ҰСТАЗДЫҢ ҰСТАНЫМЫ
16.09.2016
2314
0

1Біз, 1990 жылдары қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің тарих факультетінде оқыдық. Еліміз енді ғана тәуелсіздік алған тұста өткен тарихымызға деген қоғамдық сұраныс пен қызығушылық артқан еді. Осы жылдары Алаш қозғалысы, 1920-30-шы жылдардағы ашаршылық, саяси қуғын-сүргін сияқты қазақ тарихының күрделі кезеңдері туралы мәселелер ашық айтыла бастаған болатын. Тарих факультетінде оқып жүріп, біз бірнеше тарихшының түрлі басылымдарда жазған мақалаларын іздеп жүріп, оқитынбыз. Олар – академик Кеңес Нұрпейісов, профессор Мәмбет Қойгелдиев, Талас Омарбеков ағаларымыз еді…

Мәмбет Құлжабайұлы еліміз­де­гі білім жүйесінде елу жылға жуық уақыт абыройлы қызмет жа­сап, жұмысында ұстаздық және ға­лымдық міндеттерді үйлесімді ат­қара жүріп, тарихшы мамандар даяр­лау ісіне өз үлесін қосып келе жат­қан тарихшы-ғалым. Одан дә­ріс тыңдап, тәлім-тәрбие алған шә­­кірттер еліміздің түкпір-түк­пі­рін­де көптеп кездеседі.

М.Қ.Қойгелдиев 1991 және 1998 жыл­дары Қазақстан Республикасы Парламентінің жанынан құрылған Комиссиялардың мүшесі ретінде Қазақ Орталық Атқару Комитеті мен Қазақ  Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы Халық Комиссарлары Кеңесінің 1920-30 жылдардағы бай қожалықтарын тәр­кілеуге және қазақ қо­жа­лық­та­рын отырықшыландыруға бай­ла­ныс­ты қаулыларын қайта қарау, сон­дай-ақ, саяси репрессия құр­бан­дарын ақтауға байланысты маңыз­ды құжаттық материалдарды даярлауға белсенді түрде ат­салысты. Осы комиссия құрамында жұмыс істеу барысында Мәмбет Құлжабайұлы Әлихан Бөкейхан бастаған Алаш зиялыларының басым көпшілігінің ақталып, туған халқымен қайта қауышуына өз үле­сін қосты. Сонымен қатар, кеңес­­тік тоталитарлық жүйенің 1920-30 жылдары қазақ халқына қар­сы жүргізген әлеуметтік-саяси реформаларының ауыр зардап­тарын, 1931-33 жылдары орын ал­ған алапат ашаршылықтың мәсе­­ле­ле­рін, осы кезде қазақ хал­қының 49 пайызының қырыл­ғанын, ашар­шы­лықтың мұндай үлкен көлемде Кеңес одағының басқа республика­ларында болма­ғанын әркез  өзге әріп­тестерімен бірге ашық айтып ке­леді. Бұл ғалымның туған хал­қы­ның өткен тарихында орын ал­ған ауыр кезеңдерінің күрделі мә­селелерін ғылыми тұрғыдан терең тал­дап, қоғамға жеткізу ісіне нем­құ­рай­ды қарай алмайтын ұстаным­дағы азамат екенін көрсетеді.

М.Қ.Қойгелдиев орта білім жүйе­сіне арнап жаңа буын оқу­лық­тар жазу ісіне белсенді түрде ат­­­­с­а­лы­сып келеді. Ол жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гу­ма­нитарлық бағытындағы 10-сы­ны­бына арналған «Қазақстан тарихы» оқулығы авторларының бірі (2014, 3-басылымы), 2015 жылы баспадан шық­қан 11 сынып оқушыларына ар­налған «Қазақстан тарихы» (3-басылымы) оқулығы авторлар тобының жетекшісі. Мектеп оқу­лықтарын жазуда еліміздің бүгінгі күнгі қоғамдық сұраныстарына сай оны мазмұндық тұрғыдан жаңар­туға ерекше көңіл бөліп ке­леді. Оның ішінде Қазақстанның Ре­сей империясының отары болған ке­зеңіндегі күрделі тарихи процес­тер, Исатай Тайманұлы мен Махам­бет Өтемісұлы, Кенесары хан бас­таған ұлт-азаттық көтерілістердің, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс­тің, Алаш қозғалысының, Кеңестік жаңаотаршылдық кезеңіндегі саяси репрессиялар, ұлт зиялы­лары­ның қызметі, 1986 жылғы  Жел­тоқ­сан көтерілісі сияқты, т.б. мә­­­­се­­­ле­­лердің тарихын жаңа ғы­лыми-мето­до­ло­гия­лық тұрғыдан жазуда ұстаз-ға­лым ретінде өзінің ғылыми  көз­қа­расы мен ұстанымын көрсете оты­рып баяндайды. «Мем­ле­­кет­­тілігін қалыптастыру және нығайту жо­лында тұрған елдің тарихшысы кү­рескер болуы тиіс» – бұл зерт­теу­ш­і М.Қойгел­диевтің кредосы. Осы ұстанымын ол жа­рия­лаған еңбектері, ұстаздық қыз­меті, түрлі ау­дито­рия­ларда оқыған дәрістері арқылы дәлелдеп келеді.

