ШАРАСЫЗ
Арман ӘЛМЕНБЕТ
ҚОС ӘҢГІМЕ
Екі жыл өтіпті.
Онда да тура осындай ерте түскен салқын күз еді. Абзал әке-шешесін қысқа қамдап кетпек болып, көмір-ағаш түсіремін, су тарттырамын деп ауылға келген. Алайда, көмір мен ағашқа ғана шамасы келді де, суды үйге кіргізуге ақшасы жетпей қалды. Орталық құбырдан бұлардың үйі алыс болғандықтан, метрлеп есептеп келгенде тым көп ақша шығып кетеді екен. Енді бір-екі айда соғым сою керек деп әке-шешесі де ақша қоса қоймады. «Оған дейін тағы да тапсырыс болады, соғымға деп ақша салып жіберермін» деп Абзал көндірмек болып еді, түк шықпады.
Ертең кетемін деген күні кешкісін үшеуі үнсіз отырып тамақ ішті. Бұл кезде ағасы Ардақтың үйленгеніне үш жылдай болып қалған, отбасымен қалада тұрады. Абзал да сол қалада кәсіп ететін.Жұмысы жақсы жүрсе, енді көп ұзамай облыс орталығына көшпек болып жүрген. Бірақ сол кеште әке-шешесінің екеуден екеу тағы бір қыс отыратынын, одан кейін де ештеңе өзгере қоймаса, тағы бірнеше қыс осылай отырып қартаятынын, боранда тоңып-жаурап су таситынын, түнде тұрып от жағатынын ойлап, аяқ астынан шешім қабылдады. «Осында қаламын» деді. Әке-шешесі қуанып-ақ кетті.
Су келесі жылы да, одан кейін де тартылған жоқ. Абзал алғашқы жылы көптеп тапсырыс қабылдады, күн демей, түн демей жұмыс істеді. Бұрын әрбір дизайндық жобаны жанын салып, бірнеше күнін арнап жасайтын болса, енді бір күнде бірнешеуін жасап тастайтын болды. Бар ойы – тездетіп ақша жинап үйді жөндеу, су тарттыру болды. Үйлену ешқайда қашпайды деп ойлады. Қаладағы ағасы аңда-санда демалыс күндері екі баласымен келіп, үйдің ішін мерекеге айналдырып кетеді. Бірақ Абзал онымен үйге байланысты, үлкен кісілерге қатысты шаруаларды ешқашан ақылдасқан емес. Өйткені, оның өз ақшасы өзіне зорға жетіп жүреді. Абзал оның соғымына бұрын да көмек-тесіп тұратын, енді тіпті екі үйдің соғымы да өзінің мойнына ілінді.
Бірақ Абзал ағасына да, жеңгесіне де, әке-шешесіне де бірде-бір рет ренжімеген еді. Тек бүгін бір жағдай болды да, Абзал бұрын-соңды болмаған шарасыз күйге түсті…
Былтырдан бері жас кәсіпкерлерді қолдайтын мемлекеттік бағдарламаларды түгел тексеріп шыққан. Өңірлердегі, ауылдағы кәсіп иелеріне берілетін барлық грант түрлерін сұратты, конкурстарға қатысты. Біреуі бұйырмай қойды. Бәрі несиеге барып байланған. Грант алу үшін несие алуың керек. Тек бір жобада ғана несие жоқ екен. Бірақ ол үшін шотыңда алты жүз мың теңгең болуы шарт. Абзал «алты жүз мың теңгем болса, үкіметке қол жаймай-ақ, керек нәрселерімді өзім сатып ала салмаймын ба» деп әзілдеген. Сол әңгімені үйде отырып әке-шешесіне де айтқан. Анасы «қап» деп жаны ашыды, әкесі болса бұның шаруасының бәрі бекер екеніне күмән келтірмейтін қалпынан таймаған.
Бұл әңгіме ұмытылып та кеткен. Тіпті осы кикілжің болған сәтте де бірден еске түсе қоймады. Тек Абзал бала кездегідей қораның төбесіне шығып, шөптің арасына кіріп қамығып отырғанда ойға оралды.
