ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНЫҢ ҰДАЙЫ
ӨСІП-ӨНУІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН
ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАР ЕРЕКШЕЛІГІ 

Елдегі халықтың саны мен оның өсу қарқыны – ондағы демографиялық жағдаятты білдіретін өзекті көрсеткіш. Халықтың өсімі және оның сапасы ұлттық экономиканың әлеуметтік-экономикалық қарқынды дамуына, мемлекеттің басым міндеттерін шешуге сайма-сай болуы керек.

 

Сәуле ҚАЛИЕВА,
ҚР БЖҒМ-нің
Ғылым комитетіне қарасты
Экономика институтының
Әлеуметтік саясат және
адам капиталын дамыту
бөлімінің меңгерушісі

 

Елдегі және оның жекелеген өңірлеріндегі халықтың жалпы санының өсу үрдістері тұрғын халықтың табиғи және миграция­лық өсу серпінімен, оның ұдайы өсімінің сапасымен, ұлттық экономиканың әлеуметтік-эко­но­микалық даму деңгейімен, ғылыми-техникалық прогрестің әсерімен, халықтың жыныстық-жастық құрылымымен, әйелдерді оның экономикалық белсенді бөлігінің құрамына тарту дең­гейі­мен, адам капиталын қалып­тастыруға жұмсалатын шығын­ның өсуімен, қоршаған ортаның жағдайымен, адамның тууы мен өлімінің деңгейімен және т.б. факторлармен айқын­далады.

2000-шы жылдардан бастап Қазақстандағы демографиялық жағдай тұтастай алғанда жалпы халық санының тұрақты түрдегі өсу серпінімен сипатталады, тек соңғы 15 жылда ғана ол негізінен дәйекті табиғи өсім есебінен 18,8% -ға өсіп, 17,7 млн. адамға жетті (1-сурет).

Қазақстанның әлеуметтік-демографиялық дамуында тұр­ғын­дардың жыныстық-жастық құрылымының маңызы өте зор, ол халықтың некелік, туушылық, табиғи өсушілік көрсеткіштеріне, өндіргіш күштер мен инфра­-қ­ұрылым нысандарын орналас­тыруға, өнеркәсіпті және қызмет аясын дамытуға, еңбек ресурстарын қалыптастыру мен еңбек жасындағы еркектерді де, әйел­дер­ді де  жұмыс орнымен қамта­ма­­сыз етуге ықпал етеді.

Сонымен қатар, халық құра­мын жыныс түріне қарай қалып­тастыруға басқа да жайлар: био­ло­гиялық, әлеуметтік, тарихи, ұлттық-мәдени, экономи­калық факторлар әсер етеді.

Халықтың жалпы санындағы ересек адамдар мен қарттардың үлесінің  артуы немесе адамзат­тың қартаюы оның ұлттық құры­лымы дамуының әмбеге ортақ үрдісі бо­лып отыр. Қазір неғұр­лым да­мы­ған елдерде егде адамдар ха­лық­тың бестен бірін құрай­ды. Ха­лық санының ұлғаймалы си­па­тындағы ұзақ мерзімдік өзге­ріс­тер демографиялық қар­таю­дың алғышартына айналып отыр.

Қазақстандағы халықтың қартаю үдерісі дамыған елдер­дегідей аса  қарқынды емес. Әйтсе де  халықтың  жас  құрылы­мын­дағы егде адамдардың жалпы саны мен олардың үлес сал­мағы­ның өсуі бізде де байқалады. Қа­лай болғанда да бүгінде Қазақ­стан «қарттықтың табалды­ры­ғында» тұр деуге болады, өйткені 65 және одан да егде жастағылар саны 6,8%-ды құрайды.

