ТҰЛҒАТАНУ ТАУҚЫМЕТІ
Белгілі бір өлкеде туып, сол өлкеге еңбегі сіңген тұлғалардың есімін ардақтап ұлықтау, атқарған ісінің мәні мен мазмұнын ашу өлкетану тарихы үшін қажет-ақ. Алайда, кейінгі жылдары өлкелік тарихта белгілі орны бар кісілердің қызметі мен қайраткерлігін ұлттық деңгейге дейін көтеру үрдісі өршіген үстіне өршуде. Қолы жеткендер ата-бабасының өмірбаянын дәріптеп, аз ісін көп етіп көрсетуге қысылмайтын дәрежеге жетті. «Ел тегі ескермесе өз ұлдарын» деп ақын айтқандай, өз ата-бабасын тарихта қалдыру әрекеті ұлттық санамызға игі әсер ете ме? Қосып жазу арқылы ардақтай беру жалаң оқтай түбі әсерінен айырылып қалып жүрмей ме?
Ханкелді ӘБЖАНОВ,
Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және
этнология институтының директоры,
ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі
КЕЛТЕ ТҮСІНДІРІЛДІ
Тарихтың құдіреті де, қасіреті де оған әркімнің құштарлығында, бір ауыз сөз болса да айтып қалуға құмарлығында жатыр. Бірақ тарихты бұрмалаусыз білу мен білмей бұрмалаудың арасындағы айырмашылық жер мен көктей ғой. Өкінішке орай, адал есімі мен ісі лайықты бағаланбағаны былай тұрсын, күйеленген, ақталмаған, тарихи санада жағымсыз кейіпкер ретінде қалып қойған жандар, тіпті тұлғалар отандық тарихта да, әлемдік тарихта да баршылық. Бұған ұзын-сонар айғақ-дәлел келтіруге болады.
Иә, ата-бабасын, әкесін жер-көкке сыйғызбай мақтаушылар, қолындағы байлыққа немесе билікке сүйенумен көшеге, елді мекенге, мектепке, т.б. нысандарға есімін бергізушілер бар екені құпия болудан қалды. Бүгінде қай ауданға, қалаға бармаңыз, алдыңыздан кешегі коммунистік партияның хатшылары құрметіне аталған көше, даңғыл шығады. Неге бұлай десеңіз, айтатын уәждері шамамен былай: «хатшы (төраға) қызметінде жүргенде осыншама мектеп (мәдениет үйі, жол, аурухана, т.б.с.с.) салдырған, орден-медаль алған». Жоспарлы экономика тұсында соның бәрі қаласаң да, қаламасаң да салынуға тиіс еді ғой. Бұл – бір.
Екіншіден, коммунистік идея мен практиканы аяусыз сынаймыз, ал сол идеяға қызмет еткен номенклатура өкілінің біреуі де жаман болмаған тәрізді ономастикалық шешіммен ұлықтайтынымыз тарихқа қиянаттың нағыз өзі. Осылай жалғаса беретін болса, тарихты алдап кете алмаспыз, бірақ тарихи сананы, тарихпен тәрбиелеуді тығырыққа тірейтініміз рас. Ол, түптеп келгенде, ұлттық қауіпсіздікке зиянын тигізеді.
Қайраткерлігімен, шығармашылығымен ұлттық деңгейге көтерілгендерді Тұлға деп атаған жөн болар. Тұлғасыз – халық жетім, туған халқынан тамырын үзген Тұлға – тұл. Халықтың ғұмырын ұзартатын, тіпті жер бетінде сақталып қалуын қамтамасыз ететін алғышарт: материалдық және рухани қазынаны – азық-түлік, тұрғын үй, киім-кешек, тіл, әдебиет, өнер, т.б.с.с. – мызғымаған, қасаң әу бастағы әдіс-тәсілмен, құрал-жабдықпен өндіре беру, туындату мүмкін емес. Оны үздіксіз жетілдіру, интеллектуалдық өресін байыту, еңбектің өнімділігін арттырған үстіне арттыра түсу қажет. Әйтпесе ашаршылық, кедейлік, рухани жұтаңдық этностың түбіне жетеді. Мұны айтпаса да түсінгендіктен халық саналы немесе автоматты түрде еңбектенеді, ізденеді. Шаруаға қыры барлары, мәдени-имандық істерге икемділері айналасындағыларға үлгі-өнеге көрсетеді. Бірақ бұлар эмпирикалық-нақты міндетті жергілікті ауқымға сай шешкен пысық белсенділер ғана. Артық қыламын деп тыртық қылғандарға