздың жасам­паз­дығын жетілдіргенбіз. Бұларсыз өмір тұл. Баба сөзімен баяндасақ: «Бір биенің екі емшегі бірі кетсе – сүті жоқ, бір түйенің екі өркеші бірі кетсе – күші жоқ». Неге еке­нін қайдам, маған қазақ көркем ойын­дағы қайырымдылық образы үнемі әйел кейпінде елестейді. Мәселен, Қобылан­дының «Құртқасы», Мұхтар Әуезовтің «Зересі мен Ұлжаны», Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпаны», Дулат Исабековтің «Әпкесі», Әдіһам Шілтерхановтың «Кейуана мен келіні», тағы басқалар. Барлығы да дүние­нің төрт бұрышын ақылмен түгендегендер, болмыстық көрінісімен тату-тәтті тіршілік кешуді, жан баласына жақсылық жасауды армандағандар. Өкінішке қарай, соңғы кез­дері сусіңді сіріңкенің үлкен қорабын­дай кітаптарда мұндай кейіпкерлер некен-саяқ. Әдіһам ағаның «Кейуана мен келін» әңгімесі жастарды қайырымдылыққа тәрбиелеудің өнегелі үлгісі. Алыстан ыстық күнде шаршап-шалдығып, шөлдеп жеткен жолаушыларға «Үйде су жоқ еді» деп байқаусыз айтып қалған келініне енесі былай ренжиді: «Ауылды алғаш көрген, белдеуімізге ат басын бірінші рет тіреген жолаушы су сұрап іше алмағанда, бұл өтеннің моладан неменесі артық. Сенің көргенсіздігіңнің ұяты бүкіл ауылға ке­ле­тінін неге ойламадың? Бір ауылды су бер­мейтін пес атандыруға қандай хақың бар? «Жасы білмесе – үлкені бар емес пе?», – деп, өлеріміздің шағында бізге кінәрат арқалататындай ала алмай жүрген өшің бар ма еді… Елдің салтын, халықтың құнтты пейілін көрмей, қайда өстің өзің? Осындай ойды меңгергендер қайырымды­лыққа бір табан жақындай түсері сөзсіз ғой. Жомарттық ұғымын кім қай деңгейде қабылдаса, оның мәні де, орны да сол бел­деу­ден көрінбек. Кенжеміз Рауан жоғары оқу орнына мемлекеттік грантпен түскен күні отбасымызға Көпен Әмірбек келе қалды. Қуаныш үстінде байғазыға қа­пе­лімде басқа ештеңе таппады ма, су жаңа қалың дәптердің бірінші бетіне: «Айналайын, Рауан! Сен бүгіннен бастап Көпен Әмірбек атындағы сыйлықтың лауреаты­сың» деп жазып, байғазы ретінде ұсынды. Сол ағасы студент қызымызға бес жыл бойы, қарсылығымызға қарамай, үзіліссіз шәкіртақы беріп тұрды. Бірақ ешкімге тіс жарған жоқ. Осы әрекет жомарттық па, даңғойлық па? Патша көңіліңіз білсін. Пәтуалы ырым босқа кетпей, бәсіре қарын­дасы бүгінде мемлекеттік педагоги­калық институттың білдей ғалым-хатшы­сы лауазымында қызмет істейді, педагогика ғылымдарының кандидаты. «Бо­­лайын деген баланың бетін қақпа, белін бу» деген нақыл босқа айтылмаса керек. Көпен сыйлаған баяғы байғазы отбасылық байланысымызды, бірлігімізді бұрынғыдан да бекемдей түсті.