Негізгі демографиялық көр­сет­­кіштер бойынша жасалған талдау көрсетіп отырғандай, елеу­лі аумақтық жіктелу ел ішін­дегі демографиялық сипатқа ық­пал етуде. Статистика мәлі­мет­­теріне қарағанда, 2015 ж. Қазақ­стандағы 16 аумақтық бірліктің бәрінде оң табиғи өсім тіркелген; бала туу­дың ең жоғары деңгейі Оңтүстік Қазақстан облысында 17, 684 адам болса, ең төмен деңгейі Сол­түс­тік Қазақ­стан облысында – 115 адам.

Әлеуметтік-экономикалық факторларды зерделеу нәти­же­сінде біз бала туу мен халық са­нының ұлғаймалы өсімі проб­лемасы құрылымдық және мі­­нез-құлықтық жағдайлардың арақатынасына байланысты бола­тынын байқадық. Сарап­шылар­дың бағалауынша, некелік қатынаста тұратын, өсімталдық жастағы әйелдердің саны жыл сайын кеміп келе жатқанға ұқсай­ды. Бұл өз кезегінде құры­лым­­­дық өзгеріске соқтырып, тұтас­тай алғанда  халық санының ұл­ғаймалы өсіміне теріс ықпал етуі ғажап емес.

Халықтың өсімталдық ықы­ласы бала тууды тежейтін немесе жеделдететін катализаторлардың бірі есепті. Халық санының ұл­ғай­малы өсімі бірталай өсімқор­лық мінез-құлыққа байланысты бо­лады, олар: баланы қажет­сіну­дің кемуі, отбасындағы бала санын шектеу үрдісінің етек алуы, бала туудың жасқа байланысты үлгісіндегі тепе-теңдіктің бұ­зылуы, балалы болуға деген ықы­ластың әлеуметтік-эконо­ми­калық жағдайға, халықтың өсім­талдық саулығына, неке бұзу­шылықтың артуына байла­ныс­­тылығы және т.т.

Халық санының ұдайы өсуін проблемаға айналдырған отбасы институтының дағдарысы мен дәстүрлі құндылықтар жүйесінің бұзылуы болды. Мұнда ең басты проб­лема – ажырасушылар санының өсуі. Некеден тысқары туған балалар санының үлесі 1999 жылы қалалық жерлерде шамамен 27, 3%, ал 2015 жылы – небәрі 8,3 % болса, ауылдық жер­лерде тиісінше 20,4 % және 6,8 % болды. Жекелеген өңірлерде бұл 3,3 % -дан 14,4 % -ға  дейін ауы­т­қыды. Некеден тыс бала­лардың үлесі жыл сайын азайып бара жатқаны айқын байқа­лады.

Соңғы екі онжылдық барысында Қазақстанда болған және болып жатқан өзгерістер бала туу шамасының өзгеруіне әсер етті: отбасының ең озық екі балалы үлгісінен біртіндеп бір балалы үлгісіне көшу байқалады. Бұл үлгінің қалыптасуына  отбасы­ның өзгеруіндегі әлемге ортақ үрдістер едәуір әсер етті, дегенмен бұл үрдістердің біздің елі­міздегі ерекшеліктерін қазақ­стан­дық өмір шындығының өзі айқын­дайды.

Қазақстан халқына отбасын­дағы балаға деген қажеттілік секілді демографиялық факторға негізделген өсімталдық мінез-құлық пен отбасындағы нақты әлеуметтік-экономикалық жағдай тән. Осыған байланысты от­басылардың жартысынан аста­мының тұрмыс жағдайы жарытымсыз Қазақстан тұрғындары үшін өсімталдық жағдайында экономикалық пайым елеулі орын алады, кейде тіпті отбасы мүшелері үшін отбасының мате­р­иалдық жағдайын нығайтудан бұрын, оның жәй ғана күнкөріс қамын күйттеуге мәжбүр деп топ­шылауға болады. Бұл ретте эко­номикалық себеп оны шектеп, психологиялық және әлеу­меттік себептермен қайшылыққа түсуі мүмкін. Сондықтан өсім­тал­дық әлеует толық мағына­сында іске аспауы да ықтимал.

