(ЖАС ЖАЗУШЫНЫҢ ТҰҢҒЫШ ЖИНАҒЫ ЖАЙЛЫ)

Бір кездерде білдей жазушымыз Бердібек Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» атты романын рахаттана оқып шығып, пікір жазғаным  бар-ды. Ал жуырда жас жазушы  Айзат Рақыштың «Өлгендер қайтып келеді» деген   әңгімелер жинағы көзіме түскенде: «Бұл қалай? Ақыр заман туса бірсәрі, әйтпегенде Құдайдың құлы көр тақтайын бұзып қалай қайта дүниеге келмек?» деп   таңдандым. Амал жоқ, кітапты   парақтауға тура келді.

---

 

Шериаздан ЕЛЕУКЕНОВ

Алдымен аталған әңгімені кі­тап мазмұны бойынша тауып алып жеделқабыл оқып шыққан соң,  жинақтың «Қанатымен су сепкен. Баспагерден арнау сөз» атты аңдат­па­сына көз жүгірттім. Онда   «Өл­ген­дер қайтып келеді»   турасында:

«…Әңгімеге әйгілі Қызылағаш оқиғасы негіз болған.  Мұнда  табиғат апатынан зардап шеккен ауыл тұрғындарының аянышты халі, тиісті көмек көрсетуге  міндетті болса да, көпе-көрнеу ынтасыздық та­ныт­қ­ан билік өкілдерінің бой­күйездігі   еш   боямасыз   суреттеледі»,  – делініпті.

Қызылағаш оқиғасы – күні кеше болған оқиға.  Ауылдың желкесіндегі су бөгеті бұзылып, тұрғындар  ауыр трагедияға ұшырағаны рас. Алайда,  алғы сөздің «Өлгендер қайтып келеді» туралы  бұдан арғы пікірі көңіліме қонбады. Ауыр  жағдайдағы ауыл тұрғындарына  «көмек көр­сетуге ынтасыздық танытқан билік өкілдері» дейтін тұжырым  өмір шын­дығына да, туындының  идея­лық-эстетикалық бағамымен де сәйкеспейді.

Бүткіл Қазақстанға аян факт: төтен апаттың ізінше өкімет орындары   Қызылағашта    кең сарай, боз үйлер тұрғызғаны. Қала берді, бұл шындықты Айзат әңгімесінің өзі де  орағытып өте алмаған: «Қызыл­­ағашта қуыршақтай үйлер қаз-қатар тізілген. Көшелері де түзу. Қарғыс атқан түндегідей тас қараңғы емес, көше шамдармен жарықтанған». Осыдан кейінгі сөйлем, әңгіменің аяқ жағындағы жоғары билік туралы «ақылмандар» деп кекететін, «арсыздар» деп айыптайтын, «Кө­сем­нен  сана қашқанда  елді албасты басады» деген сияқты теңеу, мәтел­дер «қаншама сылап-сипағанымен тұрғындардың жан жарасын жаза алмады» деген айып сынға бола «Өлгендер қайтып келеді» әңгімесін сыни,  әшкере жанрға жатқыза ал­май­сың. Аталмыш әңгіме жүйесіне  орынсыз  қыстырылған, сарыауыз­дыққа  салынғаннан басқа бітірері жоқ  «қожайын» – Дәулет атты кейіпкер туралы да осыны  айтуға керек.

Біздіңше, туынды  тасқын салдарынан кенже баласынан айырылып, қайғы-қасірет шеккен Зейнеп байғұстың  мұң-зарын шертеді.  Ана жайлы киелі тақырыпты қозғайды. Ұлы сөз зергері Ғабит Мүсіреповтің Максим Горькийден аударған және өзі  де романтикалық мәнерде  жаз­ған Ана туралы әңгімелер шоғырын  еске түсіреді.