кешегі күшпен ұжымдастыру тұсында халықтың берген анықтамасы «шолақ белсенді» ғой. Көп жайдан хабар беретін, танымдық әлеуеті әзірге толық анықтала қоймаған ұғым-түсінік бұл. Нағыз Тұлға ізденісі мен әрекетінің нәтижесі жалпыұлттық мақсатты үздік үлгіде атқарумен көмкеріледі. Айталық, саясатта бұлар Қазақ хандығының іргесін қалаған Керей мен Жәнібек сұлтандар, мемлекеттің тарихи-этникалық аумағын қалпына келтірген Хақназар, Тәуекел хандар, уақыт үдесіне лайық реформаларды жүзеге асырған Қасым, Есім, Тәуке хандар, ұлттық идеология мен теорияда пәрменді ұстанымдарды және қағидаттарды дәйектеген Асанқайғы, Бұқар жырау, алаш зиялылары, әскери-соғыс өнерінде – Әбілқайыр хан, Қабанбай мен Бөгенбай батырлар, ұлттық «Менге» негізделген тәуелсіздік үшін күресте даңқы артқан Абылай, Кенесары хандар, жазба әдебиетте – Абай, Еуропалық өмір салты мен рационализмді орнықтыруда — Жәңгір хан, әлемдік ғылымды игеруде – Шоқан, қазақ ғылымын өрге сүйреуде – Қ.Сәтбаев, кеңестік тоталитаризм қылмысын әшкерелеуде – М.Шоқай, Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов. Осындай Тұлғаларсыз қазақтың қазақ болып қалуы екіталай еді, халқына адалдықпен ақыл-ойын, әрекетін нәрлендірмегенде бұлар Тұлға биігіне көтерілмес еді.
Тұлғалар жаңсақ баспай тұрмайды. Келіспегендіктен шекісіп те қалулары өмірде болатын құбылыс. Бірақ ұлты үшін ұлы идея мен ерен істің басы-қасында тұрған оларға қоғам әрқашан кешіріммен қараған.
Коммунистердің әміршіл-әкімшіл билігі тұсында Тұлғаның тарихтағы ролі таптық, идеологиялық келте нұсқада түсіндіріліп келді. Құдайдың да, патшаның да, батырдың да қолынан ештеңе келе бермейтінін уағыздаған олар әлемнің әміршісі миссиясын жұмысшы табы атқаратынын, локомотиві – революциялар екенін дәлелдеумен болды. Тұлғатануға қатысты ой-тұжырымдарымыз енді ғана сауыға бастады. Бұған қозғау салған екі үдерісті ерекше атап өткеніміз жөн. Бірі – Алаш зиялыларының ақталуы, олардың теориялық-шығармашылық мұрасының қайта оралуы, екіншісі – азаттық тұғырын бекемдеуде, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде бұрынғы мұраға сүйену аздық ететінін, жаңа әлемде жаңаша әрекеттену, іздену керек екенін ұғына бастағанымыз. Алаш тағылымы таптық, партиялық идеология салмағына жаншылған ұлттық «Менді» оятуға септессе, Тұңғыш Президентіміз Н.Назарбаевтың тәуелсіз жас мемлекетті аяғынан тік тұрғызған практикалық және теориялық жаңашылдығы Қазақстанның әрбір азаматының тағдырын анықтап берді. Ұлттық қауіпсіздік әркімнің және баршаның ісіне айналды.
Биғайша МЕДЕУОВА,
ақын, ағарту ісінің үздігі,
Ы.Алтынсарин төсбелгісінің иегері
ҰЛТ ТАРИХЫН ҰЛЫ ТҰЛҒАЛАР ЖАСАЙДЫ
Өз басым, тарихи тұлғалардың тарихи қызметіне бағаны халық беріп отыратынына сенемін.
Джордж Вашингтон, Америка Құрама Штаттары үшін қандай құнды.
Америка құрлығы үшін емес, әрине. Санкт-Петербургте орыс халқының мақтанышы 1-ші Пётрдің құны Солтүстік Кавказ үшін көк тиын. Керісінше, Шәміл – олар үшін тарихи тұлға. Өлкетану жұмысы – жер атаулары орыстандырылған біздің қазақтар үшін азаттық күресінің бір саласы сияқты көрінеді. Ұлт тарихының екі беті бар. Рухани өмір және қоғамдық өмір. Әдебиет, дін, құқық, экономикалық шаруашылық, осының бәрі тіпті халықаралық қатынастар да, ғылым да күн жүйесіндегі адамзаттың табиғатпен қарым-қатынасы ғой.
