Біз – ұзақ уақыт отаршылдық пен кемсітушілік­ті бастан өткізген елдің ұрпа­ғы­мыз. «Өткені жоқ елдің ертеңі жоқ» деген халық дана­лығын ескеріп, шындықты білуіміз керек-ақ. Ендеше, қызыл империя кезінде бүркеулі жатқан шындықтың түңдігін ашып көрейікші… Әрине, ел іргесі сөгілмес үшін, елімізді мекендеген өзге ұлттармен арамызға сызат түсірмеуге тырысамыз. Біз осы күнге дейін көбінесе қалмақ­тың шапқыншылығынан көрген азабымызды айтуды қоймай келеміз. Шындығында, ол үш ғасырға созылған отаршылдық кезінде Ресейден көрген қиянатымыздың көлеңкесінде қалып қоймай ма? Оны «айтқызбасымыз» айтқызбай келді емес пе? Бірақ енді Ресей отаршылдығын ұмытсақ, болашағына сенімсіздікпен немқұрайлы қарайтын мәңгүрттер еліне айналып, жігері жасыған намыссыз ұрпақ өсірмейміз бе?

---

 

Елден АҚҚОШҚАРОВ,
педагогика ғылымының кандидаты,
Қазақстан Журналистер одағы
сыйлығының лауреаты.

 

Ғасырлар бойы теперіш көрген ұлттың тоқырауға ұшыраған санасын қайта қалпына келтіру үшін, есін жиып, еңсесін көтеру үшін тәуел­сіздік алғаннан кейін, отар­сыз­дандыру үрдісі жүргізілуі керек еді.

Алғашқы кезде саясаткерлер бұл м­ә­селені батыл қолға алып, отар бол­ған кезіміздегі көрген қиянатымыз үшін Ресей кешірім сұрасын деген де сөздер айтылған еді. Бұған іле-шала Ресейдің сол кездегі вице-президенті генерал А.Руцкой қазақ қайраткерлеріне «Комсомольская правда» газетінде бы­лай деп жауап қайтарды: «Орыс­тар империя үшін ке­шірім сұрасын дейді. Мәссаған! Біз оларды есектен түсіріп, дәрет­хана қағазын қалай пайдалануды үйреттік. Енді, міне, кешірім сұ­рау­ға тиіспіз, ә?». Ал Путин болса: «Қа­зақ­та мемлекет те, мемле­кет­тілік те болмаған», – дейді. Олар­дың ойын­ша біз, «ұшарын жел, қонарын сай білетін», үнемі көшіп-қонып жү­ретін, бел­гілі тұрағы жоқ жабайы елміз. Сон­да осыншама қор­лыққа, кемсі­тушілікке көніп, үн­демей, бұғып отыра беруіміз керек пе? Күні бүгінге дейін бұл мәселені қайта көтермей жылы жауып қой­дық.

Отарсыздануды жүргізе ал­мауы­­мыз – біздің ұлттық идеоло­гия­­мыздың ең бір осал тұсы. Ұлт­тық санамыз әлі күнге құлдық пси­хологиядан арыла алмай жүр­генде «іштен шыққан жау жаман» деп халқымыз айтқандай, мұндай отаршылдық пиғылды сыртта­ғы­лар­мен жарыса өз ішіміздегілер де айту­дан жалығар емес. Орыстілді ақпарат құралдарының кей­біреу­лері Қазақстанның тәуелсіздігін ашықтан-ашық жоққа шығаруда.

Оппозиция серкелерінің бірі – Л.Своих «қазақтың сорпа бетіне шы­ғарлары (элитасы) сөйлейтін орыс тілі – бірінші, ал қазақ тілі – екінші мемлекеттік тіл болады», – дейді. Ол тағы бір сөзінде: «Қа­зақстан Ресейдің отары болған, әлі де болып қала береді», – дейді. Своих айтса, айтқандай-ақ талай тар­ланбоздарымыз орысша бұл­бұлдай сайрап, қазақшаға келгенде күмілжіп, мүдіріп, қақалып қа­латыны рас-ау. Ол осыны тілге тиек етіп отырған жоқ па? Әлі күн­ге дейін орыс тілді қазақ­тары­мыз­дың көбісі орыстың қайыс ноқ­та­сы­на байланған бұзаудай Мәскеуге қарап мөңіреуін қоймайды. Бір кездері мәжіліс депутаты болған Макалкин қазіргі әнұранымыз қабылданған кезде «Әнұранда неге қазағым деген сөз жүр. Сонда Қа­зақ­станда қазақтан басқа ұлт жоқ па?» – деп ашуға булыққанын да тың­дағанбыз. Сонда оның, сірә, Кеңестер Одағы кезіндегі Қазақ ССР Әнұранының «Біз қазақ» деп басталатынын білмегені ғой. Қа­зақстанның солтүстік аймағын Ре­сейге қосуды армандағандар Сол­түстік Қазақстан облысын «Пет­ропавл орыс Республикасы» деп атап жүр. Ал Шығыс Қазақстан облысындағы кейбір казак өкіл­дері: «қазақтарға ешбір қатысы жоқ, өндірісі дамыған Өскемен ай­ма­ғын Қазақстанға қосу – Ле­нин­нің үлкен қателігі болды», – дей­ді.

