«Баламды медресеге біл деп бердім, қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім» дегенді Абай бір жарым ғасырға таяу уақыт бұрын айтса да, осы тоқтамға жеткілікті көңіл бөлмей келе жатқан сияқтымыз. Мұның себебіне де аса мән бере қоймаймыз. Сол баяғы шен-шекпен, мансап, атақ-дәреже арқылы келетін дәулетке иек артамыз. Соны басты құндылық санаймыз. Осының кесірінен нағыз білім ұлттық тұрғыдан екінші кезекке ысырылып жатқан жоқ па? Білімді басты құндылыққа жеткізу үшін не істеген жөн?

---

Мархабат БАЙҒҰТ,
жазушы

ҚАЗАҒЫҢЫЗҒА ҚАУІП ҚАЙДАН…

Қазақтың Қа­ды­ры атанған, жыр­ла­ры­­ның жолдары мақал-мәтелге айналуы жағынан Абай ха­кімнің маңына жақындаған Мырза-Әлі ағамыздың: «Он байдың тоғызы сараң, біреуі арам» деген мәтелі бар. Ол кісі Оңтүстікке келгенде біз: «Аға, осыңыз тым қатқыл емес пе? Бұрынғы байлардай емес, тәуелсіз, азат елдің байлары олай бола бермес, неғыпты сонша…», – деп әзіл-шынын араластырдық. Қадағаң: «Жарайды. Үшеуі – сараң, үшеуі – арам деп өзгертейін, төртеуін түгендеп алың­дар», – деді қуақылана күлетін әдетімен. «Төртеуі Тәуелсіздіктің текті бағландары болғай, келешекте абзалдары мен адалдары кө­бейе бергей», – деп қорытқан болдық.

Байлар көбейіп келеді. Бизнесте. Билікте. Бас­қа да салаларда. Көбейе түссінші. Көп­сін­бейікші. Қазақтың ұлттық буржуазиясы да қалыңдай қалыптаспағы жөн. Алаш ал­пауыттарының саны да, сапасы да артпай, өз­гелермен терезені тең ұстап иық теңес­ті­ретін дәрежелерге жетпей, бәрібір, байта­ғыңыз­дың бақ-талайы биіктерге шығандай алмас.

Байлықты, барлықты ешкім де жек көре қой­мас. Бар болғанға не жетсін. Кем­ба­ғал­дық­тан Құдай сақтағай. Алайда, аса адал да ақ­пейіл, қарапайым қатардағы адамдардың, өз­геше өнер иелерінің, тағы басқалардың да кей реттерде кедейлеу болуы мүмкін ғой. Кержал­қаулықтың, еріншектіктің ке­сі­рінен кедей, кембағал болатындарға, әрине, обал жоқ. Шын өркениетті, шынайы мәде­ниет­ті мемлекеттердің текті, көргенді байлары мен бағландары, алпауыттары өз қам­дарымен қатар ұлтының, халқының, елінің ер­теңін күйттейтіні аян.

Өкінішке қарай, қазағыңыздың қазіргі бай­лары мен бағландары, алпауыттары мен оли­гархтары, кәсіпкерлері мен бизнесмендері еліңіздің, жеріңіздің, халқыңыздың ар­қа­сында байығандарын ұмытып, жете сезінбей, те­рең түйсінбей, ұлтының қамына қызмет ет­пей жатыр. Қазақ байларының басым көп­шілігі Қадыр Мырза-Әлі ағамыз меңзегендей дең­гейде. Бірақ шыртиып тұрып шіренуге ше­бер. Бұткерме кейіппен талтаңдай басып, тыр­сылдай тыржияды. Ыржиғанның өзінде жа­рылып кетердей кеуде керіп, көкірек кө­теріп, бүйідейін білеуленіп, тоқ кенедей ісі­не­ді.

Бүгінде бізде қай-қандай буындарда да, не-нендей салаларда да білімділік пен бі­ліктілік деңгейді бағалау мәдениеті жүдеп-жа­дап кетті. Абай данышпан айтқандай, мақ­таншақтық пен өлшем-мөлшерден асырып, боғын шығармақтың ақыры – апат. Көп­теген кесел-кесапаттарыңыз «кры­ша­лардың» жетесіздерді жетелеуінен күшіктеп жатыр. Осылайша көптеген ерендеріңіздің өрен-жарандары дамуымызға, ел болуы­мызға, Тәуелсіздігімізге кедергі келтіріп, тіп­ті қауіп төндіретіні рас. Қазақта бір ке­сір­лі психология қалар емес. Биіктердегі, би­лік­тің түрлі буындарындағы мықтылардың әл­дебіреулері ауылда, ауданда, қалада тұрса да жаппай құлдық ұрады. Әлгі әлдебіреулер лайықты, жетелі болса мейлі ғой. Жете­сіз­дерге де жалпылдап, жағымпазданып, жан­дай­шаптанады. Ал әлгілер әулекіленіп, біл­­ген­дерін істеп, барша дүниенің белінен ба­сады. Басынады.

