«Ораза намаз тоқтықта» деген сөзді дүниеге әкелген халық терең білім жинау үшін де біршама қаражат керек екенін жақсы түсінеді. Білім алу үшін қаржы қажет, жанбағу үшін кәсіп игеру керек.  Бұрынғы жылдармен салыстырғанда қазір мамандықтың түрі көп, алайда, жұмыссыздық та аз емес. Алған біліміне сай қоғамнан өз орнын таба алмаған, яки игерген кәсібіне сай нәпақа табар жұмысы жоқ адам көп. Білімдінің статусы мен маманның орны көмескі болып тұр. Кей жұмыс беруші маманға зәру, ал енді бір маман иелері жұмыс таппай дал. Бүгінгі қоғамның осы келбеті оның тұрғындарын «Білімнің жақсысы ой-өрісіңді дамытқаны ма, әлде өмір сүруге қажет кәсіп үйреткені ме», – деген сауалмен бетпе-бет келтіріп қойғандай… Бүгін біз осы тақырыпта бірқатар мамандармен ой бөлістік.

 

– Балаға білім берудің мәні қазір қалай, бұл мәселеге бір жақ­ты келіп жүрген жоқпыз ба? Аса да­мыған ел Жапония шығыстық мінезбен әлемді таңырқатқаны бел­гілі. Біз олардың ерекшелігіне бой­ладық па?

Нұрболат АЙЕКЕШОВ, әлеуметтанушы:

– 1991 жылдан бері білім са­ла­­­сын­да өте көп реформа жасалды. Ре­форманың көптігінен мұ­ға­лім­дер де, білім алушылар да шар­­ша­ға­ны сонша, қай ба­ғыт­та ке­ле жат­қа­нын аңғармай қалған сияқ­ты. Ме­ніңше, мемлекет қар­жысы мем­лекеттің идеологиясына қызмет ету керек. Яғни бюджет есебінен бі­лім ал­ған бала қ­а­зақ тілін жақсы мең­геріп, осы ел­дің тарихы мен мә­дениетінен мол хабар алуы тиіс. Ол үшін бі­лім беру саласы осы жа­ғына жіті мән бергені абзал.

 

Жұлдыз СҮЛЕЙМЕНОВА, «Назарбаев Зияткерлік мектептері» дербес білім беру ұйымының Білім беру саясаты және бағдарламалар департаменті директорының орынбасары, PhD:

– Қазіргі кезде білім туралы айт­­са оқулықтың маз­мұ­­ны мен мұғалімнің мәртебесіне бай­­ланысты мәселелерге көп көңіл бө­­­лінетін болды. Сіз қойған сұ­рақ­­қа жауап беру оңай емес, де­ген­мен, қазіргі заманның қойып отырған та­лаптарына сай ба­ланың алған бі­лімі өмірлік дағ­дылар мен қажет­ті­ліктерін өтей­тіндей, түрлі жағ­даят­тарда ше­шім қабылдап, өзіне жауап­кер­шілік алып, шығарма­шы­лық жолмен жүруге, нақты іс-әре­кет жасауға мүмкіндік беретін, ұлт­тық мәде­ниетті сақтау қабілетін жетіл­ді­ретін, ең бастысы, өзіне се­німді, саналы, бақытты болуға жә­­не еліне адал еңбек ететін азамат бо­луына ықпал еткені ма­ңыз­ды. Білім­нің саны­нан гөрі сапасының маңыз­ды екенін бәрімізге белгілі. Ба­ла ең алдымен білімнің маңыз­дылығын, қажеттілігін түсінуі және түйсінуі қажет, ал бұл түсі­нік қоғам және отбасы арқылы қа­лыптасады. Сонымен бірге, оқу­шының өзінің білімге деген қы­зығушылығымен қоса, оның бі­лімге, іскерлік дағ­дыларға іш­тей сұраныстарын туғызу арқылы оқыту мұғалімнің педагогикалық шеберлігін көр­сетеді. Егер оқу­шы­лар білім алу­ға оң көзқараспен қараса, түрлі әрекеттерді жақсы кө­ріп, сүйсініп істесе, онда олар­дың оқудағы табыстары да жо­ғары болады. Біз өзіміздің білім беру саласын бас­қа елдермен са­лыс­тыра қарайтын болсақ, ылғи арт­та қалғандай әсерде боламыз. Сон­дықтан басқа елдердің тә­жі­ри­бесін үйре­ніп, оқып-білумен қа­тар, өзіміз­дің ұлттық педа­го­гикалық дәстүр­лерге негіз болатын дара жолы­мызды жасау ба­ғы­тында зерттеулер жүргізіп, пі­кір алмасып, ой бөлісуіміз керек.

