(ЖАМБЫЛДЫҢ БЕЛГІСІЗ БІР ЖЫРЫНЫҢ ӘУЕНІМЕН)

Серік АҚСҰҢҚАРҰЛЫ

Бөрі басы – ұраным,
Бөрілі менің байрағым.
Бөрілі байрақ көтерсе,
Қозып кетер қайдағым!
(Сүйінбай).

 

Жамбылдың атақ-даңқы дәуірлеп тұрған отызыншы жылдары Кремльге, тура Сталиннің өзіне Қазақ­станнан қалың арыз қардай бораған. Біреулер өлеңді табан астында суырып салатын ақын деген болмайды, Жамбыл – қолдан жасалған, оның өлеңдерін әдеби хатшылары жазып береді деп соғады. Мәскеуден арнайы комиссия келіп тексеріп, Жамбылға тосын тақырып ұсынып, ақынның алымына өздері куә болады. Арыз­дың негізсіз екеніне көзі жетіп, Мәскеуіне қайтады.

Кремльде Жамбылмен алғаш кездескенде тірі пендеге сене қоймай­тын Иосиф Сталин ақынды өзі сынап көргісі келіп: «Жамбыл жолдас, Сіз кімсіз? Қайдан келдіңіз?! Ел-жұртыңыз кім?! Қазақ деген қан­дай халық?! Қайдан шыққан?! Соны маған өлеңмен айтыпберіңізші?», – дейді. Сонда Жәкең домбырасын қағып-қағып жіберіп, осы ұзақ жырды екі-үш сағаттай толғаған деседі.

Жырдың түпнұсқасы сақталма­ған. Біздің қолға түскені – жырдың мазмұны баяндалған орысша тәр­жіма ғана. Сталинге аударып берген жолма-жол аударма секілді. Көркем дүние емес. Мұны аударған, менің­ше, ақын да емес, жазушы да емес (тіпті, маман әдебиетші де емес), ЦК-дағы бір шенеунік болуы мүмкін. Өйткені, жырдың мәтіні доғал һәм көп жері түсініксіз.

Сталиннің онымен ыждағаттана танысқаны көрініп тұр: «Это мировое соперничество начелось с двух сыновей Адама и Евы» («Адам мен Һауаңыздың екі ұлынан Басталған бұ ғаламның бақталасы») деген жерге: «Смотри, какой старик, да он зна­ком с «Библией!» («Шалдың пәлесін қара, «Інжілді» де біледі!»), – деп, көк сиямен жазып қойыпты! Таң қалған!

«Нет у меня обездоленных, нищих, Нет тюрем, лагерей, И нет разврата» («Сіңірі шыққан кедей-кепшігім жоқ, Жоқ бізде түрме деген, Жәлеп деген!»)деген жерге: «Заметен стиль Букейханова!» («Бөкейханов­тың лебі еседі!») деген қатқыл ескерту тұр! «Я первым познал среди человечества, Всевышнего в лице «Тен­гри»! («Адамзат баласында ал­ғаш рет, Алланы Мен атадым «Тәңі­рім!» деп!») – деген шумақты көк сиямен қоршап, «Забавно?» («Қызық екен?») деп жазыпты. Діни семинарияда «Інжілді» егжей-тегжейлі зерттеген Сталинді Жәкеңнің бұл лебізі біраз ойландырып тастағаны байқалады…

 Қолжазбаның соңына Сталин: «В этом народе вдоволь самоотверженных храбрецов и поэтов, упускать их из виду-рискованно!» («Ба­тырлары мен ақындары көп жұрт екен, бұларды көзден таса қылу — қауіпті!») деп жазыпты! Екінші дүн­иежүзілік қырғын тәмамдалар тұста өткен Потсдам конференциясында Германия қайта бас көтермеу үшін не істейміз деген сауал туғанда Сталин неміс интеллигенциясының жүз мыңдаған өкілінің көзін жоюды ұсынған. Сонда У. Черчилльдің зәре­сі ұшып кеткен көрінеді… Бүгін сол есіме түсіп, менің де зәрем зәр түбіне кетті!