Әңгімені оқып отырғаныңда, «Жас келіншек Зейнептің кезінде  дәрігер атаулының  сақтандыр­ғанына көнбей,  Құдайдан жалынып жалпайып жүріп  тауып алған, алапат су тасқынында ұшты-күйлі жо­ғалған   екінші ұлы  Кенжетай қалайша өмірге қайтып оралмақ?!» деген сауал көкейіңнен кетпейді.  «Әлде, оны тасқын су ағызып бара жатқанда  біреу-міреу құтқарып алды ма екен?» деп те ойлайсың.  Шиесі солай шешілсе, бұл  бәз-баяғы «үмітсіз – шайтан» деген қарадүрсін  фабула болды ғой деп кітапты жаба салар едің.  Дес бергенде, олай болмай шықты.

Әңгімедегі  ұзына бойы опынған  Ана образы көңіліңді шартарапқа самғатады. «Мен ешқашан сәбиімді өлімге қимаймын. «Ол тірі» деген үмітпен өмір сүрем» деп зарлайды шіркін  Ана. Әдебиеттану ғылымы бойынша бұлайша кестелеу  көзі жасты сентиментализмге емес, ой-қиялшыл  романтизмге тән. «Іштен шыққан шұбар жылан» дегендей,  Ана байғұс перзентін  келмеске кеттіге қалай қисын!

Ал «Өмірімдегі ғажабым» атты эссені Ана туралы гимн десе  де  болады. Туындыда бұл жанрға тән философиялық, өмірбаяндық, жеке әсер, еркін композиция, пу­блицис­тикалық, беллетристи­калық сипат­тардың бәрі бар. Эссе салтанатты әуенде аяқталады.

Айзаттың «Той үстінде» атты тағы бір  әңгімесінің тақырыбы – махаббат мұңы. Мұң болғанда, бас кейіпкер Балаусаның  өкінішті өмірі. Жас жазушы шығармасында айтпағын Балаусаның  бір үйлену тойы  үстіндегі  сезім-күйін, аянышты тағдырын ішкі тебіреністерін суреттеу арқылы жеткізеді. Балауса келіншек  пен күйеуі  Дәурен екеуінің  жастары  елуге тақап қалса да, бала сүюден ада (Дәуреннің белсіздігі салдарынан). Бірақ  Балауса өкініші оның ішкі толқыныстарының  сы­ңайына қарағанда, бас уайымы басқада. Сүйіп қосылған күйеуі тым селқос, самарқау, бос кеуде. Тойға келе жатқандарында Балауса: «Дәу­рен, қарашы! Төңірек тегіс қызыл нұрға бөленіпті десе,  қартайғанда қияли болдың ба?», – деп қағытады  күйеуі.

Әскерге кеткенде  үш жыл бойы сарыла күткен  сол марғаудың  және  енесі қатыгез Қарашаның  үйлену тойын да өткізбей қойғанына Балауса   күні бүгінге дейін назалы. Мына той үстінде  тағы да сол рені­шін күрсіне еске алып отыр: «Келін боп түсіп, беташарын жырлатып,  ақ көйлекте пәк арманға бөленіп пе еді? Жоқ!».   Самарқау күйеуі  келіншегі­нің тойда сөйлеген сөзіне де құлақ аспайды. Асаба: «Өмірі еш жерде, ешқашан айтылмаған тілектің иесі Балауса ұстаздың құрметіне бәріміз бірдей вальс билейміз!», – дейді. Дәурен болса келіншегін  биге ша­қырудың орнына темекі тартуға тысқа шығып кетеді.

Балаусаны  Арман деген жігіт биге шақырады. Сіздей көркем сөзді әйелі бар жарыңыз,  өнегелі анасы бар перзенттеріңіз шынымен бақыт­ты шығар! Өз басым солай ойлаймын дейді. «Балауса үн қатқан жоқ. Бар болғаны вальс әуенінің тезірек аяқталуын тілей берді», – деп аяқ­тала­ды әңгіме. Қанаты  болса да ұша алмайтын қораз бен аққудайын ару соншама жылдар қалай бірге өмір сүрген деп ойлайсың.