Биыл ағасының үлкен қызы мектепке барған. Үлкендер «құтты болсын айтып келетіндер болады, соларды бір тамаққа шақырып жіберейік», – деді. Тізім жасалды. Келетін қонақтар үйге сыймайтын болды. Енді тойхана жалдаймыз деді. Абзал көмірге, ағашқа, соғымға, терезе ауыстыруға деп есептеп жүрген ақшаларын қорғауға дайындалды. Ағасының соғымы да бұған қарап тұрғанын, үйде басқа ақша жоқ екенін ойлап, тойханада той жасау деген бекер шаруа екенін айта бастап еді, әкесі тыйып тастады. «Жұрт жасаған тойды біз жасамаймыз ба, жоқ әлде ағаңнан қызғанасың ба», – деді. Абзал қызғанатын ештеңе жоқ қой деп ойлаған. Сөйтсе, бар екен. Әкесі депозитте жинаған алты жүз елу мың теңгесі барын айтты. Бұны анасы да білмейтін болып шықты. Абзал не дерін білмеді. Алты жүз елу мың теңгені түгел тойға салмайтын шығар, аздап болса да артылса, төбесінен су тамшылап тұрған дәліздің шатырын жаңартып алармыз деп ойлады. Расында да, тойдың шығынынан жүз елу мың теңгедей артылатын болды. Бірақ әкесі оны да ойластырып қойған екен. Немересіне ноутбук әпермекші. Бұл ойын ағасы да қостай кетіп, дүкеннен жүз жиырма мыңға тәуір ноутбук қарап келіпті. Абзал осы жерде тарс кетті. Сөзді неден бастарын білмей, біресе шатырды, біресе суды, біресе соғымды айтты. Әкесінің жауабы нақты болды. «Безбүйрексің», – деді. «Бірінші сыныпқа барған балаға ноутбук керек емес, ол ертең алданып, сабақ оқымай қояды», – деп еді, «ол әке-шешесінің шаруасы, маған қызымның көңілі болса болды», – деді. Анасы бұл әңгімеге араласуға бата алмай, үнсіз қалды. Абзал сыртқа шығып кетті.
Үйдің кенжесі болған соң, бала күнінде көп еркелейтін. Сондайда жылап, осылай қораның төбесіне шығып кетуші еді. Бүгін де солай отыр. Бірақ жылаған жоқ. Тек ыза кернеді. Алайда, кімге, не деп ызаланарын білмеді. Әке-шешесі осыларды жеткіземіз деп жүріп бүгінге жетті. Қартайып барады. Оларға ренжуге болмайды. Не деп ренжиді? Жиған ақшаңды маған бермей, үлкен балаңа бердің дей ме? Үйді жөндемейсің деп ренжи ме? Үй оларға енді не керек? Үйдің кенжесі өзі ғой.
Ұзақ ойланды. Түсінгендей болды. Бұл өзіне ренжуі керек екен. Бұдан да көп ақша таппағанына, оқу бітіргеніне үш жылдан асса да, әлі үйленбей жүргеніне кіжінді. Екі үйдің соғымынан артылатындай болса, қар түспей тұрып шатырды ауыстырып алмақ болды. Содан соң келер жылы жаз шығысымен су тарттырады. Одан соң дұрыс қыз табылса, үйленеді.
Ашуланғанда адам айқайлап не жылап алмаса, жүйкесіне салмақ түседі екен деуші еді. Абзалдың шекесі қысып ауыра бастады. Қол-аяғы да тоңып, өне бойы мұздап қалған екен. Бірақ сонда да үйге кірмей шөптің арасында отыра тұрғысы келді.
ПРОФЕССОР
Б.С.Ш.-ға арналады.
Оқу жылының басында бұрын осында оқыған магистранттар «ең қорқынышты мұғалім осы профессор» деген соң, үйреншікті тәсілдерім өтпей қала ма деп қорыққан. Бірақ олай болмай шықты. Қайта Қайнардың ерекше ізеттілігін ең ерекше ұнатқан ұстаз осы болды.
Алғашқы сабақта лекциядан кейін қағаздарын жиыстырып, аудиториядан шығып бара жатқан студенттерге әредік басын көтеріп, жымиып қойып, құнжыңдап жатқан Таттиевке Қайнар таяп барды да, лекцияда айтылған бір ойды ерекше бағалап, соған байланысты қарапайым бір сұрақты ойлы көзбен қарап тұрып сұрады. Таттиев қағазын портфеліне салып жатып, сәл жымиды да, көзілдірігін шешіп, екінші қолын қалтасына салды. Осы кезде бір жағы таңғалған, бір жағы қуанған Қайнар ішкі сезімін білдіріп қоймауды ғана ойлады. Елдің бәрі осынша қорыққан адам бірден аунап түскені қалай? Әлде басқа магистранттар мен студенттер қаймығып, ештеңе сұрамайтын болған соң, ара-тұра осылай сұрақ қойып келгендерге ерекше көңіл бөле ме екен? Әйтеуір, дәл қазір көпшілікке белгілі болып есептелетін мәселені ерекше ыждағатпен түсіндіріп тұр. Онымен қоймай, сыртқа қарай беттеп бара жатып та, сөзін тоқтатпағаны. Қайнар соңынан ерді. Сол беті екеуі есік алдынан бір-ақ шықты.