Жақсылығын жарнамаламай, қоғам пайдасы үшін болашақтың мүддесіне үйлестіре жасайтын азаматтардың бірі – шымкенттік Серікжан Сейтжанов. Жеке қаржысына мектеп, мешіт салдырған меценат Астанадағы академиялық кітапхана­дан марқұм Дүкенбай Досжанға арналған арнайы бөлмені жабдықтауды, жазушы тұтынған заттарды, жеке кітапханасын көшіру шығынын шып-шырғасыз мойнына алыпты. Өзі үндемейді, кітапхана директорынан естідік. Мәскеуде А.Пушкин мен Л.Толстойдың екі-екіден музейі жұ­мыс істейді. Әзірге теңесе алмаспыз, алай­да жомарт жігіттің көрнекті жазушы рухани әлемін жалпақ жұртқа мүмкіндігінше таныстыруы ерлікпен пара-пар.

Сайлаубай ЖҰБАТЫРОВ,
жазушы

ЖАҚСЫЛЫҚТЫ АЙТСА, ХАЛЫҚ АЙТСЫН

Қазақтың адамгершілігі жөнінде айтылатын кеңпейілділік, қайырымдылық, мәрттік секілді ізгі қасиеттер қазаққа ғана тән, болмысымыздан туындаған секілді. Шы­нында да біздің ұлттық рухани брен­ді­міз сияқты. Осыдан мың жарым жылдай бұрын туған ислами үлкен ұлағатты сөз, яғни «Тәурат кітабы»тараған халықтарда жоқ емес, әрине имандылық, қайырым­ды­лық, мейірім, ізгілік секілді жақсы қа­сиеттер бар. Бірақ сол ілімдер бізден мыңдаған шақырым алыста жатқан ұлы даламызда туып, біздің төл табиғаты­мыз­дан өркендеп-өсіп жатқан секілді әсерде қалдырады. Шын мәнісінде қазақтың сол ілімдерге дейінгі табиғатында Тәңіри сенімі бар. Кешегі түркі табиғатында, оның алдындағы сақтар табиғатында, Геродоттардан қалған сол мәрттік, терең­дік, ізгі­лік істері, әрекеттері, қылық­тары бәрі осылай ойлауға негіз береді. Осы қасиет­тердің табиғилығы біздің болмысы­мызға жарасатындығы сондай, біздің өзімізге ғана тән төл қасиетіміз ба деп ойлайсың. Қасиетті Құран-Кәрімде де, Інжіл, Тәу­рат­та да, Библияда да «қайырым­ды бол, бір дән болса да бөлісіп же, жетім-жесірдің ақысын жеме» деген секілді сөздер бар. Бірақ дәл біздегідей практи­калық өмір тәжірибесіндегі көрінісі әлем­де жоқ. Бұл тарихи алыстықтан қараған сайын біздің мақтанышымыз, ұлық қа­сиетіміз ретінде дүниеге паш етіп, соны әлем бас шұлғып, мойындайтындай қа­сиет. Дегенмен, осы мінезіміз қазақтың тағ­дырында, тарихында талай опық жегізді, маңдайына таяқ болып тиді. Арқамыздан қағып, тамыр-тамыр дей отырып, талай халықтар жерімізге кірді, нанымызды жеді, малымызды алды. Өзі­міз қоңторғай болып отырсақ та соларға ешнәрсені сездірмей, жоқтатпай кеңдігі­мізбен қабылдай бердік. Уақыт өткен соң тарихта бәрі әдемі, теп-тегіс болып көрі­неді. Бүгін біздің аталарымыз кең болған, мәрт болған дейміз. Шын мәнісіне келгенде тарихтан талай таяқ жеген ұлт­пыз. Осы бір тұжырым бү­гін­мен сабақ­тасады. «Кем» деген үш-ақ әріптен тұратын