Бабаш Әбілқасымовтың тіл біліміне келуінде өзіндік заңдылық бар. Өйткені, алтын ұя – отбасында көрген тәрбие оны ана тілінің қызметшісіне айналдырары сөзсіз еді. Ол 1931 жылдың 2 қара­ша­сында Атырау облысы, Исатай ауданы, Тұщықұдық ауылында дүниеге келген. Бұл талай тарихи аңызға негіз болған әйгілі Нарын құмының шығыс жағындағы Серікбай шағылы. Әрбір азамат туған топырағына тартады екен деген сөз бар. Бабаш бойынан да осындай бір ұқсастық табатындаймыз. Төсіне неше алуан сыр бүгіп қатпарланып, мамықтай есіліп толқынданып, түрленіп жататын майда шағыл кейде адам мінезіне ұқсап кетеді. Қалай десек те, Серікбай шағылының көп адам байқай бермейтін қасиет, қадірі Б.Әбілқасымов мінезінен мықтап орын алған. Бұл – Атамекеннің адам болмысына жасайтын ықпалы.

 

 

Өмірзақ АЙТБАЙҰЛЫ,
Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының президенті,
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының
бас ғылыми қызметкері,
филология ғылымының докторы, профессор, академик

 

Бұған көргенді шаңырақтағы ата, әке тәрбиесі ұласса, жас өс­кін­­нің адам болып қалыптасуына даң­­ғыл жол ашылмай ма? Бабаш тәр­­бие көрген отбасы осындай шаңырақ. Әкесі – Әбілқасым өз от­­басында ғана емес, сол төңі­рек­тегі ауыл-аймаққа аса беделді адам болған деседі. Беделді бо­ла­ты­ны өзінің ісі мен сөзіне берік, адал­дық пен әділет жолын таңда­ған, сол жолдан еш таймаған тілі өт­кір, табанды жан екен. Ол Дуа­бер­ген ауылдық кеңесінің көп жыл төрағасы болыпты. Оның ау­зы­нан шыққан мақал-мәтелге бер­гісіз небір ұтымды сөз орамдары мен мысқыл әңгімелері әлі күнге дейін ел аузында жүргенін аузынан суы құрып отырып әң­гі­мелейтіндер бар. Соның бірі – Ба­баштың өзі. Тіліміздің таңдай қақ­тырар байлығын танытар мұн­дай мысалдың көбін оның өзі ма­­йын тамыза  айтқанда Бабаш­тың мамандық ретінде тілді таң­да­ға­нына таңдана қоймайсыз.

Мұның үстіне тігіншісі келіссе киім жараспай тұрмайды. Екі ұл, төрт қыздың ортасында еркеліктің құлағынан ұстаған Бабаш зейінді ба­ла болып өседі. Мектеп тәрбиесі оның осы зейінін ұштай түседі. Ол 1 мен 8 кластарды Жамбыл, Айбас ауыл­дарындағы мектептерде оқып, оныншыны аудан орталы­ғын­дағы Амангелді орта мекте­бі­нен тәмамдайды.

Сол тұстағы орын алған отбасы жағдайына байланысты Бабаш ынтасы болғанмен оқуын жал­ғас­ты­ра алмай, Айбас ауылындағы мек­тепте 2 жылдай мұғалім болып іс­тейді. Оның ә дегеннен-ақ жауап­кершілікті сезінуі осы кезден басталған. Және бұл жылдар жас жігіттің болашақтағы өмір соқ­пағын айқындап берген сияқ­ты. Сол соқпақ оны 1949 жылы Орал педагогтік институтына алып келеді. Институтты ол ай­рық­ша (сталиндік) стипендиямен оқып, оны үздік дипломмен біті­ре­ді.

Өз облысына арнайы жолдаумен келген Бабашты Атырау об­лыс­тық оқу бөлімі тәжірибесі бар ма­ман есебінде және партия мү­ше­сі екені есепке алынып, оны өзі оқыған Аманкелді орта мектебіне бірден директор етіп жібереді. Сөйтіп, ол қаршадай кезінде білдей мектептің директоры болып шыға келеді.