Айзаттың «Келін бе, әлде кесапат па» деген әңгімесін де әшкере жанрға  жатқызуға болады Балжан – есіміне сай  бұрымды  емес.  Жүкті болып қалдым деп алдап күйеуге  шыққаны, сүрініп кетіп екі айлық түсік тастадым деп және өтірік соғуы, қайын енесі Гүлсімнің қолын ұзартпағы былай тұрсын, оны  ауруханаға көрін деп айтасың деп төркініне  кетіп қалуы, алдамшы аярлығы – қазақ ұғымында – үлкен кесапаттық. Ақыры ол   жұртты   ал­дай­мын деп жүрін, өзін-өзі алдап соққандай халге душар болады.  Құдай қосқаны тастап кетеді. Осы оқиғадан табиғат та шіміріккендей.   «Машинамен жарысып келе жатқан дөңгелек ай кенет бұлт бүркеніп жасырына қалды». Жас жазушы  Гүлсім ененің жабығып  жабырқаған  көңіл-күйін табиғат құбылысымен астастырып үстей түскен.

Жалпы, жас қаламгердің  ерғаш­ты болмаған, өзінше бір ассоциация, жарасымды сурет сала білетіні қуан­тады.   «Құдіретті күн тіршілік біт­кен­ді ару айға аманат етіп, ұясына шомып кетті. Күннің алтын ша­пақта­рын Айдың ақ сәулесі алмас­тырды. Айдың сұлу серіктері – сансыз жұлдыздарда аспан төрінен орын алып, жарқырай төніп тұр»  деп өрнектейді.  Жансыз табиғатқа жан бітіп құбылады.

«Жүгінгүл мұғалімнің бір күні» туындысы  –  фельетон іспетті. На­рық заманының халық  ағарту  жүйе­сіне енгізген «жаңалықтарын» әжуа­лап сынайды. Комиссия үстіне ко­­мис­сия келіп мектеп ұжымының көзін аштырмайды. Көздегендері – іс қамы емес, қызыл құлқынның қа­мы. Бірде сынып бөлмелердің тазалығын тексермек болады. Жү­гін­гүл жалма-жан терезенің алдын сүртіп жатқанда кіші «басеке» кіріп келеді. Ләм-мим демей, кілтін сылдыратады. «Кілттің сылдыры – тең­генің  сыңғыры» деген шартты ұғым­­ға Жүгінгүлдің о бастан еті үйренген. Сондықтан кілттің сыл­ды­ры ұзаққа  созылмады. Сәлден соң үстел үстінде Жүгінгүлдің сөм­ке­сінен сүйретіле шыққан мың тең­гелік жатты. Дәл осы мың теңге комиссия­ның қабағы ашық, жүзі жадыраңқы қайтуының бірден-бір кепіліне ай­налған. Ал кілтін күм­бірлеткен кіші «басеке» коридорды бойлап кетіп бара жатты».

Ұзамай министрліктен 4-9 сынып оқушыларын жаппай тестілеу келеді. «Мына бір сұрақ Жүгінгүлдің білім емес, жүйкесін сынай келгендей: Кенесарының жорыққа мінген тұлпарының тісі нешеу еді?. а) 32; ә) 48; б) 60;».

Сайлау науқанына қатысу, тұрғындардың өлі-тірісін тексеру, қоқыс салатын қаптарды тұрғын­дар­ға тарату… «Бүгіндей нарық заманда шыбын-шіркей де текке ұшпайды. Бірақ мұғалімдердің күні сол шыбын-шіркей, құрт-құмырс­қалардан да төмен».

«Әзіл әңгімелер» деп аталатын бө­лімдегі «Шындыгүлдің шырылы» туындысы – памфлет. Шала қазақша шатқаяқтайтын директор қарауын­да­ғы мұғалімге «әй жемтік!», «Значит мінез твой алба-жұлба», оқу ісі­нің меңгерушісі Дорбагүл: «Әй, ана Бәленше Түгеншеев интерак­тивті сабақ өткізіпті. Соған менің атымнан пікір жаз!» деп тепсінеді. Мұн­дай кеудемсоқ, дөрекі басеке­лердің  қарауындағы мұғалім қайтып оң­сын. Шындыгүл бір сынып бөлмесі­нің жанына өтіп бара жатып мұ­ғалім­нің: «Иттің баласы! Есектің миындай миың жоқ сенде!», – деп бажылдаған даусын естиді.