сөз «кең» деген де үш әріптен тұрады. Екеуі­нің айырмашылығын анық­тап алға­ны­мыз жөн. Қазір заман басқа. Құнды­лықтарға деген көзқарас­та­рымыз өзгерді. Мәрттік, қайырымдылық, із­гілік деген қасиеттердің барлығы да адамгер­шіліктен бастау алады. Мына за­манда бізге дара­қылық керек пе? Осы қа­сиет­тердің кесірі­нен таяқ жеген жоқпыз ба? Кешегі «Ақта­бан шұбырын­ды­дан», 1930 жылдар­дағы қасіретті нәу­бет­терді бас­­тан өткеруіміз біздің ішкі им­му­­ни­те­тімізді жоғалтып ал­ған­дығы­мыздан емес пе еді? Жалпы, кеңдік те, кем­дік те жасамау үшін бізге ру­ха­ни тұр­ғыдан, саяси тұрғы­дан жаңа дүние­таным, жаңа көзқарас, жаңаша ойлау керек сияқты. Қазір Құдайға шүкір, жаңа мемле­кетіміз түрлі қиын­дық­тарды бастан өтке­ре отырып, осы дә­режеге жет­ті. Ұлтарақтай жеріміз бен тамшыдай ғана суымыздың, қойнауымыз­дан шығып жат­қан кішкентай ғана бай­лық­тың – бәрінің де сұрауы бар. Кең екен­біз деп оның барлығын кемші­лікке ай­налдыруымызға болмайды. Біз бұдан өткенбіз. Дей тұрғанмен, ұлттық брендіміз «Кеңдікті» өз ішкі аспектімізде, жалпы халқымыздың бойынан бүгінде қайта-қайта іздейтініміз де, соның бір орын тап­пай жоғалып бара жатқанына қынжыла­ты­нымыз да рас. Иә, біз ашар­шылықта оты­рып, барлық ұлт өкілдерін қабылдап, қара нанды бөліп жедік. Тіпті, ата жауымыз қалмақты да асырадық. Кешегі Арал бойынан кеткен бір топ қалмақтардың Арал­дың жерін тізерлеп отырып сүйіп: «Қа­зақ деген ұлы халық. Бізді ажалдан құтқарған әуелі Құдай, сосын қазақ», – деп жылағанында аталары­мыздың таспен ұрғанды аспен ұрып алған рухани жеңісіне көзіміз жетті. Ол осы кешегі Азаттықтың алғашқы жылдарында болған еді. Әлемдік өркениетке ілескеннің жөні осы екен деп, жанымызды жоғалтып бара жатқанымыз әсіресе өз ішімізде, аға­йын арасында қатты байқалады. Қазақта «егіннен кеусен», «балықтан сыралғы», «соғымнан қол үздік», сауын басталса «қымыз ашар», «аңшыдан байлау», тіпті сабын қайнатқан әжелеріміз «бұзаушық» алып отырған. Дәл мұндай «мәрттіктің академиясы» басқа еш жерде жоқ. Қазақ­тың осындай әдемі төл сөздері мен дәстүрін ұмытып бара жатқан жайымыз бар. Ата-бабаларымыз әр нәрседен көр­шіге, аға­йын-туысқа қайыр жасап отыр­ған. Ал енді осы қарапайым дүн­ие­лер­ді академиялық деңгейге дейін жет­кіз­ген біздің қазақ шынында да Құдайдың шапағатына бөленген халық қой деп ойлаймын. Қазақтың осы қасиеттерінің жо­ғалуын дақпырт, бәсеке, көрнекілік, есепті жақсылық, сату салдарына айналдырып жібердік. Мұсылман­дықта мұны «рия» дейді. Жақсылықты риямен жасау – мүсәпірліктің ең сұмдығы. Мені көріп тұрған шығар, ертең осы есебім бойынша маған қайтатын