М.Қойгелдиевтің баяндауында біз­дің ұлттық бірегейлігіміз пат­ша­лық және кеңестік кезеңдерде ауыр да мақсатты шабуылдарға ұшы­раған, ұлттық ұю процесі мем­лекеттілік қамқорлық жоқ жағ­дай­да жүрді, ұлттың бастаушы күштері пер­манентті репрессия құрбаны болды. Оның салдарын біз ұлт ре­тінде отандық тарихтан жауап бере алатындай деңгейде және талғамда жазылғанда ғана өз міндетін атқара алады.

Ағартушылықтың қоғамдық ойдағы ағым және іс-әрекет ретінде қазақ ағартушылығын бөлек дами алуы мүмкін емес-тін. Өйткені, олар­­дың көздеген мақсаты ортақ, қа­зақ елін ортағасырлық мешеулік пен отарлық тәуелділіктен құтқару, «халықты ұлт деңгейіне көтеру» және «өз мекемелеріне ие, тәуелсіз бір жеке тұлғаға айналдыру» (М.Шоқай) болды. Яғни ағарту­шылық пен ұлтшылдық өзгеру жолына түскен ел үшін ұйытқы элемент міндетін атқармақ.

Зерттеуші өз еңбектерінде қа­зақ ағартушылығы мен ұлтшыл­ды­ғы­ның қайғылы тағдырына, олар­дың көздеген мақсатына жете алмай, бар болғаны жиырма жылға же­тер-жетпес уақытта тарих сах­насы­нан ығыстырылғанына тоқ­талады. Кеңестік биліктің қазақ ұлт-азаттық қозғалысын гуманизм­ге мүлдем жат әдіс-құралдар ар­қылы жойғанын нақты фактілік не­гізде талдайды.

М.Қойгелдиевтің ғылым сала­сын­дағы белсенді қызметі мем­ле­кет­тік тәуелсіздік жылдарына тұс­па-тұс келді. Қазақ ұлт-азаттық қоз­ғалысы тарихы, әсіресе, Алаш қоз­ғалысы қайраткерлерінің ұлт­тық мемлекеттілікті жаңғырту үшін жүргізген күресі ғалымның не­гізгі зерттеу объектісіне айналды, осы бағытта өз мектебін қалып­тас­тырды. «Алаш қозғалысы» (1995, 1 кітап), «Ұлттық саяси элита» (2004), «Жетісудағы Ресей билігі» (2004), «Сталинизм и репрессии в Казахстане в 1920-1940 г.г.» (2009) атты мо­но­графиялық еңбектері, бұлар­дан ертерек жарық көрген «Қадыр­ғали Қосымұлы және оның жылна­малар жинағы» (авторлық бірлікте, 1992) және «Тарих тағлы­мы не дейді?» (ав­торлық бірлікте, 1993) атты кі­тап­тары ғалымның отандық тарих­намаға қосқан үлесі болып табы­­лады. «Алаш қозға­лы­сы» атты ғы­лыми монография­сы­ның бірін­ші кітабы өңделіп, толық­тырылып 2008 жылы қайта жарық көрді.Кі­та­бында ол «Егер біз қазақ зиялы­ларының қызметін алдын-ала да­йын­далған белгілі бір идео­­­ло­гия­лық схемаға салмай нақ­ты де­­рек­терге сүйене отырып, объек­тив­ті негізде халық өмірімен, оның сол тұстағы негізгі табиғи мүдде­лерімен байланыста қарар болсақ, онда құ­пия полиция орындары айт­қан­дай, «се­ператистік» әрекетті де, бо­ль­ше­виктік идеологтар не­гіздеуге ты­рысқан «буржуа­зиялық ұлт­шыл­дықты» да көрмей­міз, қай­та им­перияның темір құр­сауын­дағы елін бостандық, теңдік және туысқандық жолына алып шығу үшін өздерінің аза­маттық күш-қуа­тын, адамдық бар қасиетін ар­наған ерліктің үлгісін көреміз» деп ерекше ерік-жігермен баяндап, қазақ зиялы­ларының қызметіне лайық­ты бағасын береді.Бұл – ға­лым­ның ұзақ жылдар бойы зерттеп келе жатқан Алаш қозға­лысының тарихын, ұлт зиялы­ла­ры­­ның ұста­нымы мен қызметін қан­­ша­лықты тереңнен түсіне­тін­дігін және олар­дың мұрасын қоғам­­ға ерекше ықыласпен  таныс­тырудағы ние­ті­нің адалдығын көрсетеді.