Жасынан осындай жауапты қыз­метке тағайындалғанмен ол өз ма­мандығына қарай ойысуды аң­сайды. Осы ойын айтып талай қол­қа да салып жүрді. Бәлкім, осы­ны ескерді ме екен, 1958 жыл­дың ақ­пан айынды обком оны Гурьев пе­динститутына проректор және пар­тия ұйымы хатшысы етіп жі­бере­ді.

Б.Әбілқасымұлы аталған жұ­мыс­та өз мамандығынан дәріс оқи жүріп, тіл ғылымының мәсе­ле­лерін зерделеуді бір сәт есінен шы­ғарған емес. Өйткені, оның ғы­лыми ізденіске деген ынта-ықы­ласы 1952 жылы студент кезінен-ақ басталған болатын. Осы ұм­ты­лыс ақыры оны Қазақ ССР Ғылым ака­демиясы Тіл білімі инсти­ту­ты­ның аспирантурасына алып келді. Оны 1964 жылы бітіріп, қазақ ті­ліндегі алғашқы газеттің бірі – «Дала уәлаяты газетінің тілі» деген тақырыпта қырғыз ССР-ының ҒА академигі, көрнекті түркітану­шы И.А.Батмановтың жетекшілі­гі­мен кандидаттық диссертация қор­ғады. Аталған газет 1888-1902 жыл­дар арасында Дала генерал-гу­бер­наторының ресми органы ре­тін­де қазақ, орыс тілдерінде жұ­масына бір реттен шығып тұр­ған еді. Бұл газеттің тіл ерек­ше­лік­терін сөз ету арқылы қазақ әде­би тілінің өткен ғасырдағы та­ри­хын сипаттаумен қатар, оның бе­тінде көтерілген ана тіліміздің бай­лығын дамыту, оның емлесін же­тілдіру жайлы пікірлердің бол­ғанын да көрсете білді.

Б.Әбілқасымов бұл саладағы өз ізденістерін әрі қарай жалғас­ты­рып, аталған газеттен 20 жылдай бұрын шыққан ең бірінші қа­­зақ тіліндегі газетіміз – «Түр­кі­с­­­­­­тан уәлаяты газетінің» (1870-1883) тілдік ерекшеліктерін де зерт­теу объектісі етті. Бұл зерт­теу­лердің нәтижесі «Алғашқы қазақ га­зетінің тілі» (1971) атты моно­г­рафия­лық еңбекте көрініс тап­қан. Міне, осыдан былай қарай оның ғы­лым жолындағы табанды ізде­ніс­тері басталады.

ХІХ ғасырдағы әдеби тіліміздің сыр-сипатын толық ашу үшін тек қана мерзімді баспасөз материалдары жеткіліксіз екені белгілі. Сондықтан Б.Әбілқасымов сол тұстағы басылым көрген көркем әдебиет туындыларын, ғылыми-көпшілік әдебиет үлгілерін, сон­дай-ақ, ресми іс қағаздары мен эпис­толярлық нұсқаларды Мәс­кеу, Санкт-Петербург, Қазан, Ташкент, Орынбор сияқты қала­лар­дың кітапхана, мұражай­ла­рынан іздеп тауып, оларды тілдік жағынан са­рап­тауды мақсат тұтты. Бұл орай­да оны сол кезде көптеп жарық көр­ген қисса аталатын әдеби нұс­қа­лардың тілі қызық­тырды. Шын­дығында да қиссалық әдебиет басқа түрік тілдерінің қайсысынан да қазақ топырағында ерекше күш­ті дамыған, мәселен өткен ға­сыр­дың соңғы ширегінде ғана жүз­ден астам қисса аталатын шы­ғармалар жарық көрген еді. Б.Әбіл­қасымов осы мол дүниені тіл­дік жағынан алғаш сараптаушы болды, олардың діни, азаматтық идея­ны жырлайтын және халық­тық туындылар деп үшке жіктеп, олардың әр тобына лингвис­ти­ка­лық сипаттама берді.