Қолжазбаның бас жағында кө­сем­нің: «Не в коем случае нельзя до­пустить, что бы данное произвидение увидело свет!» («Бұл шығар­маны жалғанның жарығына шы­ғару­ға болмайды!») деген бұ­рыш­­та­масы тұр! Мен Сталиннің қолына түскен қолжазбаны арқауға ала отырып, оны жыр тілінде сөйлетуге тырыстым. Өйткені, мұнда адамзат баласының жаратылысы хақында Қасиетті Төрт Кітапта кездеспеген бір хикаят бар. Бұл соноу «Ерте, ерте, ертеден, ешкі жүні бөртеден» – Түрік қағандығынан немесе бертіндегі Үйсін мемлекетінен бері келе жатқан бір ертегі, әпсана болуы да мүмкін? Бізге жеткенше ұмыт болған…

Қандай аңыз болса да халықтың қазынасына айналуға хақылы! Біз­дің Жәкең Сталиннің түркі дүниесін иттің етінен жек көретінін қайдан білсін?! Құдай аузына салды: айт­ты – бітті! Сұраған өзі ғой! Ең бас­тысы, мұнда сол кездегі қоғамдық жүйеге деген қасарысқан бір қар­сылық лебі жатыр еді… Мәселе – осында!

 

Қанымды, жанымды да дауалаған,

Алланы айтқан сайын сауап алам.

Алланы айтқан сайын сауап алып,

Бастайын Адам-Ата – Һауа-Анадан.

 

Дүние – дүние емес, тақ таласы,

Құдайға ғана мәшһүр ақ, қарасы.

Адам мен Һауаңыздың екі ұлынан

Басталған бұ ғаламның бақталасы.

 

Тұңғышы Қабыл жерге егін екті,

Соқаға қос өгізді жегіп өтті.

Ғұмыры екі көзін жерден алмай,

Көз жасын топыраққа төгіп өтті, –

Көз салған көкжиекке өз бауырын,

«Көшпенді, қу аяқ» деп, – сөгіп өтті…

 

Абылы кәсіп қылып, мал бағады,

Таң ата – кешке дейін салған әні, –

Жаңғыртып, аспандатып сардаланы,

Тарпаңды ұстап мініп, желдей заулап,

Доңызды мал деуге де арланады!

 

Жаһанда жалғыз Тәңірі жары болған,

Алдында төрт түлікті малы болған.

…Қабылдың сыяпатын көзіне ілмей,

Алла да Абылдікін қабыл алған!

 

Сұм Қабыл!

Жендет емей,

Ол – кім еді?!

Түңлігін көктің алғаш сол түреді:

Қызғаныш ішін өртеп, өз бауырын

Тас атып, тарпа бас сап –

Өлтіреді!

 

Абылдың жүрегінде нала кетті,

Бауыры, –

Көзге жалғыз қара кетті!

Сол күні қара жерге қан төгіліп,

Қарғады Алла Қабыл – Қарабетті!

 

Өзінің бауыры ғой –

Қаймана ма?!

Келінін аяғы ауыр –

Айдалаға, –

Лақтырып тастап кетті!

Босанған соң –

Сол жерде шәйіт болды, қайран, ана…

 

Сол жерде Абыл ұлы Түрік туды,

Бөрідей көкке қарап, –

Ұлып туды!

Абылдың кіндігінен нәсіл барын,

Сұм Қабыл адамзатқа ұмыттырды!

 

Көк Бөрі Түрікпенен егіз еді,

Көз жасы ішіндегі теңіз еді.

Шырылдап жатқан шерлі шарананы,

Еміреніп Құртқа келіп  емізеді!

 

Баланың арқасында шалық көп-ті,

Көзінен қанды жасы тамып кетті!

Салып ап Қасқыр да оны арқасына,

Алтайдың қиясына алып кетті…

 

Өр Алтай!

Биік Алтай!

Асқар Алтай!

Мысымен жердің жүзін басқан Алтай!