– Шылым шегесіз бе? – деді Қайнар Таттиев бір тыныс ала бергенде.
– Е, шексек шегейік, – деді Таттиев көзілдірігін шешкендегідей жымиып. Бірақ қалтасынан шылым шығарған жоқ. Қайнар жөнді білмейтін адамдай тұрып қалған жоқ, қалтасынан темекі қорабын алып шығып, бір талын Таттиевке ұсынды. Ол болса сөйлеп тұрып қолын созды да, шылымды езуіне қыстырды. Қайнар тездетіп тағы бір талын өз аузына апара беріп, оттықты тұтатты. Таттиев сөйлеуді тоқтатқан жоқ. Жаяу адамға арнап төселген жолдың шетіндегі дөңестеу жерге шығып тұрып алыпты. Қайнар жақындаңқырап тұрып еді, бағанағыдай емес, Таттиевтің бойы биік сияқты сезілді. Қайнар да барынша бүкшеңдеп, ұстазынан бойы төмен болып көрінуге тырысты.
Таттиев әжептәуір әңгіме айтып тастады. Сұрақтың аясынан шығып, әр тарапқа жортып, біраз білімін көрсетіп үлгерді. Содан соң:
– Сіздің атыңыз кім? – деді.
– Қайнар.
– Жарайды, Қайнар, келесі бір жолы әңгімемізді жалғармыз, – деп жымиды. Кейбір әріптерге келгенде аузындағы жасанды тісі қозғалыңқырап кетіп, содан сілекей артық бөлінетін секілді тамсана береді.
Бірақ Қайнар одан жиіркенген жоқ. Қайнар қуанып кетті. Тура осы бетінен таймаса, бұл шалдың сабағынан бес алатыны белгілі болды. Бұрын оқыған магистранттар сонша қорқытып еді.
Қайнардың қуанышы артынан өкінішке ауысты. Жоқ, бағасы жақсы келе жатқаны рас. Бірақ үндемей, тіпті көп сабақ айтпай жүргендер де сондай баға алып жүр. Бұл кісіге қарсы келмесең, қатесін түземесең болды екен. Алайда, қадам жасалып қойды, Қайнар Таттиевтің алдында ерекше сүйкімді болып көрініп қалды – енді шегінуге болмайды. Қайнар әр сабақ біткен сайын, басқа уақытта да есік алдында кезігіп қалса Таттиевпен бірге шылым шегеді. Кейде Таттиев әңгімені өзі бастайды, бірақ көбіне маңғазданып тұрып алады. Ондай кезде Қайнар өзі толғандырып жүрген сұрақтардың бірін қоюы керек. Оған Таттиев рахаттанып жауап береді. Бұл енді Қайнарға соншалық ауыртпалық тудырмас еді. Тек Таттиев Қайнарға тапсырма бере бастағаны. Осы бір кітапты оқышы, сонсоң әңгімелесеміз дейтінді шығарды. Оқиын десе, уақыты жоқ – ректорат пен деканаттың жұмыстарына араласып, белсенді болып жүрген магистрант. Сабаққа қатыстылардың өзіне әзер үлгереді. Ал оқымайын десе, келесі кездескенде Таттиев пікіріңді айт деп тұрып алады.
Жоғары балл алу үшін Қайнар оның бәрінен өтті. Енді бір апта шыдаса емтихан, одан әрі каникулға шығатын уақыт та келді. Сол кезде Таттиев бір қолқа салды.
– Бүгін ауылдан кластасым келетін еді, сонымен бірге барға барып қайтайық. Ауылда қалған, оқымаған адам ғой. Араласпай да кетіп едік, былтыр інімнің баласы соның қызын алып… Амал жоқ, – деп маңғазданып әрі тамсана сөйледі.
Келісуге мәжбүр болды. Басын изей берді. Таттиев болса, ауылда қалып қойған кластасының надандығын тағы бір айтып аз тұрды да:
– Көлік жүргізетін праваң бар ғой, иә? – деді. Қайнар басын изеді. – Енді әр түрлі жағдай болуы мүмкін дегенім ғой, – деп Таттиев кеңкілдеп күлді. Кейде дәріс оқып тұрып та осылай алдын ала дайындап әкелген өзінің әзіліне өзі күлетіні бар еді.
Қайнар айтқан жерге кешігіп келді. Сөйтсе, бар дегені сыра сатады демесең, кәдімгі асхана екен. Ортадағы үстелде Таттиев пен кластасы отыр. Бұлардан басқа құрылыста істейтін жігіттер болса керек, төрт-бесеуі бұрыштағы үстелге жайғасыпты, ду-ду күліседі.