Дәрігерлік, малдәрігерлік жә­не басқа ғылым салаларына байла­нысты шыққан кішігірім кітап­ша­лар мен мақалалардан ғы­лы­­ми-көпшілік әдебиет сти­лі­нің элементтерін көре, көрсете ал­ды. Ресми құжаттардың үлгілері қатарында әр түрлі бұйрық, жар­лық, заң жинақтарымен қатар, Абай құрастырған «Қарамола съезінде жасалған ереже», эпис­то­лярлық материалдар бірге қарас­ты­рылады. Сөйтіп, ол өткен ға­сыр­дағы қазақ әдеби тілінің одан бұрынғы және қазіргі тілімізбен са­лыстырғандағы ерекшеліктерін көр­сетіп, сол кезеңге тән әдеби, тіл заңдьлықтарын ашып берді. Бұл бағалы деректер Б.Әбілқа­сы­мовтың «XIX ғасырдың екінші жар­тысындағы қазақ әдеби тілі» атты монографиясында (1982) кеңінен сөз болады. Осы моногра­фиясы негізінде ол 1983 жылы ДОК­ТОРЛЫҚ  диссертация қорға­ды. Ал аталған монографияда талданған мәтіндер мен материал­дар­дың бірқатары оның 1988 жылы жарық көрген «ХVІІІ-ХІХ ғасыр­лардағы қазақ әдеби тілінің жазба нұсқалары» аталатын кітабында көрініс тапты.

Қазақ әдеби тілі тарихының ХV ғасырдан XIX ғасырдың аяғына дейінгі дәуірі біраз зерттелгенімен, XX ғасырдағы даму, жетілу тарихы, жеке кезеңдері ғана болмаса, то­лықтай жүйелі түрде зерделенген емес. Міне, Бабаш осы дәуірді тұ­тас алып, өз аспиранты Ш.Мә­жітаевамен бірге монографиялық дәрежеде зерттеп, «XX ғасырдағы қазақ әдеби тілі» (2000) деген кі­тап­ты жарыққа шығарды. Әрине, бұл аталған ғасыр өте күрделі оқи­ғаларға толы және қамтитын уа­қы­ты да өте үлкен болғандықтан, бұл кезеңге қатысты оқиғалар мен проблемаларды түгел қамтып, бә­рін шешіп берді деп айта алма­сақ керек. Дегенмен, әдеби тіл тарихын зерттеушілер мен қазақ әде­би тіл тарихы курсын оқушы­лар­дың қолына белгілі дәрежеде жүйе­лен­ген, экстралингвистикалық, тіл­дік деректері мол еңбек тиді деп ой­лаймыз.

Б.Әбілқасымов тіл тарихының көне дәуірлеріне де еркін барып, бұл салада да ғылыми зерттеулер жүр­гізіп келеді. Оның біраздан бері нысанаға алып жүрген бір жә­дігерлігі – ХVІІ ғасырда жазыл­ған Хиуа ханы Әбілғазы Баһа­дұр­ханның «Шежіре-и түркі» («Түрік ше­жіресі») атты тарихи шығар­масы. Бұл шежіренің Б.Әбілқа­сымовты айрықша қызықтырған жері – оның тілінің қазақ тіліне өте жақындығы. Өйткені, ол таза қып­шақ тілінде жазылған, ал қа­зақ тілі – қыпшақ тілінің тікелей мұрагері. Оның үстіне шежіре авторы Әбілғазы өз кезінде айдауда жүрген көп жылын Арал, Маң­ғыстау қазақтарының арасында өткізген, оның да әсері болса керек. 1992 жылы Б.Әбілқасымов аталған шежірені арабша нұсқа­сынан қазіргі графикамызға және қазіргі қазақ тіліне қотарып, жеке кітап етіп шығарды. Қазір ғалым сол еңбектің тілдік ерекшеліктерін сипаттап, түпнұсқасын, тран­скрипциясын жариялаумен шұ­ғыл­данып жүр.

Б.Әбілқасымов бұрынғы одақ кө­лемінде өткен бүкілодақтық, ай­мақтық конференциялар мен сим­позиумдарда тіл тарихынан баяндамалар жасады. Ол тіл тарихынан шәкірт даярлауда да өз үлесін қосып келеді. Оның жетек­шілігімен 7 адам кандидаттық, бір адам  докторлық  диссертация қор­ға­са, қазір оның басшылығы­мен бір докторлық, 5 кандидаттық дис­­сертация дайындалып жатыр.