Адамның аяғы әлі тимей жатқан,

Қиясын Бөрі-Түрік асқан Алтай!

 

О, Алтай!

Өр кеуде Алтай!

Асқар Алтай!

Тау емес,

Теңіз де емес, –

Аспан Алтай!

Аңырап Жер бетінде жетім қалған,

Атама ақ құшағын ашқан Алтай!

 

Тәңірінен сонда Алтай не тіледі,

Құдайдан келген құлын жетім еді;

Соңынан Көк Бөрінің ереді де,

Елжіреп тау мен тасқа секіреді!

 

Алтай-ай, адамды іздеп, аңыраған,

Төлежіп төл енеге жамыраған.

Құлан мен бұландары көкке шапшып,

Марал мен еліктері маңыраған!

 

Аққулар айдынкөлде сыланады,

Ысқырған уын шашып, жылан, әні:

Ысылдап кіріп келсе үйіне егер,

Ақ құйып басына оны шығарады.

 

Жаһанға үлестірген барын ап кеп,

Ел тоймай, –

Ер қалайша жарымақ деп?

…Ақ жалап, жылан шыққан жерді кейін,

Атады ол Қасиетті Шаңырақ деп!

 

Алтайда айнала көп жүріп еді,

Алаңсыз, бекзатша өмір сүріп еді.

Өз үйін «ошағым» деп,

Ұлы ұлысын –

«Отаным» деген біздің Түрік Елі!

 

Адамнан Абыл ұлы Түрік туды,

Бөрідей көкке қарап, –

Ұлып туды!

Абылдың кіндігінен нәсіл барын,

Сұм Қабыл адамзатқа ұмыттырды!

 

Дүние – быт-шыт қазір,

Дабыл – дала,

Жаныңа зілдей ауыр қабылдама.

Қолыма домбыра алып, ғұмыр бойы

Айтқаным адамзатқа – Абыл-нама!

 

Біз деген –

Скиф дейтін ұландармыз!

Төсінде  дүниенің бұлаңдармыз.

Ұлыс боп, 

Жұрт болып һәм ұлт болып та,

Құдайдың  бір демінен құралғанбыз!

Алтайдың асқақ ұлы атақ-даңқын,

Төріне Еуропаның шығарғанбыз.

Қу менен сұмды жөнге саламыз деп,

Алқынған арынды асау құландармыз!

Адамзат шеруінің алдында боп,

«Алла да – аққа жақ!» – деп ұрандармыз.

Біз деген –

Скиф дейтін ұландармыз!

 

Біз – Номадтармыз, Номадтармыз*,

Қайтейін, екеу емес,

Қанат – жалғыз;

Көзіміз – көкжиекте, азар болса,

Бір мызғып,

Ат үстінде салақтармыз.

Біз – Номадтармыз, Номадтармыз!

Жақсыға жаның қайтсе жарымақ деп,

Алыстан бір Асқақ Үн сарынап кеп, –

Атқа кеп мінсек болды, арқамызға,

Қонады алапат бір Аруақ боп!

 

Ұшар ек, баратұғын Ай – алыс-ты,

 Жырмен бір Көкке Ғұмыр Баян ұшты.

…Абдырап аттан түсіп, жаяу қалған

Адамзат халі  неткен аянышты…

 

Тұлпардың жалын сипап тарап тұр ек,

Күміс бір үзеңгіге аяқ тіреп!

Шалшықта –

Жаяу-жалпы қалың қауым,

Жүре алмай, қос қолымен балақ түреді…

 

Бар ғұмыр бәйге менен көмбеде өтті,

Пәуескем, – парлап жеткен өрге жетті,

Апталып саф алтынға ер-тұрманым,

Менімен адамизат жөнге кепті.

 

Көргенде күймемдегі дөңгелекті,

Дүние —

Шыр айналып, дөңгелепті!

 

Үмбеттен, айналайын,

«Жарығым!» деп,

Сол үшін ат үстінде арыдым кеп.

Адамзат баласында алғаш рет,

Алланы Мен атадым «Тәңірім!» деп!