Айналайын атамекенге ана тілі бар қазақ ұлты әдемі атауларды берген. Соңғы кездердегі аймақтарда белгілі, белгісіз тұлғалардың есімін «атауларға тықпалау» құбылысының да екі себебі бар. Біріншісі, рухани ұлт-азаттық қозғалысының шарықтауы. Жер атауларының, топонимикалық тұрғыда азаттық алуы. Яғни кешегі «империялық Ресейдің топонимикалық орыстандыру саясатына» егеменді қазақтардың тарихи заңды жауабы.
Павлодар мен Петропавл атауларының әлі сіресіп тұруы – рухани күрестің әлі жүріп жатқанының белгісі.
Екіншісі, кеңестік тоталитарлық жүйенің санамыздағы сарқыншағы. Ленин, Сталин, Калинин, Крупская, Дзержинский, Киров сияқты партиялық тұлғалардың есімінің социалистік шаруашылықтарға аямай қойылуы.
Мен – Райымбек ауданының тумасымын. Жаңағы аталған колхоз-совхоздар санамда әлі сап түзеп тұр.
Карл Маркс – миллионер совхоз еді, 19-шы партсъезд колхозында 45000 қой бар еді. Міне, бұл коммунистік жүйенің отарлау тәсілі. Аймақтарда ата-бабаның тарихи қызметін көтеріп жатса, құдайға шүкір, топонимикалық комиссиялар айға қарап отырмас. Тұлғалардың рулық, ауылдық, аймақтық, алаштық қызметін анықтайды ғой. Жоғарыдағыдай империялық басынудың қатерлі әрекеттеріне дұрыс жауап берілуде.
Бір ғана Алма-Ата атауына мәдениетті, заманауи тосқауыл қойған. Алматы атауын ұлтқа табыстырған Алаштың бүгінгі арыстары, ұлтымыздың жетекші тарихшы зиялыларына қалай риза болмаймыз. Тарихшы ретінде, Алматының жасын 2000 жыл десе де қарсы емеспін.
Қаскелең Қарасай есімін иеленді. Қарасай бабамыздың Жоңғария мемлекетінің негізін салушы, әйгілі қоңтайшы Эрдени Батудың жекпе-жекте өлтіргенін біздің оқулықтар жазбайды. Атамекенді қанға бөктірген билеушіні елдің бейбіт тірлігі үшін жер жастандырған тұлға дұрыс бағасын алды. Бұны – аймақтық дей алмаймыз ғой.
Анау ғасырларда Жетісуға алпысқа жуық жорық жасаған Ойраттардың шабуылын тойтарған Сайд сұлтанға да, Үш Меркіні шырқап өз заманының ән мен суретін салған Қапезге де ескерткіш қойып елеп жатса, қарсы емеспін. Тулақтай жер – тұғырым. Үйсін Бәйдібектен бері сол тулақтай жер үшін жан алып, жан беріскен бабалар ұрпақтарымыз. Әр ауыл батырын, биін елесін. Себебі, қазақтардың рухани азаттық күресінің ренессанс дәуірі басталды. Әсірелемей, өз биігінде бағаласақ, итке ескерткіш қойған Рим гуманизмінен бүкіл даласына батырларын, билерін тұрғызған қазақ гуманизмі кем бе?..
Өзімізді өшірмейік. Ел оянсын. Әулет, ұлт тұлғаларын әспеттесін. Еуропадағы сияқты әулет тарихы деңгейінде қалар кейбір дүниелер. Оны пайдалану шеңберіне бізді ешкім зорламайды деп білемін.
Көкейде жүрген бір ой – 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтерілісі жайлы.
Алматы, Меркі, Қарқара, Самсы, Ақсу, Бүйен, Қапал тіпті, Торғай көтерілістері рулық, аймақтық сипат бермейді. Әлемдік ұлт-азаттық қозғалысының құрамдас бөлігі. Бекболат пен Жәмеңкенің Маһатма Гандиден несі кем. Трайбалистік көсем деңгейіне Қытай Сунь Ят Сенін бермейді. Жанболат Аупбайдың «Ажалға аттанғандар» мақаласында қаншама Ақберен халқымен қайта қауышты. Ұлт тарихын ұлы тұлғалары жасайды, жоқтаушысы болса.
Нұржан ЖЕТПІСБАЙ,
Ш. Уәлиханов атындағы
Тарих және этнология
институтының ғылыми қызметкері
ӘСІРЕ ҰЛЫҚТАУ ЕЛДІ АДАСТЫРАДЫ
Кез келген мемлекет пен өңір тарихын сол өңірлерде туып-өскен тұлғалар жасайтыны белгілі. Жалпы, адамзат тарихында, оның ішінде біз мекендеген Ұлы Дала тарихында жүздеген, мыңдаған тарихи тұлғалардың бары күмәнсіз. Олар өз заманының әрқилы тарихи процестеріне, оқиғаларына қатысып, маңызды рольдер атқарды. Олардың көпшілігінің есімдері бізге белгісіз, тоқтаусыз сырғыған тарих керуені олардың есімдерін ұмыт қылып, орнына тұлғалардың жаңа легін әкелді. Қайраткерлердің көбінің есімдері сол беймәлім күйінде тарихтың терең қойнауына сүңгіді.