Бала тууды шектеудің себеп­терін тізбелесек төмендегідей:

• Үй шаруасы. Тәрбиенің қиыншылықтары. Отбасылық ырың-жырың. Денсаулықтың нашарлығы;
• Материалдық қиын­шы­лық­тар, тұрғын үй жағдайындағы жетімсіздіктер;
• Баланы яслиге және бала­бақ­шаға орналастырудың әуре­сі;
• Бала мекемелеріндегі бала­лар­ға күтімнің жеткілік­сіздігі;
• Өндірістегі жұмыс:
• Оқу, білім алуға деген ықы­лас, біліктілікті арттыру.

Мәселен, Қазақстанның әлеу­меттік-экономикалық жағ­дайының жайсыздығы мен ха­лық­тың өсімталдық қалпының өз­геруі отбасылардың басым бө­лігінің өсімталдық мінез-құлық үлгісінің қалыптасуында елеулі рөл ат­қарып, халқымыздың өсім­талдық әлеуетін арттыру мүм­­кіндігін шектеді және сол арқылы бала туудың кемуіне әкеп соқ­тыр­ды.

Материалдық  және тұрғын үй жағдайы түбегейлі экономи­калық факторлар қатарынан саналады да, бала тууды арттыруға немесе кемітуге айрықша ықпал етеді. Сондай-ақ, тұрақты жұмыс орны болуының да маңызы арта түседі. Бұл жағдайдың өмірлік маңызы еңбек ету мен адам санын өсіру парызын қатар атқа­рушы әйел­дердің жұмыстылығы проблемасымен тікелей байланысты.

Біздің ойымызша, халықтың ұдайы өсу үдерісіне ықпал ететін негізгі экономикалық факторлар қа­тарында мыналар аталуы тиіс:

– Отбасылардың тұрғын үй және материалдық жағдайы;

– Тұрақсыз экономикалық жағдай (жұмыссыз қалу қаупі);

– Материалдық тұрғыдан неғұрлым жайлы жағдай жасауға деген ұмтылыс;

– Балалардың күтіміне байланысты проблемалардың ше­шілуі.

Сөйтіп, халықтың ұдайы өндірісіндегі түбегейлі элемент – оның демографиялық құрылы­мымен және өсімталдық мінез-құлқымен анықталатын өсіп-өнуі. Демек, мұндағы ұдайы өндірістің негізгі проблемасы – өсімталдық мінез-құлық­тың аз балалы үлгісі. Бала тууға ынталандыру үшін өсімталдық жағ­дайын қалыптастыруға байланысты жұмыс бағдарын ке­ңейту және оны жүзеге асыруға жағдай жасау қажет.

Алғашқы бағыт ақпараттық және насихаттық тетіктерді пайдалану ісін ширатуды, екінші – бала тууға байланысты отбасы тұрмысының жағдайын жақсар­туды көздейді, ал мұның басты бағыттары отбасының еңбегі мен өсімталдық қызметін үйлестіру болмақшы.

Ұлғаймалы өсуді тежеуге жә­не соның салдары ретіндегі ха­лық санының кемуіне жол бер­меу мақсатымен бала тууын ұдайы өсіре беру керек. Бұл ба­ғыт­­тағы негізгі шаралар орташа жә­не көп балалы өсімталдық үл­гіні қалыптастыру, өсімталдық сау­лықты нығайту, балалы отба­сыларының тұрмыстық  деңгейін арттыру қажет.

Қазіргі жағдайда демография саласында орныққан ахуал осы күнгі жағдайға сәйкес­ қа­лыптасып отыр. Қазақстан үшін бұл проблемадан шығатын жол мен мүмкіндік тек қана бала тууды арттыру мен көпбалалы отба­сыларына қолдау жасау бол­мақ­шы. Яғни халықтың тууы проб­­лемасын шешуге деген көз­қа­расты өзгерту арқылы ой­лаған мақсаттарымызға жетуге болады.