 

Алланың алдында бір қызармадым,

Тәңірінің тезін, мүлде, бұза алмадым.

 

Бетсіздей  текті адамның сөзін бөліп,

Жеткізбей жеті атаға —

Қыз алмадым!

 

Қарадым күллі әлемге әдеппенен,

Шыққан жоқ атым қырғын, әлекпенен.

Сіңірі  шыққан кедей-кепшігім жоқ,

Жоқ бізде түрме деген,

Жәлеп деген!

 

Мен — Қазақ!

Сол Түріктің бел баласы!

Елінің жұртқа мәшһүр ер, данасы.

Есем көп  елге кеткен,

Қайтем? —

Кештім!

Ешкімнің болған емес менде аласы!

 

Көп шерім көкіректе, ойда мына,

Бауырым соған терең бойлады ма?!

Абылдың азасын бір түсінетін,

Қабылдан бір ұл тумай қойғаны ма?!

               

Дүниенің шаң-тозаңын сілкемін кеп,

Жаралған Қаракөктен ұлт едім деп.

Мен шөптен Жусан болып өсіп-өніп,

Тастан да шыға келем Күлтегін боп!

 

Түріктің Тәңірі деген иесі бар,

Аттары – арғымақ та, түйесі – нар.

Бұ жақтың  Аққуы да аруға ұқсас,

Атпайды мұнда оны ешкім, –

Киесі бар!

 

Жоқ менде қу бас қамы, құлқын қамы,

Құртым да талшық маған ұртымдағы.

Жаһанның дидарына нұр жүгірер,

Жақсы мен жайсаңды айтсам ұлтымдағы, –

Тұранның жұртынан бұл Күн дидарлы

Ұл туды не бір бекзат!

Құл тумады!

 

Патшасы бұ түріктің Еділ** еді,

Еділім – елім деген ерім еді;

Осы елдің түгендеп төрт құбыласын,

Түрік деп өлі-өлгенше еңіреді!

 

О дағы дүниені сапырды –

Өтті!

Сұмдарға менің талай қақым кетті.

Абдырап түк қыла алмай ата жауы,

Түбіне оның сайқал қатын жетті…

 

Әзәзіл заһар тілді залым болар,

Еліңді, жеріңді де, жаныңды алар.

Жазықсыз кісі өлтіру  бұ жаһанда,

Қара бет қанішердің  қанында бар!

Арылмай тубітті күнәсінан,

 Сандалып адамзаттың миы ашыған.

 

Шығыстан қомдап сонда қос қанатын,

Шықты ұшып Шыңғыс-Қыран ұясынан.

Анасы – Қоңыраттың қоңырынан,

Атасы –Қияттың бір қиясынан!

 

Елесін – өзі түгіл, сағынайын,

Сағынсам,  тасқын-жыр боп ағылайын.

Қазақты ел ғып кеткен – соның көзі,

Алаштың арда ұлы ғой – Абылайым!

 

Ойда — орыс, қырда – қалмақ  ағылысып,

Көтердім бір Шаңырақ қаным ысып.

Тұрды асқақ Алтын Ордам Жер бетінде,

Маңдайы Күн нұрына шағылысып!

 

Шыңғысхан – Сайып қыран, пірі – құстың,

Құдайдан келген ғажап құбылыс-тын.

Тиіскен жоқ бір жұртының дініне де,

Тиіскен жоқ тіліне де бір ұлыстың!

 

Оны айтсам, өне-бойым  керім өлең,

Төгілер түйдек-түйдек перінеден.

Тұяғы сол тұқымның Кенесары, –

Қазақтың Соңғы Ханы еңіреген…

 

…Раббым!

Даңқыңды әнге саламын мен,

Ес жиып, еңбектеген бала күннен.

Сен: «Нұр!», — деп айтқан кезде – Нұр пайда боп,

Жыр-дағы туған сонда –

Қаламымен!

 

Дүние – быт-шыт қазір,

Дабыл – дала,

Жаныңа зілдей ауыр қабылдама.