шығар деген пропа­ган­далық жақсылық – ең сорақы­лық. Риялық жақсылық дегеннің зиянын білмей біз өзіміздің өмірімізге жарнаманы бет албаты енгізіп жібердік. Жақсылықты айтса, халық айтсын. Бірақ біреуді қорқы­тып, біреуді алдап, біреуді таңғалдырып, аузын аштырып, ниетімді іске асырам деген жасанды пиғылды адамды дарақы адам деуге болады. Ол кісіні бай деуге де, мәрт деуге де, жомарт деуге де болмайды. Мүм­кін ол ақшасы көп болуы мүмкін, бір­ақ рухани тұрғыдан өте бейшара, кедей адамдар қатарына жатады. Біздің жаңадан шыққан байшыкештерде осы жағдайларды ұғыну жоқ. Теледидардан біреудің баласы немесе өзі ауырып жатқанын, жетім қал­ғанын, тұратын жері жоқ қайыршыны да көрсетеді. Өкінішке қарай, біздің қоғамда осындай түрлі жағдайлар жиі кездеседі. Тіпті, қаламгерлердің өзі қаламақыға жары­май, мемлекеттік тапсырысқа іліге алмай, қанша жазушылардың кітаптары шықпай қор болуда. Уақыт өткесін ол кітаптар құрып та кетуі мүмкін. Осы жағ­дай­лардың төре­шісі– парасатымыз, терең ойлай бі­луі­міз. Ең бастысы, мәрттік, жомарттық, ізгілік деген секілді құнды қасие­ттерімізді жо­ғалтпасақ, ретімен орнымен пайдалана алсақ, көркейген үстіне көркейе түсеріміз анық. Біздің кеңдігіміз­дің де, мәрттігіміздің де, бақай есептігіміз­дің де арасында – адамгершіліктің алтын сызығы жатыр. Соны тапсақ, мемлекеттің деңгейіндегі де, жеке адамның деңгейіндегі де үлкен тұғыр­лы ұстаным болар еді. Ес­еп­ті, риялы саясат­тың барлығы да адам­ды адам­гершілікке емес, сақтыққа, іштар­лыққа, таркөкіректікке бастайды. Айнал­дырған ат төбеліндей қазақ бір-біріне қатыгездік жасамауға тиіс. Батыс бүйтіп жатыр екен, шығыс сөйтіп жатыр екен деп ешкімге еліктеудің қажеті жоқ. Ол сана­мызға байланысты.Ал сананы тәр­биелеу өте қиын нәрсе. Мен кешегі тарихты аңса­маймын, кезінде кеңес өкіметі ақпарат­тар­ды тежеп, сүзгіден өткізе білген еді. Қо­ғамда болып жатқан зұлымдықтарға, сұмдықтарға, кесір-кесапаттарға тосқауыл бола білді.Оларды бізге кіргізген жоқ. Ал қазір ел ішіндегі қатыгездік туралы ақ­парат­тарды көрсететін арнайы бөлімдер, бағдарламалар бар. Оның бәрін айтып-айтып, соңынан «сіздерді қорқыту үшін емес, тек сақтансын деп айтып отырмыз» деп ескертеді. Ал енді осы нәрселерді көр­сетудің не қажеті бар? Бұл ақыл-санасының астынан ішкі дүниемізге егіліп жатқан қатыгездіктің үлгілері емес пе? Біз артық қыламыз деп тыртық қылып отырмыз. Адамгершіліктің сүзгісі болуы керек. Интернетке ие бола алмасақ та, телеканал­дарға ие болуымыз керек қой. Болып жатқан сұмдық оқиғалардың кейіп­кер­ле­рінің әрбір ісін тәптіштеу арқылы ұрпақ тәрбие­сіне кері әсер берудеміз.