– О, Қайнар, кел, – деді Таттиев бұны көрген бойда.
Кластасы тарамыс денелі, ұзын бойлы кісі екен. Қайнардың сәлемін «Қал жақсы ма, шырағым» деп жылы қабылдады. Тіршілік қажытқан ауылдың адамы сияқты.
Таттиев көзін қысты да:
– Мынау Әлсерік деген кластасым. Әрі құдам. Өмірі ауылдан шықпаған. Бірден Астанаға келіп отыр, – деді. Түбі босап кете беретін жасанды тісін сілекейімен қоса тартып, тамсанып тоқтады. Көзі күлмің-күлмің етеді.
Әлсерік профессор кластасының бұл сөзін ұнатпағандай болды, бірақ үндеген жоқ.
– Қайнар, өзің білесің, Декарт бәріне күмәндану керек дейді ғой, – деп Таттиев иығын қомдап-қомдап қойды. – Бірақ мен біздің Әлекеңнің жақсы жігіт екеніне күмәнданбаймын, сол үшін сен даяшыға барып, бізге тағы да екі сыра әкел деп айтшы.
Таттиев сөзінің соңын ерекше салтанатпен бітірді де, кеңкілдеп күлді. Әлсерік бұған да күлмеді. Қайнар соны байқап, әдеттегідей ұстазына қосыла күлмей, тартынып қалды.
Қайнар сыраға тапсырыс берген соң, қол жуып келейін деп дәліз жақтағы дәретханаға шығып кетті. Онда асықпай қолын жуып, оны кептіріп біраз жүріп алды. Әңгімесі жараспай отырған сыныптас құдаларға баруға онша асыққан жоқ.
Қайтып келсе, Таттиев алдына келген сыраның жартысын ішіп қойыпты, Әлсерік енді ішпеймін деп отыр екен.
– Енді мен жалғыз ішемін бе? – деп Таттиев қоймайды.
– Бағанағыны да бекер іштім. Күйеу баладан ыңғайсыз өзі, – деп Әлсерік сөзінің соңын жұтты. Қабағы түйіле қалыпты.
– Ой, қойшы. Қалаға келгенде бір көңіл көтерсін десем…
– Рахмет ниетіңе, – деді Әлсерік түсін жылытып. – Сол сенің ниетің үшін келіп отырмын ғой. Әйтпесе ішпей кеткелі қай заман. Бұрынғы жындылық қалды ғой.
Таттиев мен әлі бұрынғыдай жындымын деген жоқ. Екеуі дәл қазір орындарынан тұрса, Таттиевтің бойы сыныптасының иығына да жетпей қалатын сияқты. Кейін оқу оқып, профессор атанғанға дейін Әлсерікпен бұлай тең отырып сөйлесе алмаған да шығар, кім біледі. Ал дәл қазір өзінің әр сөзін құрандай тыңдайтын шәкірті мен бір кездері өзі қызыға қараған сыныптасымен тең отыратын мүмкіндік туып, соған өзін бақытты сезініп отырған шығар. Дұрысы, солай ойлап келіп, бірақ ойындағыдай болмай қалғанға ұқсайды. Қайнар Таттиевті аяп кетті. Магистранттардың бәрі бұдан қорықса да, ешқайсы шындап сыйламайды, құрмет тұтпайды. Сөзін де керек қылып жатқан ешкім жоқ. Емтихан біткен соң қай-қайсы болса да бұндай мұғалімді енді желкемнің шұқыры көрсін деуге бар. Бірақ кезінде ең абыройлы деген ғалымдардан дәріс алған, өзін мықты педагогпын деп санайтын профессор өзін сол ұстаздары сияқты ұстағысы келеді. Сондаймын деп сенеді де. Қайнар бұның сөзін тыңдай бастағанда ерекше қуанғаны да содан шығар.
Қайнар осыны ойлап үлгергенше Әлсерік орнынан тұрды. Орындық арқалығында тұрған киімін алып киді де:
– Жақсы, мен қайтайын. Өздерің отыра беріңдер. Ал жақсы. Жақсы, Қайнар, – деп жылдам қоштасып, жүре берді.
Таттиев үндемей аз отырды да, Әлсерік ішпей кеткен сыраны алдына алды.
– Өмірі ауылдан шықпаған. Осындай адаммен не туралы сөйлесуге болады? – деді. Содан соң сыраны жартысына дейін тоқтамай сімірді.
Сол күні Таттиев Қайнарға түннің бір уағына дейін Декарттың философиясын түсіндірумен болды.