Бабаш Әбілқасымұлы – 4 мо­нографияның және 150-ден астам ғы­лыми мақалалардың авторы. Оның жарияланған еңбектері жайлы белгілі түрколог  ғалымдар­дың әр кезде айтқан жылы лебіз­дері баршылық.

Мәселен, оның жоғарыда  атал­ған «XIX ғасырдың екінші жар­ты­сы­ндағы әдеби тіл» атты моногра­фиясы жайлы белгілі түр­колог А.М.Щербак «қазақ әдеби тілі тари­хын­да XIX ғасыр әлі толық, жет­кілікті зерттелген жоқ. Сон­дық­тан Сіздің зерттеуіңіздің нә­ти­жесімен танысу өте қызықты бол­ды», – десе, екінші бір көрнекті түркітанушы ғалым Г.Ф.Благова: «Сіздің кітабыңызда сөз еткен та­қырыбыңыз өте актуалды және тек қана қазақ тіл білімі үшін ғана емес, бүкіл түркология үшін де өте пайдалы», – деп атап көрсетеді. Мұн­дай пікірді Н.А.Баскаков, М.З.Закиев, В.Х.Хаков сияқты бел­гілі түркітанушы ғалымдар да біл­діріпті.

Б.Әбілқасымұлы тіл білімінің лек­сикография, тіл мәдениеті, тер­минология және тіл білімі та­ри­­хы бойынша зерттеулерге де бел­сене араласып, бұл саладағы еңбектерде  өз қолтаңбасын қалды­рып келе жатқан ғалым.

Бабаш – үлкен «Қазақша-орыс­ша сөздіктің» әрі құрастыру­шы­ларының бірі, әрі осы жұмыс­тың жетекшілерінің бірі, редакция алқасының мүшесі. Сондай-ақ,  ол – 2000 жылы жарық көрген «Қазақ ті­лі сөздігінің» редакция алқасы­ның мүшесі. Оның автор­лы­ғымен «Орысша-қазақша тіл­дес­кіштің» бір­неше басылымы (1981, 1988, 1992) жарық көрді.

Бабаш Әбілқасымұлы Тіл бі­лімінде еңбек еткен 50 жылдан астам уақытта ғылыми ізде­ніс­те­рі­мен қатар, институттың ғылы­ми ұйымдастыру, қоғамдық жұ­мыс­­та­рына да белсене қатысып келеді. Ол 1967-75 жылдары Инс­титуттың ға­лым-хатшысы, 1987-1991 жылы ди­ректордың ғылыми жұмыстар жө­ніндегі орынбасары қызмет­терін атқарды, сосын – түр­кология және қазақ тілі тарихы бөлімінің мең­герушісі. Бірнеше мәрте Инс­ти­тут партия ұйымына жетекшілік етті. Институттағы ар­дагерлер ал­қасын басқарды, бірнеше жыл ха­лықаралық қазақ тілі қоғамы­ның алқа мүшесі және институт­тағы бастауыш ұйы­мы­ның төра­ға­сы болып істеді, яғни бұл қо­ғам­ның алғашқы қалыптасу ке­зеңіне өз көмегін тигізді.

Қысқасы, ф.ғ.д., профессор Ба­баш Әбілқасымов:

1) Қазақ әдеби тілінің көпте­ген келелі мәселелерінің көзін ашып, көңіл тұшытар ғылыми ең­бек­тер туындатып келе жатқан айтулы ғалым. Бұ­ған жоғарыда аталған еңбектері куә, дәлел;

2) Көкейінде түйгені мен айтары көп, өмірлік мол тәжірибе жи­нақ­таған жақсы ұстаз. Бұған Қа­зақстанның әлденеше жоғары оқу орындарында оқып келе жатқан дәрістері дәйек;

3) Достықтың, жолдастықтың қа­дірін білетін, табан жолынан тай­майтын бір сөзді, әділ, турашыл азамат. Мен мұны ондаған жыл­дар бойы қатар қызметтес бо­лып, ғалымдық пен адамдықтың та­лай тар жол, тайғақ кешуіне куә­гер болғандықтан айтып отыр­мын. Абыроймен көтерілген 85-тің төрінен 90-ның асқарына қа­рай жол тартқайсың!