Тіпті, кейбір империялық ұста­нымды мұрат тұтқан шовинистер әлі күнге дейін біздің ортамызда өз­дерін үндістер арасындағы ис­пан­дықтардай сезінетіндігі бай­қа­лады.

Қоламтаға айналып бықсып жат­қан отты қайта тұтатып, жаназасын шығарып қойған империяны тірілту мақсатымен, орыс шо­винистері әр түрлі айла-шарғыға баруда. Соның бір көрінісі – казактардың әскери фор­масын киіп алып, қылышын сүй­ретіп, қамшысын үйіріп, көз алдымызда көлбеңдеп жүріп алуы – біздің намысымызға тимей ме? Ермактан бері халқымызды қыр­ғынға ұшы­ратқан талай ойранды, қасіретті жылдарды есімізге түсір­мей ме? Казактардың атаманы Л.Бур­лаков Путиннің орыстарды Ре­сейге шақырған үндеуінен кейін, Қазақстан Президенті олардың біздің елімізден кетіп қалмауы үшін барынша көңіл бөліп, жағдай жасауы керек дейді. Сонда ол күн­көрістің тауқыметін тартып, тен­тіреп жүрген қазақ жастарын көзіне ілмейді-ау? Ата-бабаларымыздың осы казактардан көрген қорлығын еске түсіріп көрейікші… Кезінде казактардың әйел демей, бала-шаға демей қазақтарды қынадай қырып, олардың шұрайлы қоныс­тарын тартып алып, өздерін азды­рып-тоздырып, қаңғыртып жібер­генін алаш ардагерлері Ә.Бө­­кей­ханов, А.Байтұрсыновтар ай­тудай айтты, жазды. Орыс оқы­мыстысы В.И.Даль Орынборда қыз­мет істеп жүрген кездегі қол­жазбаларының бірінде самогонға тойып алып, серуенге шыққан казактар қазақтың көшіне тап болып, ересектерді қырып, түйеге тең­деулі сандықтағы жылап жат­қан баланы найзаның ұшымен іліп алып, лақтырып жіберіп, көш керуе­нін айдап әкеткенін жазады.

Сарайшық қаласына басып кір­­ген казактар, жергілікті халық­ты қырғынға ұшыратып, хандар жер­ленген бейіттерді ашып, олар­дың сүйектерін өртеп жібереді. Қаһар­лы Иван (Иван ІV) болса, Ресей империясында, Мәскеуден ас­қан қала болмауы керек деп, талай шетелдіктерді таңқалдырған әсем қаланы қиратуға жарлық берген. Сонау алпысыншы жылдары, Алматыда туып-өскен қария­ның мына бір сөзі есімде: «Патша за­манында Алматыдағы қазіргі 28 гвардияшылар саябағына кіре бе­рісте «ит пен қазаққа кіруге бол­май­­ды» деген жазу тұратын» – дей­ді. «Қара орысты көргенде, сары орыс­ты әкем дерсің» деген мақал ка­зактардың осындай айуандық қы­лықтарынан туындаған болар.

«Қазақ әдебиеті» газетінде («Сібір оқиғасы», 24.01.2014) Тройцк қа­ласына іссапармен барған жур­на­лист 86 жастағы шалдан естіген әң­гімесін баяндапты… «Осыдан бір жа­рым ғасырдай бұрын жергі­лікті қа­зақтар мен ішкі Ресейден келген­дер арасында болған қақ­тығысты басуға арнаулы әскер – казактар жа­с­ағы шақырылған. Ешбір аяу­шылық болмай, еңкейген шал мен ең­бектеген балаға дейін отқа лақ­тырып өртеген. Тек қыздар мен жас келіншектерді бойдақ казактар бө­лісіп алған. Сондай қыздың б­і­рін осы шалдың атасы атына өң­гері­п алып келген. Мен сол әжемнің қолында өстім. Мені алдына алып, кем­­сеңдеп жылап, өз тілінде өлең ай­тып отырушы еді. Әжемді аяп, көз жасын сүртіп, «жылама» деуші едім, – дейді. Жасым болса келді, ең болмағанда әжемнің көз жасын ақтап кетейін. Тәуелсіз ел болдың­дар ғой. Қалайда жаз. Ел білсін», – депті.