М.Қойгелдиев отандық тарих­на­маға «Алаш қозғалысы», «Алаш идея­сы» сияқты ұғымдарды ғылы­ми айналымға қосты, Алаш пар­тия­сы, Алашорда үкіметі, Алаш ав­­тономиясы сияқты ұғымдарға ар­найы ғылыми түсінік беріп, осы ұғым­дардың жиынтығы Алаш қоз­ғалысы деген түсінік қалып­тас­ты­ратындығын негіздеді.

Оның түсінігінде, Алаш идеясы ұлт өмірінен тамыр алатын құн­ды­лық­тар жиынтығы, ұлттың өмір сүру концепциясы. Оның өзегі – мем­лекеттілік. Мемлекеттілігі жоқ ха­лық – жетім халық (Ә.Бөкей­ха­нов).  Ал бүгінгі Қазақ Республикасы – Алаш идеясының өмірлік ақи­қат­қа айналуының мүмкін­дігі.

М.Қойгелдиев осы еңбегінде қа­зақ ағартушылығы мен қазақ ұлт­шылдығы тарихын жаңа көзқа­рас тұрғысынан түсіндіруді ұсын­ды. Қа­зақ ағартушылығының, мәсе­­лен, Ресей арқылы келгені рас, де­ген­мен, оның мазмұндық және хро­нологиялық тұрғыдан өз ерек­ше­лігі, тағдыры болды, сондай-ақ оны еуропалық немесе орыстық ағар­тушылыққа еліктеуден туған құбылыс ретінде қарастыру оның табиғатын тура түсіне алмау­шы­лық­қа ұрындырар еді. Қазақ топы­ра­ғындағы ағартушылық идеясы ескі феодалдық тәртіп пен қоғам­дық мерездерге, діни фанатизмге қарсы бағытталумен бірге ол ре­сейлік отарлық езгіден құтылуға, за­ман сұранысына лайық білім мен ғы­лымды игеруге үндеді.

Кеңестік идеология қазақ ағар­ту­шылығын Шоқан, Ыбырай және Абайдың қызметімен шектеп, ал оның девизі ретінде Абайдың «Орыс­­тың ғылымы, өнері – дүние­нің кілті… Балаңа орыстың ғылы­мын үйрет!» деген сөзін алды. Он­дағы мақсаты – қазақ мәде­ниетін ыл­ғи да үйренуші шәкірт және елік­теуші мәдениет дәре­же­сінде ұс­тау болды. Ал тарихи шын­дық – қа­зақ ағарту­шылығының қоғам мойындаған девизі М.Дулат­ұлы­ның «Оян, қазақ!» (1909) деп таста­ған ұраны болғандығын көр­сетеді. Қа­лыпты және бейбіт даму жағ­дайын­дағы елдерге ағарту­шы­лық қызмет ұлттық тілдің, ұлттық біре­гейлік пен сананың қалып­тасуы­мен аяқталады.