Қолыма домбыра алып, ғұмыр бойы

Айтқаным адамзатқа – Абыл-нама…

 

Көз жасын бізге Муза жетті бұлап,

Бастауы Ғомардайын*** текті бұлақ.

Бір ақын одан-дағы бұрын болған,

Адамзат оны ұмытып кетті бірақ.

 

Түрік-ті – ол.

Жасап еді  одан да әрман.

Бекзат қой (біз емес-ті боданданған!).

Шолатын ат үстінен адамзатты,

Бір ұғым  «Пегас» деген содан қалған!

 

Каған – ол,

Болмысы да, бітімі – нұр.

Үкілі – домбырасы,

Үкілі – жыр.

Шыққанда «Алтын Адам»  таң қалғам жоқ, –

Заңды Сол кісінің тұқымы –

Бұл!

 

Шығады көз алдымнан атып елес,

(Ол күн мен бү күнде бір жатыр егес).

Түбінде  бір заң бар түріктердің,

Батыр бола алмаса –

Ақын емес!

Ақын бола алмаса –

Батыр емес!

 

Қаған – жоқ!

Есе алды да дүние – боқ,

Жөнелді Пегас көкке күйіне кеп:

Ақындық —

Қағандықтан қаққа айрылып,

Екеуі – кетті-ау,  екі  дүние боп?!

 

Жүргенде ел қамында, жол қамында,

Ақын мен батыр егіз ол қауымда.

…Пегастың әлі күнге жан ұшырған

Дауысы – 

Қазтуғанның толғауында!

 

Көз жасын Муза бізге жетті бұлап,

Бастауы  Ғомардайын текті бұлақ.

Бір ақын одан-дағы бұрын болған,

Қалай ел оны ұмытып кетті бірақ?!

 

Жырымның даңқы шырқап, аспан асад,

Несі өлең – төгіп-төгіп тастамасақ?

Пушкиндер ақ қағазға жазса, оны,

Тоныкөк кеткен еді тасқа қашап!

 

Болмысы,

Тәңірі жазған талайы да – ар,

Абылдың зарын Қабыл қалай ұғар?

Қараойда – Махамбеті,

Шыңғыстауда –

Адамнан асып туған Абайы бар!

 

Қонғаны ауылымның Талды-ау деймін,

Жағалай ел жайлауға барды-ау деймін.

Саңқылдап Қаз дауысты Қазыбегім,

Өзегі оның дағы талды-ау деймін.

 

Сайратып домбырасын алтындаған,

Күн қайда қымыз ішіп, салқындаған?

Жоқты іздеп дүниеден, көкті кезген,

Дауысы-ай, Манарбектің қаңқылдаған!

 

Қонғаны ауылымның Талды-ау деймін,

Алашым көшін жығып алды-ау деймін.

Домалақ Ана,

Құртқа,

Бопайларым,

Көзімнен бұл-бұл ұшып қалды-ау деймін?

 

Құбылып ғалам мынау не түрге еніп,

Несіне ыржыңдайды бетін беріп?

Денесі суып кетті дүниенің,

Бұзылған жәлеп қатын секілденіп!

 

Алашқа Алла ырза ма қарап көктен,

Тоқтайын базарыма балап кеп мен.

Дүние –

Қояндының жәрмеңкесі,

Дүбірлеп таң алдында тарап кеткен…

 

Дүние – быт-шыт қазір,

Дабыл – дала,

Жаныңа зілдей ауыр қабылдама.

Қолыма домбыра алып, ғұмыр бойы

Айтқаным адамзатқа – Абыл-нама…

 

Ел  — 

Жер  — 

Ер  —

Үшеуін Үш Таған көрдім.

Соған  —  серт!

Сен нұсқаған заманға ердім.

Жеті қат жер астына түсіп-шығып,

Жетемде  —  Жеті Жарғы  — 

Саған келдім.

 

Сығалап жын мен жыбыр есік-төрден,

Тарихтың тақсыретін кешіп келген,  —

Алаш тұр алдыңа кеп, аяғынан

Тұсауын Алла өзі шешіп берген.