Енді осы оқиғаға байланысты Мос­квадан шығатын «Литературная газетада» баяндалған мына бір қасіретті оқиғаға тоқталып кетейік («Кому нужны гроздья вражды», 23.09.2013)… 1814 жылы қанішер генерал Ермолов бастаған әскер шешендердің Дадан-юрт деген ауы­лын қоршап алып халқын аяусыз қырған. Шешендер де барынша қарсыласып, орыс әскері де біраз шығынға ұшыраған. Ауылды түгелдей өртеп, күлге айналдырып, 36 қызды қызықтап пайдалану үшін алып қалған. Айтбике деген қыздың бастауымен олар ар­насынан асып-тасып жатқан Терек өзеніне қарай қашқан. Артынан қуған орыс солдаттары мен офицерлерін өздерімен бірге ала кетіп өзенге түсіп, ағып өлген.

Шешендер болса 2013 жылы сол өртенген ауылдың орнында 36 қыз­ға зәулім ескерткіш орнатыпты. Мақаланың атынан бай­қалып тұрғандай, Ғылым Ака­де­миясының Тарих институтының оқымыс­ты­лары Шешенстан өкі­метіне өкпелеп: «Ескі жараны қоз­ғап керегі не еді? Шешендер тарапынан қатты қар­сы­лық көріп, өз­дері де біраз шы­ғын­ға ұшыраған соң осындай қан­ды оқиға орын алды. Бұл екі ұлт­ты араздастыру емес пе?» – дей­ді. Олардың ойынша, бұған шешендер кінәлі. Қар­сылықсыз беріле салғанда қантөгіс болмайтын еді. Шіркіндердің астамшылығы-ай! Шешендер қан­шама қасіретті бастарынан өткізді: талай қырғынға ұшырады; жер аударылды. Осыдан сәл ғана бұрын өткен тәуелсіздік үшін соңғы күресінде Ресей әскері Грозныйды қиратып, тағы да қыр­ғынға ұшы­ратып, бодандық қамы­тын қайта кигізді. Сонда да ер-жү­рек халық­тың жігері жасыған жоқ. Жалтақ халықпыз-ау. Сексен ал­ты­дағы орыстың шалы, қазақтың жиен­шары неге үндемейсің, намы­сың қайда қазақ деп тұрған жоқ па? Осындай қырғынның қаншасын ба­сынан кешірді екен біздің қа­зақ?

Мұндай кемсітушілікті, тіпті адам қатарына қоспай, жай ғана то­быр санаушылықты қазақ талай рет­ басынан кешірген. И.Сталиннің же­ке басына табынушылықты әш­керелеген КОКП Орталық Ко­ми­тетінің Пленумындағы баян­да­ма­сын­да Н.С.Хрущев: «Біз Сталинге Қазақстанда адам төзгісіз ашар­шылықтан бүкіл қазақ халқы қы­рылудың аз-ақ алдында тұрғанын айт­қанымызда ол: «Сары пәле­кет­терден тек сондай жолмен ғана құ­тылуға болады» деп жауап бер­ді», – дейді. Екінші Дүниежүзілік со­ғыс кезінде Иосиф Броз Титомен бір­ге Югословакиядағы партизандар қозғалысын ұйымдас­тыру­шы­лар­дың бірі – Милован Джилас 1943 жылдан бастап Москвада болып, Кеңестер Одағымен тығыз бай­ланыс жасап, Совет Армия­сы­ның Югославияға көмектесуіне қол жеткізді. Ол Сталиннің қабыл­дауын­да жиі болып, Саяси Бюро­ның талай отырысына қатысты. Осы­лайша Сталин жөнінде көп­те­ген мәліметтер жинады. Кітапта Ста­линнің мейірімсіздігі, аса қа­тал­дығы баяндалады. Югославияға кірген Кеңес әскерінің әйелдерді зорлап, халықты тонауға дейін бар­ғанын айтқанда Сталин «Біз сен­дерді жаудан құтқардық. Сон­дықтан бірер әйелді өкпелетті деп ренжімей, кешіріммен қарау керек», – дейді. Сондай-ақ, Саяси Бю­ро отырысы кезінде немістерге жа­салған қиянатқа осылайша жа­уап берген. Ал кейбір жағымсыз мә­лі­меттерді естігенде ату керек, Сі­бірге айдау керек деген бұйрықты жиі беретін. Сталин тарапынан айтылған осындай қатыгездіктер не­гізінде Сталиннің бейнесін жа­са­ған. «Ол (Сталин), Гитлерге қа­ра­ғанда әлдеқайда жүйелі түрде, кең көлемде жаппай қырғын ұйым­дастырған ірі әрі ауқымды қыл­мыс­кер» (Милован Джилас, Лицо то­талитаризма, М., 1992, 136 стр), – деп ащы да болса шырқыраған шы­найы шындықты жария етіп тұрған жоқ па? Мұндай қанқұйлы, шовинистік астам пікірлер біздің атымызға талай рет айтылған. 1907 жылы Мемлекеттік Думада жер игеру департаментінің қызметкері: «Қазіргі қазақтар – кешегі Шың­ғысхан Ордасының ұрпағы, сон­дық­тан оларды Америкадағы қы­зыл­тер (үндістер) жұрт сияқты бір­жола жойып жіберу керек», – десе, сонау революциядан кейінгі алғашқы ашаршылық кезінің өзінде-ақ Орталық Комитеттегі жауап­ты басшының бірі – Тоболин: «Қазақтар экономикалық тұр­ғыдан әлжуаз халық ретінде он­сыз да қырылып кетуге тиіс. Сон­дықтан оларға әлденедей көмек көрсетудің өзі бекершілік», – деп со­ғады. Жиырмасыншы жылдары Орын­бор түгелдей, сондай-ақ Аст­рахань, Омбы, Волгоград, Новосибирь, Алтай өлкесі аймағындағы біраз жеріміз РСФСР-ға өтіп кетті. Осылайша совет үкіметі Ленин қол қойған декреттің күшін жойып, пат­шалық Ресейдің отаршыл саясатын жалғастырды. Біздің студент ке­зімізде сол аймақтардағы қазақ мектебін бітірген жастар Қазақ­станға келіп оқушы еді. Қазіргі қазақ мектептері түгелдей жабылып, ондағы қандастарымыз орыс­танып барады.