Шындыгүлдің жанын шырыл­дат­қан бұл күйдің астары – үлкен қоғамдық кеселде. «Қай заманда да мектеп – мәдениет бесігі. Алайда, сол бесікке  надандық баса-көктеп кіріп  алған», – деп қорытылады әңгіме.

Көркемдік шындық өмір шын­ды­ғынан  туындайды.  Айзат  Рақыш – жалпы білім беретін  мектептегі қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұ­ға­лімі. Шығармаларының  дені білім, мектеп тақырыбына арналса,  ондағы оқиғалар туралы біреулерден естігенін емес, өз көзіңмен  көргенін жазып отыр.

Драма, театр – қай заманда да  өз дәуірінің ең жанды, ұрымтал проб­лемаларын алға тартатыны мәлім. Айзаттың туындыларында  кө­теріл­ген мәселелердің өміршеңдігі парламент мәжілістерінде, газет, журнал беттерінде жиі талқы­лана­тынымен  де дәлелденеді. Айзат мамандығы дәрігер бол­ма­ғанымен, бұл проблемаға  қатысты жазған­дары да бүгінгі шипагер атал­ғандардың кейпі өмір шындығына сайма-сай бейнеленген.

Айзаттың  «Өмір сүруге хақым бар!» деген тұңғыш  пьесасының бас геройы  Айым есімді мұғалім  көзі ауырып дәрігерге қаралады. Бірақ Алматы мен Астананың дәрігерлері  ауруың әбден дендеп алған, біздің қолымыздан келер қайран жоқ! – дейді.

Бұл шындықты  пьеса Айымдай кейіпкерінің тілімен былайша көм­кереді: «Қазіргі медицина нендей ғажаптарды жасап жатыр. Таз болып қалсаң, шаш өсіріп береді. «Жынысын ауыстырам деп желіксе, ұялмай онысын ауыстырып береді.  Алайда, менің көзіме келгенде, медицина неге әлсіздік танытады?».

Жас жазушы пьесасында көте­рілген  бұл мәселе де көпке аян  өмір шындығын паш етеді.  Жуырда «Время» газетінде Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрі Тамара Дүйсенованың «Пора менять сис­тему» – «Жүйені өзгертетін уа­қыт жетті» деген мақаласы жарияланды.

«Сегодня очень часто в обществе, – деп жазады министр, – звучит вопрос о некомпетентности врачей, вообще системы здравоохранения. К сожалению, это надо признать».

Пьесаның соңғы оныншы кө­ріні­сінде Айым Есіл өзенінің жа­ға­лауына келіп әлдебір Дауыспен  айтысады. Айымның ерекше мән бе­рер­лік сипаты – басына түскен нәубетке тізе бүкпейтін, жанында әжімі жоқ, жас жігер қайраттылығы. Ішкі сырын пьесаның аяғында үлкен пафоспен тиянақтайды:

«Тек мына қоғам мендейлерді қо­р  етпесін, «кемтар» деп кемсіт­песін. Еншімді бөліп бермесе де, ешкімде есем кетпесін. Тең жүрейін он екі мүшесі сауменен. Өйткені, өзгелер­мен үзеңгі теңестіріп, өмір сүруге қақым бар менің!»,  – дейді.

Қорытындылап айтқанда, пьесада нанымды, орайын тауып қам­тыл­ған шындық бар. Оны жоққа шы­ғара алмайсың. Бірақ жас жазу­шының тұңғыш пьесасының төрт құбыласы түгел десек, әділеттілікке көрінеу  нұқсан келер еді. Туын­дының   бағалы  жақтарымен қатар,  олқы, кемшін   жерлерін де көрмеуге болмайды.

Тегінде драма, комедия, са­тира – қай-қайсысының  да басталуы мен аяқталуы, фабуласы мен финалы арасы іштей мықты байланысты болады. Әр көрініс ілкі көріністің  жаңғырығы іспетті.  Жас жазу­шы­мыздың драматургия сияқты жауапты жанрдың, міне, осы  тәсілін түгел баурап ала алмағаны байқала­ды. Біріншіден, автор пьеса  ком­пози­циясының сындарлы шығуын  жете ойластырмаған тәрізді. Пьеса болмысында қазіргі  жалпы білім беру жүйесінің жұ­таң­дығы және  ме­дицина дәрменсіздігі – қос проблема бір көрініс пен екінші көріністі  байланыстыра алмай, қыли көзденіп  екі жаққа тартып, бір тартыс орнына екінші қақтығыс ауысып туып отыра­тын­дықтан, көп диалог сөздері кәдуілгі хроника, очерк стилінде баяндалып кеткен.