Білімсіздерге, біліксіздерге бөгесін жа­сал­майынша, жетесіздердің жолы жабылмайынша, жемістеріңіз бен жеңістеріңіз жү­дей береді. Ел мен мемлекет қамы, ұлт мүд­десі миына кірмес мәңгүрттер, өзімшіл, өр­көкірек өжеңдер, едіреңбайлар мен кү­діреңбайлар кенедейін көпсіп, көбейе бермек.

Әне, қазағыңызға қауіп қайдан…

 

Мұхтар ӨТЕЛБАЕВ,
академик

ШЫН БІЛІМДІЛЕР ХАЛЫҚТЫҢ АРАСЫНАН ШЫҒАДЫ

Қазақтың қанына сің­ген «ағайыншылық» деген қа­сиеттің екі ұшы бар. Қи­нал­ған, жетім-жесір қал­ған ағайынды бауырына басып, көмек қолын созу – жақсы жағы болса, сол туыстықты бетке ұс­тап, оның шама-шарқына қарамастан, орынсыз жер­ге тықпалау, жеке басының мүддесі үшін кі­сі­лікті ұмыту – зиянды тұсы. Кім болса да ба­ласының жақсы қызметке орналасып, табысты болғанын қалайды. Бірақ сол жақсы өмірге жету үшін балаға дұрыс бағыт берудің орнына кейбір ата-аналар байлыққа, мансапқа, атақ-дәрежеге оңай жетудің жолын үйретуде. Оқу орнын айт­па­ғанда, мектепте оқитын баланың бағасын көтер­ме­леуді сұрау арқылы баланың санасына теріс әре­кеттерді сіңіріп жүргендерін өздері де аңда­май­ды. Еш қиын­дықсыз-ақ бес пен төртті алып дағ­дыланған бала кейін өскенде де сондай жеңіл жол­дарды іздейді. Өзі отбасын құрып, балалы бол­ғанда да ұрпағына сол бағытта тәрбие береді. Ма­мандық таңдауға келгенде де жас­тар онша сер­гек қарамайды. Әйтеуір не болса да жоғары оқу орнын бітіріп, диплом алып шықсақ болды деген көз­қарас жиі байқалады. Қызметке орналасу мә­селесі де көп жағдайда ағайынгершіліктің ар­қа­сында жүзеге асады. Әсіресе, шенеуніктер қайтсе де балаларын «бастық» жасауға тырысады. Осы жол­да ар-ұяттың бәрін ысырып қойып, лауазымды адамдардың алдына дейін барып, жалынып, жалбарынады. Қалаберді пара береді. Ал енді осындай білімі таяз адамдар жоғары қызметтерде отыр­ған кезде қоғамда қандай ілгерілеушілік болуы мүмкін? Егер шын білімді азамат қызметке оты­ра қалса, оны қалайда шетке ығыстыруға әре­кет жасайтындар көп. Оның орнына білімсіз, тоқ­мешкей біреуді қонжита қояды. Өйткені, білімі тө­мен адам ешқандай қауіп туғызбайды. Бә­се­келестікке қабілеті жетпейді. Білікті мамандар мен бі­лімді азаматтардың екінші орынға ысырылып қалуының себебі осы деп ойлаймын. Нағыз ең­бек­қор, білімді азаматтар қарапайым халықтың ара­сынан шығады. Кей жағдайда өкінішке қарай өте кедей отбасынан шыққан жастар қызметке қо­лы жете салысымен жаман әрекетті адамдардың қатарынан бір-ақ шығып жатады. Сондықтан кім болса да барлық нәрсе арғы тегіне байланысты ғой деп ойлаймын.

Білімді басты құндылыққа жеткізу үшін тәр­бие­ні отбасынан, мектеп қабырғасынан баста­ға­ны­мыз жөн болады. Мемлекет басында отырған шенеуніктер ең алдымен халыққа адамгершіліктің, адалдықтың, шынайылықтың, білімділіктің үлгісін көрсетуге дағдыланса, халықтың мерейі үстем болары хақ.

 

Серік ӘБІКЕНҰЛЫ,
журналист

АДАСҚАННЫҢ АЛДЫ – ЖӨН, АРТЫ – СОҚПАҚ

Білімді басты са­ты­ға шығару үшін қо­ғамдағы ­көз­­қарас тұтас өзгеру керек. Білім еш­кімге қа­жетсіз болып қалған тәрізді. Қо­ғамның даму сатыларының барлығында бі­лім­ге емес, арқасүйерге сенгендердің жо­лы болып тұр. Қоғам білімді болу үшін ір­ге­тасы мықты болуы керек.

Тәуелсіздік алған жиырма бес жыл ішінде Білім және ғылым министрлігі бірнеше рет реформа жасады. Жеті-сегіз мәр­те оқулықтар ауысты. Ал бұл бір әдіс­темеге негізделген, жүйе жоқ деген сөз. Сон­дықтан да білім беру мәселесін құлдыратып алдық. Ал білімге деген көзқарас осындай боп тұрған кезде білімді, білікті адам­дарға деген көзқарастың нәтижесі өз­дігінен белгілі болады. Біздің қоғамда білім­ді­лердің емес, ебін тапқан адамдардың жолы болып тұр. Әлемдік тәжірибеде милардың кетуі (утечка мозгов) деген ұғым бар. Білімсіз халық бірте-бірте өшеді. Бұл біздің құлдырап бара жат­қа­нымызды көрсетеді. Осы кемшіліктерді жою үшін ең алдымен білімді адамдардың жо­лын ашуымыз керек. Сонда ғана біз бі­лім­ді ұрпақ тәрбиелей аламыз. Қазір білікті мамандардың орнын шала сауаты бар адамдар басып отыр. Мәселен, телевидение саласында білікті тележурналистердің орнын пы­сықайлар толтырды. Ол аз дегендей, бі­лім­ді адамдарды әншілер мен бишілерге қыз­мет ететін дәрежеге түсіріп қойды. Өзі қа­зақ тілінде сабақ беріп отырып, қазақша сауат­ты жаза білмейтіндер бар. Мұндай жағдайда «Адасқанның алды – жөн, арты – соқ­пақ» деп Абай айтқандай, кібіртіктеп баса бергеннен басқа амал жоқ. Осы ол­қылықтардың орнын толтыру үшін білімді адамдардың бағын ашу керек. Соларға арқа сүйемесек, құрдымға кететінімізді мемлекет түсінуі қажет.

 

Қайрат ЖОЛДЫБАЙ,
дінтанушы

БАСТЫ ҚҰНДЫЛЫҚ – БІЛІМ

Білімге деген құштарлық – балаға отбасынан тәр­бие­мен сіңу керек. Сіз мысалға келтірген Абайдың өзін алайық. Оның балаларының барлығы жақсы білім алды, оқы­ды, тоқыды. Тұңғышы Ақылбай 4-5 жыл молда ал­дын­­да сабақ алып, соңында жоғалғаны, сақталғаны бар, бір­неше поэма қалды. Әбдірахман Санкт-Петербург учи­лищесін бітірсе, Мағауия Семейден оқыды, кейінгі ұл­дары Тұрағұл, Мекайыл, Ізкәйілдер де білімнен құр қал­ған жоқ. Мұның бәрі тар заманға қарамай, мол білім­ге ие еткен әке тәрбиесі, тәлімі еді. Сондықтан балам білімді болсын деген адам ал­дымен өзі білімді болуы керек, сосын перзентін сол білімнің соңына бағыт­та­ғаны жөн. Өмір бойы «бастық боласың» деп тәрбиеленген баладан ғалым шық­­пайтыны анық.

Одан кейінгі кезекте мектептегі білім беру жүйесіне өзгерістер енгізу қажет. Ұстаздарды қағазбастылықтан арылтып, тек балаға білім берумен айналысатындай жағдай жасау керек. Және мектепке кездейсоқ келіп қалған емес, баланы бі­лімге ынталандыратын мұғалімдерді жинау керек. Мектептерде баланы бастауыштан кейін ынтасына қарай бір салаға қарай бағыттаған дұрыс.

Өміріміздегі басты құндылық білім екенін, білімге салынған инвестицияның мәң­гілік екенін түсіндіретін, насихаттайтын идеология қажет. Бұқаралық ақ­па­рат құралдарында болсын, жалпы кез келген ортада білімімен үлкен же­тіс­тіктерге жеткен тұлғалар туралы көп айтылып, жазылса, мұндай әрекет кейінгі жас­тардың білімге деген ынтызарлығын арттырары хақ. Құранның ең алғашқы ая­ты да «Оқы!» деп келді, Пайғамбарымыз (с.а.у.) хадистерінде де білімнің артық­шы­лықтары баса айтылады. Бұрынғыдай емес, осыны көкейіне тоқыған көп­те­ген жастардың білімге деген үлкен қызығушылығын байқап жүрмін. Мұхит асып оқу іздеп, білім қуып кетіп жатқан жастар қаншама?! Білім басты құндылыққа баяу қарқынмен болса да айналып келе жатыр. Ал бізге бұл үрдісті арттыра түсу үшін еңбек ету керек.

Дайындаған Гүлім СЫДЫҚОВА.