Кейбір мәліметтерге қарағанда соң­ғы бір ғасырдың ішінде Мон­ғолияның территориясындай жер­ден (1,5 миллион шаршы километр) айырылыппыз.

Сонау 20-30 жылдары қат-қабат кел­ген ашаршылық кезінде өзіміз­бен туыстас Өзбек, Қырғыз, Түрік­пен халықтары ашаршылық азабын бұлай тартқан жоқ. Жеріміздің кеңдігіне, оның байлығына көз тіккен Патшалық Ресей де, Қызыл империя да елден ерек бізді талай рет қырғынға ұшыратты. Иен даланы қазақтан тазарту үшін, адам төзгісіз қатыгездікке барды. Ұлтын сүйген ұлыларымыз мұны көре білген, ескерткен. Сұлтанмахмұт: «Түбінде құруыңа елден ерек, мен айтайын болады жерің себеп» десе, Мұқағали: «Жалғанның жартысындай байтақ өлкем. Білмеймін со­рың ба, әлде ырысың ба?», – дей­ді. Соңғы мәліметтер бойынша со­ғыс және қолдан ұйымдас­ты­рыл­­ған қырғын нәтижесінде Кеңес­тер Одағында 110 миллион адам қаза болған. Біздің халқы­мыз­дың шығыны шамамен 70 па­йызға жуықтап қалады. Халықты жаппай ашаршылыққа, қуғын-сүргінге ұшыратқан – Компартия, Кеңес үкіметі. Ал «белсенділер» – бұйрықты орындаушылар ғана.

Біз құл-құтандар жиылып, тек­сіздер орнатқан мемлекет – Со­вет­тер Одағының шекпенінен шық­қанымызды ұмытпайық. Би­лік басындағы тексіздер хал­қы­мыз­ды қырғынға ұшыратқаны аз бол­ғандай, тектілікті мұрат тұтып, елінің қорғаны болғысы келген алаш арыстарынан бастап бетке ұстар азаматтарымызды түгелге жуық жойып жіберді. Сөйтіп, ақыл айтар аға тәрбиесін көрмеген жетім баладай жалтақ ұрпақ – қазіргі зиялы қауым өкілдері өсіп шықты. Бұл жөнінде белгілі ғалым Рәбиға Сыздықова былай дейді: «1928-1937 жылдардағы айдалып, атылудан кейін күшік кезімізде таландық та ары қарай бас көтере алмадық» («Ана тілі», 11.09.2008). Осылайша ел тізгініне ие болып көшбастар зия­лы қауым өкілдерінен айырылып қал­ған халқымыз қорғансыз же­тімдер күйін кешті. Осындай ге­ноцид салдарынан туындаған қор­қы­ныш, үрей халқымыздың еңсесін басып, құлдық санаға мойынсұн­дырып, үлкен «ағаға» жалтақтайтын «кіші іні» болып шықтық.

Украиндар сонау 1932-33 жылдары халқының 5 пайызы қырыл­ған аштықтың 75 жылдығын империя тарапынан жасалған геноцид ре­тінде атап өтті. Біз болсақ Ресей­дің қас-қабағына қарап жалтақтап, ашаршылықтың сексен жылдығын еске алумен ғана шектелдік. Хал­қы­мыздың жартысынан астамын алып кеткен сол бір қасіретті жылды геноцид деп айтуға батылымыз жетпей отыр.

Қытаймен шекараны бекітіп ал­дық десек те олар география оқу­лықтарында Балқашқа дейінгі жер­ді өз территориясына енгізіп отыр. Оларға бұл істеріңіз екі ел­дің достығына көлеңке түсірмей ме деп айта аламыз ба? Кейбір мә­лі­мет­терге қарағанда, біздің елімізде бес жүз мың қытай тұрып жат­қан көрінеді («Свобода Слова», 17.06.2011). Сондай-ақ, Қазақстан мұ­найының 22%-ы да солардың ие­лігінде екен. Сонау батыс өлке­міз­дегі мұнайды игеріп жатқан қытайлар қазірдің өзінде қан­дас­тарымызға өктемдік жасап, өз адамдарын тартуда. Олар мерзімі біткен соң осында қалып қоймай ма? Еліне қайтара аламыз ба?

Кейбір сәуегейлердің айтуынша, егер Қытайдан алынған қомақ­ты несие уақтысында қайтарылма­са, ол елге тартылған газ құ­бы­ры­ның біраз бұтағы Қытайдың меншігіне өтіп кету қаупі бар дейді. Осы жайттар қаншалықты рас? Біздің байларымыз бен билік басындағылар шетелден үй, басқа да жылжымайтын мүлікті сатып алуды әдетке айнал­ды­рып барады. Қиын-қыстау жағ­дай туса, олар Храпуновқа ұқсап шетел асып кетіп, Қытайдан алған қарыз халықтың мойнында қалып қой­май ма?

Сонау ерте заманнан бері Қы­тай­мен қалыптасқан арақатына­сы­мызға көз жүгіртіп көрейікші… Осы­дан үш мың жылдай бұрын біз­дің арғы тегіміз саналатын сақ­тар (гректер «скифтер» деп атайды) Сары теңізді қыстап, Сары өзенді (Хуанхе) жайлау еткен аса қуатты мемлекет болған. Қытайлар біздің аңқау бабаларымызбен әр түрлі қитұрқы саясат жүргізе отырып ал­­даусыратқан: жылтырақ жібек маталар, көздің жауын алатын әше­­кей бұйымдар сыйлаған; сон­дай-ақ, біздің беделді ел билеу­шілерімізді «император қыздары» деп аталған арнаулы барлаушылар мектебінде тәрбиеленген сұлу қыз­дарына үйлендірген. Олар көш­пен­ділердің көсемдері арасында іріткі салып, бір-бірімен қақтығысты­рып, әр түрлі жасырын мәліметтерді Отанына жіберіп отырған. Кейінгі кезде көшпенділермен күресте елеу­лі үлес қосқан сол «император қыз­дарының» жазбалары көптеп жарық көруде.

Осылайша ауызбірліктен айырыла бастаған көшпенділер империясы бірте-бірте ыдырап, Батысқа қарай ығыса берген. Сол дәуірдің зары мен мұңын білдіретін, сағы­ныш пен өкінішке толы «Сарыөзен» күйі бізге келіп жеткен. Әлі де болса қуатты, жауынгер көшпенді ба­­баларымыздан қорғану үшін қы­тайлықтар осыдан екі жарым мың жылдай бұрын ұзындығы 21 мың километрдей Ұлы Қытай қорғанын салды. Ол қазір Пекиннің маңайы­нан өтеді. Орта ғасырда моңғолдар Қытайды түгелдей басып алды. Бірақ қытайлар моңғолдардан азат­тық алып қана қоймай, олар­дың жерінің басым бөлігін өзіне қаратты.

XVI ғасырда Маньчжурлар Қы­тай­ды басып алып, үш ғасырдай би­леді. Оларды да жұтып жіберді. Бұ­дан кейін бөліске салған еуро­палықтардан да құтылды. Өткен жылы Қытай Халық Республи­ка­сы­ның төрағасы Германияға ісса­пар­мен барғанда сол елдің канцлері А.Меркель оған 1757 жылы неміс ғалымы жасаған Қытайдың геогра­фиялық картасын табыс етті. Он­да­ғы территориясы қазіргісінің жар­тысынан да аз екен. Қытай мем­лекеті талай жыл қимылсыз жатып ашыққан, енді алдындағы­сын бірте-бірте жалмап, асықпай жылжып келе жатқан алып аж­даһа­ға ұқсайды. Және оның ашыл­ған аранына ең жақын тұрған елдің бірі бізбіз. Сондықтан жұтылып кетуі­міз де оп-оңай. Сақтанбасақ, сор­лайтынымыз хақ. Қазіргі Қытай алып ел. Америкаға да сес көрсетіп, аса қуатты империяға айналып отыр. Бір отбасына бір бала заңы жү­зеге асқалы бері қыздан гөрі ұл болғанын қалайтын Қытайда жігіт­тер саны күрт артты. Сөйтіп, қа­лыңдық таппай қиналған жігіт­тер үшін арнайы заң қабылданды: өзге ұлт өкілдерінің қыздары қы­тай­лық жігітке тұрмысқа шықса, бас­пана беріледі («Жас Алаш», 29.01.2015). Осыған орай ондағы қа­зақ қыздарының қытайлыққа тұр­мысқа шығуы белең алуда. Бұл үрдіс қазақты ассимиляциялап жұ­тып қоюдың ең оңай тәсілі бол­мақ. Қариялар саны артып, кәрілер елі­не айналу қаупі туындағанын байқаған үкімет қайтадан бір отбасына екі бала заңын қабылдады. Сөз жоқ, бұл заң қытайлардың қау­лап өсуіне жағдай жасайды. Дип­ло­матиялық айла-тәсілді терең мең­герген, аса қуатты Қытай үшін біз айдаһардың алдында тұрған қауқарсыз көжекке ұқсаймыз. Кө­жекті қалай аман алып қала­мыз?

Халқымыз «қайыс ноқта» деп ата­ған Ресей үстемдігінен толық арыла алмай отырғанда, мой­ны­мыз­ды Қытайдың «темір ноқ­та­сына» ұсынып отырған жоқпыз ба? Ресейдің де, Қытайдың да саясаты Қа­зақстанды өз құшағында тұн­шық­тырып, жұтып жіберу. Ұлы көр­шілерімізбен қарым-қаты­на­сы­мызға сақтықпен қарамасақ, «Жат­қа тізгін берсеңіз, жаламенен бас кетер», – деп Бұқар жырау айт­қандай бір күні Ресейдің губерния­сы немесе Қытайдың аймағы болып қалуымыз да ғажап емес. Көп­век­торлы саясат ұстанамыз деп еліміз­ді есігі жабылмайтын үй­ге айналдырып жіберген жоқпыз ба?

Өзбек халқының өзіндік тарихы, қалыптасқан салт-дәстүрі бар. Өзге елге оның ішінде бізге де өк­тем­дік жасап, үстемдік еткен кез­дері де аз болған жоқ. Өзбектердің өк­темдігі тым әріден басталған жоқ па еді? Абылай қайтыс болған­нан соң, он жылдан кейін-ақ Қоқан ханы Әліқұл оңтүстік аймақты тү­гел­ге жуық басып алды. Тіпті со­вет дәуірі кезінде де қаншама жерімізді қосып алды. 1897 жылғы санақ бойын­ша өзбектер 555 мың, қа­зақ­тар 6 миллионға жуық, ал кейбір мәліметтер бойынша революция ал­дында 8 миллионға жетіппіз. Арғы тарихты былай қойғанда, Совет Одағы кезінде Қара­қал­пақ­стан (1930) және Тамды, Үшқұдық, Кенимех (1934), Бостандық (1958) аудандары Өзбекстанға өтіп кетті. Мақ­тааралдағы үш аудан Өзбек­станға өтіп, кейін қайтарылғанда қалған жерден Жизақ облысы құрыл­ды. Қаншама қазақ, тәжік, қыр­ғыз өзбек болып жазылды.

Кейінгі кезде Өзбекстанда қа­зақ мектептерін жабу кең өріс алып, қандастарымыз өзбек мекте­бін­де оқуға мәжбүр болуда. Ташкент қаласы екі жарым ғасырдай қазақ хандығының қарамағында болғаны белгілі. Сондықтан да он­да қазақтың саны біраз болған. Сонау 1960-1970 жылдары Алматыда бір ғана қазақ мектебі, ал Таш­кент­те отыз таза қазақ мектебі бол­ды. Қазіргі кезде қаланың ше­тін­де орналасқан бір ғана қазақ мек­тебі қалыпты. Осыдан біраз бұ­рын орталық ауруханадағы про­фессордың қабылдауында болдым. Қазақтың қара торы сымбатты жігіті, орысша араластырмай, таза қазақша сөйлейді. Сөзі де сондай әсер­лі, мәнді. Дән риза болдым. Шы­ғып келе жатсам, таныс дәрі­герім: «Аға, өзбек профессордың қабылдауында болдыңыз ба? – Ол кісі кезінде Өзбекстанда қазақ мек­­тебін бітірген. Бірақ кейін жұ­мыстан қыспақ көре берген соң, өзбек болып жазылған. Енді құжат­тарын жинап, қазақ болғалы жүр», – дейді. Кезінде тәжіктер өзбек хал­қын өзінің білімі мен мәде­ние­тімен билегені белгілі. Тіпті өз­бек­тің клас­сик ақыны Ә.Науаи өлең­дерін тәжік (парсы) тілінде жаз­­­ған.

Бұхара, Самарқанд, Термез ай­мақтарын мекендеген тәжіктердің басым бөлігі өзбектеніп кетті. Бұ­рын сол жерді мекендеген, кейіннен қалмақтармен соғыс, ашаршылық, қуғындау салдарынан көшіп бар­ған қазақтар да өзбектеніп барады. Өзге ұлттарды өзбектендіру нәти­жесінде соңғы 22 жылда халық саны 10 миллионға көбейіп, биыл 27 миллионға жетіпті. Қазақ­стан­да­ғы өзбектер де қаулай өсіп, 650 мыңға жетіп, өзге ұлттар арасында орыстардан кейін екінші орынға жайғасты. Олар біз сияқты сырттан қан­дастарын әкелген жоқ. Керісін­ше біраз халық көшіп кетті. Фашис­тік майданбек концлагерінде тұт­қында болған қандасымыз Әнтай Әбдікәрімов соғыс басталған ал­ғашқы күннің бірінде Ташкентте тұратын қазақтардың біразын бір пойызға тиеп жөнелтті дейді («Алматы Ақшамы», 12.04.2014). Тіпті, ұлт­тық тарихымыздағы дүние­жүзі­не танымал ұлы тұлғалары­мыз­ды да өзбек етіп алуды қояр емес. Әл-Фарабиге біраз таласты. Ала алмады. Ал өзіміздің Қоңырат руынан шыққан Алпамыс батырды ием­деніп мың жарым жылдық мүшел тойын да жасап жіберді. Советтер Одағының Батыры генерал Сабыр Рахимовты әрең қайт­а­рып алдық. Белгілі ғалым Натан Ке­несарин мен талантты көркем сурет­ші Орал Таңсықбаевты қай­тара алмадық. Өзбек болып кетті.

Кейінгі кезде қазақ отбасын­да­ғы жаңа туған сәбиді ата-анасының келісімінсіз-ақ өзбек деп жазу бе­лең ала бастады. Сондағы айтар уәжі «Қазақ болғың келсе, неге Қа­зақ­станға көшпейсің?». Ал көшетін от­басы бір кездері мемлекет тарапынан алған үйін сатпай, тастап кетуі керек. Өзбектер жиі орналас­қан Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында өзбек мектептері баршылық. Ең бір таңғаларлық жайт, Сайрам ауданында 120 қазақ баласы өзбек мектебінде оқиды екен. Қылышынан қан тамған совет үкіметінің билігі әлсірей бас­та­ған сонау 1989 жылы түріктерді қыр­ғынға ұшыратып, ел ішінен қуып шықты. Күрд, кәріс тәрізді май­да ұлт өкілдерінің біразы қо­рыққанынан үркіп қашты. Солар­дың бәрі дерлік аңғалдығы баладай, дархандығы даладай кең­қол­тық қазақтан қоныс тапты. Тәуелсіздік алғаннан кейін орыстар да үдере көшті. Осылайша өзбектер өз же­рін тазалап алды. Өзге ұлттарды ассимиляциялап, өзбектің санын көбейту арқылы Өзбекстан бүгінде тәуелсіздігін берік сақтап, Ор­талық Азиядағы аса қуатты мем­лекетке, Ташкент таза өзбек қала­сына айналды. Өзбектер өзге ұлт­тарды ассимиляциялау арқылы көбейсе, біз ассимиляцияланып өзге ұлтқа сіңіп кетуге бейімбіз.

Бұл бүгінгі күннің есігімізді қағып тұрған кезек күттірмейтін мәселесі емес пе? Ойланайық. Ойланбай, қамданбай болмас. Қорғаныс қа­білеті төмен, бәсекеге қабілетсіз, аң­қау қазақ табиғат берген бай­лы­ғымызды сарқып алып, баяғыдай тоқ қалаға қарай ағылмайық. Өз ағамыз өзбектен үйренеріміз көп-ақ.

Қазақстандағы қазіргі қазақ­тың саны осыдан жүз жыл бұрынғы санымен қарайлас. Неге өспедік? Оның себебі көп-ақ: шапқын­шы­лыққа ұшырап, тоз-тозымыз шық­ты; ашаршылықтан қырылдық; ұзаққа созылған бодандықтың қа­мыты жігерімізді жасытып, ұлт­тық иммунитетімізді әлсіретті. Осылайша қорғаныс қабілеті нашар, бәсекелестік қабілеті төмен ұлт ретінде өзге ұлтпен араласқанда өзіміздің ұлттық құндылық­тары­мызды сақтай алмай, асси­ми­ляция­ға жиі ұшыраймыз.