Кәкен ҚАМЗИН,
әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық университетінің профес­соры,
филология ғылымының докторы

ХАЛҚЫМЫЗДЫҢ ІШІН ДЕ, СЫРТЫН ДА БАЙЫПТЫ МАҚАММЕН АҒАРТУЫМЫЗ КЕРЕК

Заман беталысы өзгерді, әлеуметтік қа­рым-қатынас рыноктық сипат алды. Әу баста естілеріміз де, бестілеріміз де жуық арада мұнайы лақылдаған араб елдерін­де­гідей өмір кешеміз, көзді ашып-жұмғанша ме­рейіміз тасиды деп алақанымызды ыс­қы­ладық. Бірақ ол дәмеміздің әне-мін­е ақталар түрі жоқ. Экономикалық романтизм деген осы шығар. То­п­-­мене­джменттің сауаты жетпеді ме, әлде ішкі әлеуметтік-психологиялық ахуал мүмкіндік бермеді ме, әлде сыртқы саяси-экономикалық жағдай қолбайлау болды ма, әйтеуір, күншуаққа қарай шабандау, сылбыр жылжып келеміз. Жан басына шаққандағы орта есептік табыс көрсеткіші нақты адамға келгенде сүрініп-қабынып қалады. Аяққа тартса, басқа жетпейтін, басқа тартса, аяққа жетпейтін қысқа көрпені елестетеді біздің күй. Бірақ талай аласапыранды, талай аумалы-төк­пелі кезеңді басынан өткерген жұрты­мыз­дың бола­шаққа деген, келешекке деген сенімі жоғалған жоқ, үміті кесілген жоқ.

Қазір сананы қаражат, бизнес билей бастады. Мораль, адамгершілік, ұлттық тәлім-тәрбие жол шетіне шығып қалды. Батыстың өмір сүру моделі (саяси-эконо­ми­калық конвергенция, ғаламдастыру, білім мен ғылым саласындағы бұлғақ) ұлттық құндылықтарды, қазақы игілік­тер­ді объективті түрде мансұқтауда. Бөг­денің «тәттісін де», «дәмдісін де» еш тал­ғау­сыз, еш сұрыптаусыз жұта берудің зарда­бын әлі талай тартармыз. Құсармыз. Заманалы реализмнің сипаты да, тұрпаты да нақ осындай.

Күш-қуаты тасыған елде ауқаттылар­дың да, орта дәулеттілердің де өзіне лайық­ты орны болары әбден заңды. Ұлт­тық мектеп тәлімінен өткен, қазақы орта тәрбиелеген бизнестің әлеуметтік жауап­кер­шілігі де едәуір екендігі ақиқат. Атымтай жомарттар да, қазақы салт-дәстүрді сыйлаушылар да ең алдымен осы ұлттық өнегеден, ұлттық құнардан сусындаған жандардан тарары кәміл. Бір ғана мысал – өз жерлесім, өз бауырым Бауыржан Ке­ң­ес­бекұлы Оспановтың игі істері. Оның әдебиет, өнер, спорт, білім саласына көр­се­тіп отырған қаржылай-материалдық қолдауын елдің бәрі жағымды құбылыс деп бағалайды. Осы азамат әлдекімдерді жалдап, өзін ешқашан пиарлаған емес, қайта, масс-медиа өкілдері оны іздеп жүріп насихаттайды. Қайтарымды байланыс, жақсылықтың өтелімі, халықтың рахметі дегеніміз осы болар. Бірақ барша абзалдықты қалталылардан, шенділерден күту керек, өнер мен мәдениетті қаржылан­дыру­ға солар міндетті, қолы қысқаларға сол азаматтар рақым көрсетуге тиіс деген пікірден біз аулақ жүргеніміз жөн. Әр адам өз имандылығына, өз ықтиярына қарай қимыл-харекет жасайды. Осы күні ешкімді зорлықпен, күштеумен сындарлылыққа, сымбаттылыққа иліктіре алмайсың. Осы ретте мына бір пікір есіме түсіп отыр. Әнуар Тұрлыбекұлы Әлімжанов ағам: «Қазақ үшін, жалпы адамзат баласы үшін Ағартушылық дәуірі аяқталған жоқ» дегенді жиі айтушы еді. Біз тап қазір халқымыздың ішін де, сыртын да байыпты мақаммен ағартуымыз керек. Әсіресе, жас ұрпақтың. Ұлттық бояумен, ұлттық таныммен, ұлттық болмыспен.

Гүлім СЫДЫҚ.