Біздіңше, пьесадағы тартыс ағымы бір сарынды, кейіпкерлердің драмалық шиеленісі тым солғын. Әсіресе, алғашқы жеті көріністегі диалог  көп сөзділікке ұрынған. Тапқыр ойлы, тартымды сөз шаппа-шап айтылудың орнына, көбінесе шұбалаңқы сөйлемдердің тұңғиы­ғына батып кетеді. Ондай диалогтар соңыра театрда қойылатындай болса, әртіске айтуға, көрерменге қа­был­дауға тым ауыр соғуы мүмкін.

Пьеса  туралы жас драматургтың өз  ойларында ерсі-қарсы пікірлер ұшырасып қалады. «Автордан» атты аңғартуында ол:

«Біздің қоғамда рухани құнды­лықтардан  материалдық  байлықтың басым бағаланып жүргені өтірік емес. «Аузы қисық болса да, байдың баласы сөйлейтін» қазіргі заманда адамның  сырт  бейнесі оның өзіндік орнын табуына  ықпал ететін болды. Он екі мүшесінде кемістігі немесе сырқаты бар жанды көрсек, саусақ шошайтып күліп, тым төменгі дең­гейге түстік», – деп мәлімдейді.

Бірден сауал туады: материалдық байлық, экономиканы  әлемдік  отыз елдің қатарына ілігетіндей етіп дамыт­пасақ, рухани байлық – мәдениет пен әдебиетті өркендету ісінде қандай іргетасқа иек артпақ­пыз?  Сонсоң, мүгедектерге, мүмкін­шілігі шектеулі адамдарға біздің қоғамымыз теріс қарап отыр деген тұжырымға да келісу қиын.  Қайта бұқаралық ақпарат  құралдарынан ондай мүскіндерге жұртшылық қауым  қолайлы жұмыс табуға септесуге тырысатынын күн сайын оқып біліп жүрген жоқпыз ба? Кемтар адамға күлсең, аузың қисайып кетпей ме?

Талданып отырған кітап – Айзат Рақыштың тұңғыш жинағы. Өз тақырыбымен,   өмір күйін өзіне ғана тән айшықтармен  жырлап, көркем әдебиет табалдырығын аттаған  жас жазушының ілкі қада­мының сәтті басталғанын айта оты­рып, прозалық  шығармалары­ның  әлі ұштай түсетін кейбір кем тұс­тарына да назар аударсақ  артықтық етпес. «Ақ арман алдамайды» хикаяты шын талант табиғаты туралы екі кейіпкерді бір-біріне қарама-қарсы қойып суреттейтін  ұтымды эпизодтармен көмкерілсе де, тартыс-қақтығыс жібінің босаңдығы,  баяндауының ұзақ-сонарлығымен  оқушысын   қай тұстарында   жалық­тырып жіберетінін айтуға керек.

Айзат Рақыш әдебиет әлеміне өз даусымен, тың образ,  ой, сти­лі­мен, әлі ауызға түсе қоймаған оралымдар, айшықтарымен  келген, мәдениетті  жас таланттардың қата­рына жатады дер едім.

Айзат – ақын да. Жинағын «ай-хой, дүние-ай!», «Сағыныштан шәлі жамылғам…» деген өлеңдерімен аяқтапты.

Ай-хой, дүние-ай!

Құштар еткен армандарға.

Тәлкек көрмей тағдырдан,

Өткендерде арман бар ма? – деп толғанады ол.  Айзат Рақыш қарындасымызға: арман адамға әманда ой салады, жігер-қайрат бітіреді, сөйтіп арманшылға дем беріп, жаңа жол ашып,  алынбаған биіктерге бастайды демекпіз.