М.Қ.Қойгелдиев 2004-2011 жыл­­дары елімізде іске асырыл­ған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағ­дарламасының Қоғамдық Кеңе­сінің  мүшесі болды. Бағдарламаның «Тарих және этнография» сек­ция­сының төрағасы ретінде «История Казахстана в русских источниках», «История Казахстана в западных источниках», «Тарих – адамзат ақыл-ойының қазынасы» және «Қы­тай жылнамаларындағы қазақ та­рихының деректері» атты көп­томдық сериялық басылымдарды даярлау ісіне жетекшілік жасады. Оның ұсынысы және жетекші­лігі­мен 5 кітаптан тұратын «Алаш қоз­ғалысы. Движение Алаш. Құ­жат­тар мен материалдар жинағы» (2004-2008) және 12 томдық «Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы» (2007-2008) қазақ және орыс тілдерінде жа­рияланды. Аталған көптомдық­тар­да бұрындары ғылыми айна­лым­ға тартылмаған тарихи деректер алғаш рет топтастырылды. Оның беттерінде Алаш қозға­лы­сы­ның тарихын жаңа көзқарас тұр­ғы­сынан қорытып, түсінуге мүм­кіндік беретін архивтік құжаттар, «Айқап» журналы, «Қазақ», «Сары­арқа», «Бір­лік туы», «Жас азамат» сияқты ке­зінде оқуға тыйым салын­ған ұлт­тық мерзімдік басылым­дар­дың ма­териалдары орын алды. Оның же­текшілігімен 2008 жылы Қазақ­стан Республикасы Ұлттық Қауіп­сіз­­дік Комитеті архивінің қор­ла­рында сақталған  Қа­зақ­стан­дағы саяси реп­рессия тарихына тың мәлі­мет­тер беретін құжаттық материалдар жинағы «Красный террор: Политическая история Казахстана» деген атпен жарық көрді. М.Қойгелдиев отан тарихы үшін маңызды құ­жат­тарды «Қарқаралы петициясы» (1905) қазақ тіліне, ал Алаш бағ­дар­ла­ма­сын (1917) орыс тіліне аударып жа­­­риялады. Ә.Бө­кей­хановтың «Қа­зақ» газетінде жарық көрген пуб­лицистикалық және көркем ау­дарма шығар­мала­рын жинақ түрінде даярлап, ол 1994 жылы «Қа­зақстан» баспасы арқылы жа­рық көрді. Бұл – Ә.Бөкей­­ха­нов­тың ­шығармалар жина­ғының елімізде ал­ғаш жарық көруі еді.

Мәмбет Құлжабайұлының ұсы­­нысы және басшылығымен, сон­­дай-ақ, кіріспе мақаласымен 2011 жылы М.Жұмабаевтың «Алқа» ұйы­мы үшін даярлаған бағдар­ла­масы жарық көрді. Шығарманың жанрлық ерекшелігі ескеріліп, манифест атауы берілді. М.Қойгел­диев шығармаға жазылған кіріспе мақалада: «Табалдырық» мәдени өмір саласындағы идеологиялық зорлыққа берілген интеллектуал­дық жауап қана емес, сонымен бірге, сол бір аумалы-төкпелі за­ман­­да ұлттық  өнердің, әдебиет­тің бағыт-бағдарын анықтап берген бағ­дарламалық құжат та еді. «Та­бал­дырықтың» осы екі қырын бір­дей бағалау аса маңызды. Өйт­кені, ол жаңадан отарлауға қарсы ұс­танымды білдірумен шектел­мей­ді, сонымен бірге, көркем ойдағы жаңа ұстаным мазмұндық тұрғыдан қандай болуға тиіс деген сауалға да жауап береді» атап деп көрсетеді.

М.Қ.Қойгелдиев Тәуелсіз Қа­зақ­стан қоғамның тарихи таным­ның өзгеруіне, сондай-ақ, елімізде мемлекетшілдік және патриоттық сана қалыптастыру ісіне белсенді ат­салысып жүрген ғалым. Ол де­ректі фильмдердің сценарий авторы, ғылыми кеңесшісі және түсінік беруші ғалым ретінде «Әлихан және Мұстафа» (1998. «Хабар»), «Алашорда» (2007, режиссері  Х.Ома­ров), «Бірінші» (2007, ре­жиссері Қ.Олжай), «Мұстафа Шоқай ізімен» (2011, режиссері Қ.Бег­ман­ов), «Кенесары хан» (2011, режиссері М.Кону­ров), «Асық­паған ақиқат» (2011, ре­жиссері Б.Әбіш) және бас­қа көп­теген деректі фильмдерді даяр­лауға белсене қатысты. Соны­мен қатар, «Аманат» сияқты көркем фильм­дердің де түсірілуіне кеңес­шілік жасаған.Мұндай деректі және көркем фильмдерді түсіруде тарихи мәселелерді тереңнен түсі­нетін тарихшы-ғалым ретінде өзі­нің ғылыми және азаматтық ұс­та­нымын ашық білдіріп келеді.

Мәмбет Құлжабайұлының жа­саған тұжырымдары қазақ ағар­ту­шылығының аясын кеңейтеді.Ал­­қазақ ұлтшылдығы мәселесі жө­­ніндегі қорытындылары бұл құ­бы­­лысты ақтап, кеңестік идеология таңған «құбыжық» ретінде емес, оған жаңа мазмұн, жаңа сипат бе­­реді. Ғалымның мұндай батыл ұс­танымы ұлттық мемлекет ретінде даму­дың азат жолына түс­кен қо­ғам­ның ойы үшін аса ма­ңыз­ды жә­не егемен елімізде еркін са­на­ның қа­лыптасуына, ұлттық рух­­тың жаң­ғыруына игі ықпал ете­рі сөз­сіз.

Шәмек ТІЛЕУБАЕВ,
тарих ғылымдарының кандидаты,
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың доценті.

 

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір