Өмірде түр-түсі келіскен, ойы мен бойы үйлескен, қарағанда көркіне көз тоятын азаматтар болады. Ондай кісілерді көрген жандар «сүйегі асыл екен» деп сүйсініп, таңдай қағып тамсанып жатады. Мен өзім аралас-құралас болып жүрген екі кісіге сүйсінемін. Бірі – былтыр ғана сексен бесінші көктемін қарсы алған Хамит кәнігі журналист.

Енді өз басым жүріс-тұрысына, іс-әрекетіне ерекше сүйсінетін екін­ші бір кісі бар. Ол – бұл күн­де­рі сексеннің сеңгіріне шығып оты­рған, Жазушылар одағының жә­не Журналистер одағының мү­шесі, Қазақстан Республикасының Білім беру ісінің Құрметті қыз­мет­­кері, ақын, аудармашы Көп­босын Панзабеков.

 

***

Қазіргі экологиямыз шегіне же­те ластанып, бір кездері мың­ғыр­ған малға толы болатын жасыл жай­лауларымыздың біразы Совет дәуірі кезінде 40 жылдан астам уа­қыт бойы жарылыстан көз аш­па­ған Семей полигонының зардабын тартса, ендігі жерде көрші ел Ре­сей 49 жылға жалға алған «Бай­қоңыр» ғарыш айлағынан үздіксіз ұшырылып жататын зымырандар­дың кесірінен тау бөктерлері мен жазира жазықтарымыз, өзен­дері­міз бен көлдеріміз уланып, адам­ның сексенге келмек түгілі орта жас деп есептелетін жетпісіңіздің өзі «өткізбейтін өзен, жеткізбейтін ке­зең» болып тұрған мына заманда Көпбосын ағаның сыры кетсе де сыны кетпеген келісті келбетіне таңғалмасқа, таңырқамасқа бол­май­ды. Қою шашына қырау тұр­мақ түгілі енді ғана қылаулай бас­­таған. Сөзі ширақ, жүрісі жылдам, денесін тік ұстап кетіп бара жат­қанда көз қиығын салмай өт­пейтін бикештер де кездесіп қа­ла­ды.

Келдім, міне, сексенге,

Тай үйретем тепсең де.

Екі Кенен тумайды,

Алатауға ексең де, – деп жырлап, жүзге келген Жам­был­дың шә­кірті болған, өзі тоқ­саннан асып дүние салған, асыл сүйекті ке­шегі Кенекеңдер өзінің алдын­да­ғы Ақан сері мен Біржан сал­дар­дың ізбасары еді. Олар өмір сүрген кезеңде ата-бабалары­мыз­дан мұра болып қалған Ұлы Да­ла­ның тұмса табиғаты дәл бүгінгідей бұ­зыла қоймаған еді. Айнала шал­қар теңіздей шалқып жататын көк шалғында үйір-үйір жылқы, та­бын-табын сиыр, қора-қора қой мен ешкі жайылып жүрсе, айнадай жарқырап жататын айдын көл­дерімізде аққу-қаздар жыртылып айрылатын. Кейіннен Совет за­маны орнап, Қазақ жеріне қап­таған келімсектер жерімізді трактормен таптап, гүлдеріміз солды, айдын көлдеріміз суалды, жасыл жайлаулар шаңы бұрқыраған тақырға айналды.

Ал осындай сәні кеткен сұрқай да­лада туып-өскен Хамит Біржа­нов, Көпбосын Панзабеков сынды ағалар Табиғат-Ана бойларына сіңір­ген қасиеттің арқасында әлі күн­ге дейін тұғырдан түспей, әде­мі қартаюдың үлгісін көрсетіп ке­леді.

Хамит Біржанов ағамыз жа­йын­­да кезінде қиналмай жазған едім, ал Көпбосын ағамыз туралы жазу оңайға соқпаған жайы бар. Өйт­кені, Көбекеңнің атқарған қыз­меті де, жазғаны да көп. Егер де оның өмірбаянына қысқаша тоқ­талар болсақ, Шымкенттегі пе­дагогика институтын «Қазақ тілі мен әдебиеті» және «Орыс тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша үздік бітіріп шыққан. Сондық­тан да ол екі тілде еркін жаза бе­ре­ді. Бұл өзі сирек кездесетін жәйт. Ал оның әдебиет ауылына ат басын бұруы мектеп табал­ды­ры­ғын аттаған сәттен басталыпты.

Бастауыш сыныптарда оқып жүр­генде сабақ үлгерімі төмен, тәртібі нашар құрдастарын әжуа­лап ана тілінде достық әзілдер жаза бастайды да, жоғары сыныпқа келгенде, одан кейін студент бол­ған кезде орыс тілінде өлең шы­ғару­ға көшеді. Бір ғажабы, өзінің тырнақалды туындыларын ана тілінен орыс тіліне, орыс тілінен ана тіліне өзі аударып машықтана бас­таған. Сондықтан да кейін қыз­метке араласқан кезде «Русский язык в казахской школе» жур­налының редакторы болып, Ыбы­рай Алтынсарин атындағы Қа­зақ білім академиясының екі тіл­де шығатын «Білім – Образование» және «Қазақстан кәсіпқойы – Профессионал Казахстана» журналдарына басшылық жаса­ған. Ал қоғамдық-саяси салада ат­қарған қызметі бір төбе.

 

***

Енді Көбекеңнің творчествосына қарай ауысар болсақ, ол осынау қат-қабат қоғамдық қыз­меттерді атқара жүріп, бірталай іс тын­дырып тастапты. Солардың не­гізгілеріне ғана тоқталайық. Әде­биет саласындағы қомақты туын­дылары «Жылдар мен ойлар» (2000 жыл) және орыс тілінде жа­рық көрген «Годы и раздумья» (1999 жыл) атты жинақтары. Бұл кітаптарға өлеңдері, аудармалары, ма­қалалары мен зерттеулері кір­ген. Кітапта адамдардың мінез-құл­қы туралы, мәңгілік ескірмей­тін тақырып – махаббат жайында, бей­біт өмір туралы ой-толғамдары көрініс тапқан. Ішінара достық әзіл­дер, бюрократ шенеуніктер мен жемқор басшылардың ерсі қы­лықтарын сойып салатын өткір са­тира да кездеседі. Табиғат көрі­ністері де шынайы берілген.

Көбекең ақын ретінде:

Ақындықта еншім бар,

Боларыма сенемін…

…Өз елімді жырлауға

Талмайды менің өзегім.

Өзегім менің – өз елім,

Не салсаң да төземін, – деп ағы­нан жарылып, алдына үлкен мақ­сат қойған.

Әлбетте, әр ақынның әде­биет­тегі жолы сан алуан болады. Кө­бе­кеңнің өлеңдерінің көпшілігі арнау және аудармадан тұрады. Ол көбіне дос-жарандарына, туған-туыстарына, қызметтестері мен әріптестеріне арнайды. Ал аудармалары да аз емес. Шығыстың ұлы шайырлары Рудакидің, Фирдоуси­дің, Низамидің кейбір жырларын аударған.

Мысалы Рудакиді:

Араныңды аша берме – міне, са­ған адалдық!

Мүгедек пен зағиптарға істей көрме жамандық!

Адамдық па басып өтсең құлап жатқан кісіні?

Олай емес! Тұрғыз оны – міне, саған адамдық! – деп, ал Фирдоу­сиді:

Ғаламдағы бар нәрсені тозаң басар, ескірер,

Өлмейді тек екі нәрсе – біледі оны естілер.

Хас батырдың ерлік ісі, да­ныш­панның нақылы,

Мейлі жүздеп жылдар өтсін  бол­мас оның ақыры, – деп қазақ­ша сөйлетеді.

Сондай-ақ, грузиннің классигі Шота Руставелиден, авардың ұлы ақыны Расул Ғамзатовтан, орыс ақын­дарынан А.Пушкиннен бас­тап Константин Симоновтың, Мак­сим Танктің, Сергей Ва­сильев­тің өзіне ұнаған жырларын ана тілімізге аударған. Ал қазақ ақындарынан Абайдан бастап Махамбеттің, Ілияс Жансүгі­ров­тің, Қасым Аманжоловтың, Мұ­зафар Әлімбаевтың, Нұрсұлтан Әлімқұловтың, Қадыр Мырза-Әлінің, Әдібай Табылдиевтің, Ескен Елубаевтың және тағы бас­қа ақындардың бірсыпыра өлең­дерін орыс тіліне аударған. Қазақ ақындарының өлеңдері орыс тіліне көп аударыла бермейтінін ес­керер болсақ, Көбекеңнің бұл ең­бегі аса құптарлық іс. Ақынның бұл аудармалары қазақ және орыс тілдерінде шығып тұратын түрлі жи­нақтарда, газет-журналдарда жарияланған.

Бір мысал. Көбекең 2006 жылы Абай­дың Ресейде өткен жылына орай оның «Білім таппай мақтан­ба» деген атақты өлеңін орыс ті­ліне былай аударыпты:

Не овладев наукой, не хвались,

Без места в жизни не кичись.

Не радуйся попусту, с азартом,

За развлечением не гонись.

Коль хочешь быть человеком,

От пяти вещей уклонись,

К пяти вещам стремись:

Сплетня, ложь, хвастовство,

Леность и расточительство –

Вот пять твоих врагов.

Желание, труд и рассудительность,

Удовлетворенность и милостивость –

Вот драгоценностей пять столпов…

Абайдың орыс тіліне біраз ақын­дар аударған өлеңдерін көріп жүр­міз ғой. Олардың ішінде сәт­сізі де, сәттісі де кездеседі. Со­лар­­дың қа­тарында мына аудар­маның өз басыма ұнағанын айта кетуге тиіс­пін.

 

***

Әрине, Көбекеңнің жазған­дары мен аударғандарының бәрі төрт аяғын тең басып тұр деп айт­сақ артықтау болар. Ал оқыр­ман­дардың талап-талғамдарының әр түрлі боларын ескерсек, біреу­лерге ұнаған нәрсенің екінші біреу­лердің көңілдерінен шықпай жатуы кәдік. Сол себепті де, бұл жағын көзіқарақты оқырман­дар­дың еншісіне қалдырдық.

Көбекеңнің негізгі мамандығы педагог болғандықтан оның осы са­лаға сіңірген еңбегі елеуге тұ­рар­лық. Солардың бірнешеуін ға­н­а атап өтелік: «Орта ғасырдағы Қа­зақстан тарихы» (7 сыныпқа ар­налған) «Табиғаттану» оқулығы (4 сынып), «Қа­зақ ССР тарихы» (4-5 сынып­тар­ға арналған оқу­лық), «Қазақ­стан тарихы» (8 сы­ныпқа арналған оқулық), «Қазақ­станның физика­лық географиясы» (8 сы­ныпқа ар­налған оқулық), «Жаңа­ша тарих» (10 сыныпқа арналған оқу­лық), «Адам және қоғам» (11 сы­нып­қа арналған оқулық) және т.б. Бұл еңбектердің бәрі қа­зақ тілі­нен орыс тіліне аударылған. Әл­бетте, мұның қы­руар күш-жігер жұм­сау­ды қажет ететіні айтпаса да түсінікті.

Көбекең бұдан басқа мәдениет, әде­биет, тіл саласына қатысты жә­не басқа тақырыптарға 250-ден аса мақала жазған. Ең бастысы – ха­лыққа, әсіресе, кейінгі өскелең жас ұрпаққа пайдасы тиетін ең­бек­тің жемісі. Жалпы, творчествомен айналысатын адамдар зейнет демалысына шықпайды. Олар еңбек ете береді.

Жыл сайын елімізде қазан айы­ның басында Қарттар күні атап өтіледі. Осы күні қаладағы әр ау­данның Ардагерлер кеңесінен шы­ғып қолдарына бір-бір пакет ұстап, көшелермен әрең ілбіп келе жат­қан қарт кісілерді көруге болады. Ал олардың қатарына Көп­бо­сын ағаны қоса алмайсың, қосуға қимайсың.

Сексеннің сеңгіріне шаршамай, шалдықпай шығып отырған сері аға – Көбеке, өмір жасыңыз ұзақ болсын, осынау жігерлі қал­пыңыздан таймаңыз, қартай­маңыз, халқыңызға береріңіз әлі де көп болсын деп тілек білдіруші әрі әріптес және де қатар жүрген қаламдас інілеріңіздің бірі –

Ғазизбек ТӘШІМБАЙ,
Жазушылар одағының мүшесі,
Қазақстанның Құрметті журналисі.