Жалпы алғанда, белгілі бір өлкеде туып, сол өлкеге әр түрлі дәрежеде еңбегі сіңген тұлғалар аз емес. Алайда, олардың қандай дәрежеде қызмет еткенін дөп басып айту қиын. Оның себебі де сан алуан. Көп жағдайда еліне айрықша еңбек сіңіріп, тіпті сол жолда өз өмірлерін де құрбан еткен қаһарман тұлғалар еленбей қалып, оның орнына ауыз толтырып айтатындай еңбек сіңіре қоймаған, тіпті қатардағы адамдардың есімдері ұлықталып кетуі әбден мүмкін. Бұл олардың артындағы іздеушілерінің пысықтығына байланысты деген ойдамыз. Іздеушісі жоқ болған соң талай ірі тұлғалар зерттелмей қалды. Кейбірінің есімдері халық жадында сақталып, мұрағаттарда жатса да аталмады. Керісінше, халық арасында белгісіз, ешқандай мұрағаттарда аталмайтын кейбір тұлғалар аяқ асты атақты болып шыға келді. Мысалы, біздің қазақ халқында жаужүрек батырлар мен данагөй билердің көп болғаны белгілі. Осы тұрғыда кейбір замандастарымыз тарапынан өздерінің ата-бабаларын өз кезеңдерінің танымал, атақты тұлғалары – батырлары, не билері етіп көрсетуге ұмтылу белең алуда. Бұл белгілі бір дәрежеде өз ата-бабасының есімін құрметтеуден басталып, өкінішке қарай, әсіре ұлықтау, қызметін еш негізсіз асыра бағалау деңгейіне ұласып кетіп жүр. Бұл тарихқа жасалған қиянат екені рас. Әрі ел бірлігіне нұқсан келтіретін теріс әрекет. Ең бастысы, халықты көпе-көрнеу алдау.
Халқымыздың әр түрлі рулардан құралғаны белгілі, шежіре де аса маңызды қазынамыз екені жасырын емес. Осындай жағдайда белгілі бір тұлғаларды басқадан асырып мадақтау, басқа ру тұлғаларымен бәсекелестіру көріністері де байқалады. Бұл да ел бірлігі үшін қауіпті құбылыс. Себебі, рулық сезім де қазақ халқы үшін тар шеңбердегі ұлттық сезім іспетті, ол өз тегіне, руына-ұлтына деген құрметтен пайда болатын айрықша нәзік сезім, оны сол сыйлау-құрметтеу деңгейінде ұстау қажет, ол ешқашан да асыра ұлықтауды, әсіре табынуды қажет етпейді. Нақты тарихи дереккөз болмаған жағдайда құр долбармен тұлға жасауға болмайды! Мысалы, кей өңірлерде ауыл арасында сойыл ұстаған жандар ешқандай тарихи дерексіз атақты батырларға жатқызылып, ескерткіштеріне дейін орнатылса, кейбір тарихта болған, деректері мұрағаттарда тұнып тұрған нағыз қаһарман тұлғалар мүлдем ұмытылып кеткен жағдайлар да орын алды. Мысалы, іс жүзінде қазақтың біріккен қолын басқарып, бас сардар дәрежесіне дейін көтерілген, бүкіл саналы ғұмырын қалмақ-жоңғарлармен, орыс-казактарымен, түрікмендермен жорықтарда өткізіп, 75 жасында шайқаста қаза болған Бөкенбай Қараұлының есімі еленуге әбден лайық еді. Мұндай тұлғалар өте көп, алайда олар елеусіз қалып жатыр.
Ең сорақысы, тарихта мүлдем болмаған немесе істеген ісі ешқандай тарихи я әдеби жағынан ғылыми дәлелденбеген тұлғалардың жұлдыз жасалуы. Тіпті, кеңестік дәуірдің өзінде кейбір фольклоршылар тарапынан тарихқа үлкен қиянат жасалды. Қорыта айтқанда, кез келген тұлғалардың өмірбаянын, атқарған қызметін зерттеуде мұқият болған жөн. Шынайы деректерге аса мән беру қажет. Жалған тұлғалардың елді адастырғаннан басқа өнегесі болмақ емес.
Назым ДҮТБАЕВА.