 

Безеріп  —  іші,

Ылғи беті  —  күлген,

Кердеңнің өзін сипап кекілінен,  —

Бауырыма басып алып, Саған келдім,

Жесірін Жер бетінің, Жетімімен!

 

Көк Түркі,

Көк Бөрінің тұқылы бір,  —

Үкілі Ұл,

Үкілі Қыз,

Үкілі Жыр,  —

Иманы Яссауидің жан тербеген,

Исатай-Махамбеттің тұқымы  —

Бұл!

 

Алтынмен ер-тұрманын өрнектеген,

Бекзаттық біткен жұрт ек жөргекпенен.

Бай болған, бағлан болған құл-құтанға,

Құдайым, таупық бере гөр деп келем…

 

Ел  — 

Жер  — 

Ер —

Үшеуін Үш Таған көрдім.

Соған  —  серт!

Сен нұсқаған заманға ердім.

Жеті қат жер астына түсіп-шығып,

Жетемде   —  Жеті Жарғы  —

Саған келдім…

 

ЭПИЛОГ

Осы жерден кілт тоқтағанды жөн көріп отырмын. Жыр сол кездегі қалыптасқан қасаң әдеби дәстүрге салып,  бәрімізді де қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын алтын заманға «Күн көсем Сталин мен Коммунистік партия жеткізеді» деген асқақ пафоспен аяқталыпты. Бүгінде заман – басқа, заң да – басқа. Мен оны аттап өттім де, эпилогын Мәшһүр Жүсіптің соноу ХХ ғасырда Алла аузына салған астрологиялық болжамымен тәмамдадым. Өйткені, жырдың болмыс, табиғаты соған өзі сұранып тұр… Артық кетсем, ғафу өтінемін.

 

Жемтік үшін жан қинап, таласпа құр;

Босаға мен төріңді аласта бір;

Адамзатта болмаған алтын заман

Келе жатыр Алладан Алашқа бұл.

 

Сұм мен қуды – шулатқан дабырымен,

Сұрайды Алла тұрғызып қабірінен.

Алашты да  сынаған қыл көпірде,

Аман шықты одан да ол – сабырымен.

 

«Тәңірі» деген ілтифат-базынаңа,

Бұл –

Құдайдың жасаған назы ғана.

Жерге сіңген көз жас пен маңдай терің,

Жер астында айналған қазынаға.

 

Алтын басың сан мәрте дауда қалған,

Дауда қалған,

Сатылған,

Саудаланған!

Нақақтан бір қан төккен  ерің жоқ-ты,

Жерің  жоқ-ты біреуден жаулап алған!

 

Көк Бөрінің сен де Көк байрағы едің,

Мен де сенде бұлбұлдай сайрап едім.

Адамзаттың көзіне тік қарайтын,

Бір жұрт болса,

Сол – Сенсің, қайран, елім!

 

Сен едің ғой Тұранның кемел елі,

Алтын Ордаң о дағы ерен еді.

Адамзатқа құшағын ашқан жұртты,

Алланың бір алқауы керек еді!

 

Қаншама уақыт көзтүрткі, мазақта өстің,

Қаншама уақыт қан кештің, азап кештің;

Үш ғасырдай бодан боп, аман қалған,

Қастық жасай алмайды қазаққа –

Ешкім!

 

Жыр мен күйің – хисса да,

Зарың – әрі,

Ақ сүтіндей Анаңның арың әлі!

Түбі Әлемді өзіне жалт қаратар,

Түріктердің Сен –

Қара Шаңырағы!

 

Жемтік үшін жан қинап, таласпай құр;

Босаға мен төріңді аласта бір;

Адамзатта болмаған алтын заман

Келе жатыр Алладан Алашқа бұл…

 

---

*Көшпелілер

**Еділ (Атилла) – ғұндардың көсемі,  герман және т.б. тайпаларға билік құрып, Рейннен – Волгаға дейінгі аймақта ұлы түрік державасын құрған билеуші.

***Ғомар (Гомер) – Б.ж.с.д. VIII ғ. адамзатқа аты-жөні белгілі алғашқы ақын.