Болмаса өз ішіміздегі өзбек, ұй­ғыр, кәріс тәрізді ұлт өкілдері неге қазақ болып кетпейді? Соңғы кездері шетелдік жігіттерге тұр­мысқа шыққан қыздардың саны көбеюде. Әлеуметтанушылар жүр­гізген сауалнама бойынша оқыған, сауатты қыздарымыздың біразы өзіміздің жігіттерден гөрі шетел­діктерді ұнататын көрінеді. Жігіт­терміздің де, қыздарымыздан қа­лыспай шетелдік қыздарға үйленуі белең ала бастады. Талай сауатты жастарымыз шетел асып кетіп жатыр. Олар елге қайтып оралмаса, ассимиляциянып, өзге ұлтқа сіңіп кетпей ме? Бұл үрдіс әрі қарай тоқ­таусыз жалғаса берсе, кең бай­тақ же­рімізді, оның байлығын кім игереді? Осылайша тәуелсізді­гі­мізге қауіп төнбей ме?

Біз көпұлтты мемлекетпіз. Сол ұлттардың ұлттық құндылық­та­рының сақталуына жағдай жасап отырмыз. Қазақ халқының толе­рант­тылығы, ерекше төзімділігі ар­қасында бірлігіміз бен тұтас­тығымыз сақталуда. Бірақ ұлта­ра­лық тепе-теңдікті ұстап тұру аса сақ­тықты қажет ететінін ұмыт­пайық… Кең байтақ жері, мол таби­ғат байлығы бар Австралияға бір кездері Еуропа, Азия, Африка елдерінен сан алуан ұлт өкілдері көптеп қоныс аударды. Ол елдің же­рінің аумағы бізден үш есеге жуық үлкен, халқы бізбен шамалас. Әрбір ұлт өкілдері өз тілінде мектеп, баспасөз, тағы басқа ұлт­тық орталықтар ашуға ұмтылды. Бү­гінгі күні ол елде радио 68 тілде, те­ледидар 60 тілде хабар таратады. Осылайша ұлтаралық бәсекелестік белең алып, мемлекеттің тұтасты­ғына қауіп төндіруде. «Жау жоқ деме, жар астында» деген осы емес пе? Кейінгі кезде тез қарқынмен қа­нат жая бастаған жаһандану – қа­зақ тәрізді баяу дамып келе жат­қан халықтың ұлттық құн­дылық­тарын, тіпті мемлекеттілігін сақтап қалуға қауіп туғызатынын ескеру керек. Біз тәрізді ұзақ уақыт отар­лық езгіде болған ұлт үшін толе­рант­тылықтың жағымсыз жақта­ры­ның барын да ұмытпайық. Толе­ранттылық үнемі иіліп, еңкейе беру, шексіз төзімділік емес. Өйт­кені, төзімділіктің бір көрінісі – жалтақтық, келісімпаздық, зор­лық­қа да, қорлыққа да шыдау. Біз­дің қазіргі толеранттылығымыз со­нау совет дәуірінде қалыптасқан интернационалдық идеологиямен ұштасып жатыр-ау. Мемлекеттің тұтастығы, ұлтаралық татулық, бір­лік керек екені даусыз мәселе. Бірақ біздегі ұлтаралық қатынас ескірген үйдің қабырғасын жұ­қалап сылап, жалтыратып қойған жа­санды тірлікке ұқсайды. Ұран­дап жүрген толерантты­лы­ғымыз онсыз да әлсіреп, қалжыраған қа­зақ­тың ұлттық мүддесі есебінен жүзеге асуда. Әлеуметтануда ішкі отар­шылдық деген ұғым бар. Біз тәуелсізбіз деп жар салғанымызбен әлі күнге орыстың артықшылығына табынудан құтылар емеспіз. Тілі­міз, мәдениетіміз, салт-дәстүріміз ассимиляцияланып, орыстанудан арыла алмай келеміз. Ауыл тұрғын­дарының 80 пайызын құрайтын қазақтар осы ішкі отаршылдықтан көбірек зардап шегуде. Өткендегі қорлығымыз бен азабымызды еске алу­дағы мақсатымыз – өзге ұлттар­мен жауласу емес, достасу, терезесі тең құдайы көрші, тату ағайын болу. Бұл қағиданы кеңпейіл дархан халқымыздың өмірлік ұста­нымы деп білейік. Қазақ – мемлекет құраушы ұлт дейміз. Халқымыз көш бастаушы ұлт дәрежесіне кө­терілу үшін қазақтың тілінің, мә­де­ниетінің, ұлттық құндылық­та­рының дамуына басымдылық беріп, жағдай жасау керек.

Мұндай қамқорлық қазақтарға бе­рілген ерекше артықшылық емес; сонау кеңес дәуірі кезінде қа­зақ халқының басынан кешірген азабы мен көрген қасіретінің орнын толтыру деп білу керек. Осылайша еңсесін көтеріп, сенімге ие болған қазақ – көпұлтты мемле­ке­тіміздің ұлы көшінің басындағы шаңырақ түйенің бұйдасына ие болады.