Ы.Алтынсарин «Өмірдің не­гіз­гі мәні — еңбек, ол адамның адам­­гершілік қасиетін мәр­те­бе­лен­діреді, өмірдің шын қадірін тек еңбексүйгіш адам ғана түсіне ала­ды. Мәнсіз еңбек, мағынасыз бей­нетқорлық адамның жігерін мұ­қалтады, өз еңбегінің қызы­ғын, рақат-ләззатын көре білу – кісіліктің басты белгісі» деген.Сон­дықтан мектеп ең алдымен ең­бексүйгіштікке және сыйла­стыққа үйретуі керек деп ой­лай­­мын.

– Жас түлектер мамандық таң­дауда ең алдымен не нәрсеге иек артады. Қазақ халқы өкіл­дері­нің оқып, мамандық игере бас­та­ға­нына көп болса жүз жылдан ас­ты. Дүниедегі нәзік те тың сала­ға қадам жасау қиындығынан бө­лек, одан хабардар болудың өзі қа­зір күн тәртібінен түсіп қал­ған­дай. Түбімізді ойласақ, қауі­п­сіз­ді­гі­мізге қажетті мамандықты мең­геру мен тұтас игеру жағы қалай?

Нұрболат АЙЕКЕШОВ:

–  Әлеуметтану  мамандығында оқитын студенттердің 90 пайыздан астамы осы мамандыққа кез­­дейсоқ келгендер. Тест тапсыру жүйесі жемқорлықтың алдын алу тұрғысынан дұрыс бол­ға­ны­мен, мамандық таңдау жағынан тиім­сіз болып тұр. Өйткені, та­лап­­кер грантқа түсу үшін өзі қа­лаған мамандықтан бас­қа, таң­да­ған пәніне сәйкес үш фа­­куль­тетке құжат тапсырады. Ондағы мақсат – біреуіне болмаса біреуіне грант­қа түсу. Бұл тек әлеуметтану ма­мандығына ғана қатысты емес, көп факультетте белең алып кеткен мәселе. Қабілеті жететін, өзі таңдаған мамандығын қалайда игерем деген мықты ұстаным болуы үшін талапкерлерге қоғам та­рапынан күшті мотивация ке­рек. Қазір бізде ондай мотивация жоққа тән. Студенттер оқу орнын бітіріп шыққан соң маман­ды­ғына қызықпаса жұмыс та та­ба алмайды.

Жұлдыз СҮЛЕЙМЕНОВА:

– Мамандық таңдау – өте маңыз­ды және ыждағаттылықты талап ететін шешім. Бұған қазіргі кезде баладан бұрын ата-ана көп уайымдайды, кейде өздерінің орындалмаған арман-тілектері балалары арқылы жүзеге асқанын қалап жататын адамдар да бар. Бү­гінгі күні елімізде мамандық алу және қосымша мамандықты игеру бағытында көп жұмыс іс­теліп жатыр. Бұл туралы мә­лі­мет­ті құзырлы органдардан және те­левидение мен БАҚ құралдары арқылы аз болса да естіп-біліп отырмыз. Танымал мамандық­тар­дың біразы оның жалақысы-мен тығыз байланысты. Ма­ман­дықтар туралы толық ақпарат пен еңбек нарығындағы жағдай ту­ралы толық мәлімет беретін жалпыға қолжетімді маман­дық­тардың электронды қорын әзір­леу қажет. Сонымен қатар, алдағы 10-15 жылда еңбек нарығында қа­жет және танымал болатын жаңа мамандықтардың атласы дайындалса жақсы болар еді. Оған қоса, жаңа мамандықтар, өнер­кәсіптер, өндіріс орындары ту­ралы фильмдер топтамасы тү­сіріліп, «Білім және мәдениет», т.б. арналардан көрсетілсе, құба-құп болар еді. 2008 жылдан бері білім жүйесіне енгізілген Назарбаев Зият­кер­лік мектептерінің оқу­шы­­лардың арасында жүзеге асы­рылып жат­қан бірнеше әлеу­меттік жобаларды атап өтейік: мысалы, «Ата-ана жұмысындағы 10 күн», «Ата-ана жұмысындағы 1 күн», «Екі апта ауылда». Осы жобалар арқылы оқу­шылар ата-аналарының жұ­мыс орнымен, еңбегімен, жұ­мыс­тың ерекшелік­терімен танысады. Сонымен қатар, жұмыстағы уақыты, не істегені туралы есеп жазып, фото, видео таныстырылымдар жасап, оқу жылы ба­с­тал­ғанда өз сыныптастарының алдында тәжірибелерімен бөліседі. Бұл олардың еңбекті бағалап, отбасына табыстың қалай келе­тінін түсінуге және болашақта ма­мандық таңдауларына да әсер ете­тінін атап өтейік.

– Қазақ ұлтының кәсіп игеру бе­делі жайында қаншалықты сөз қозғай аламыз?

Нұрболат АЙЕКЕШОВ:

– Бұдан біраз уақыт бұрын ар­­наулы орта білім мекемелерінің шәкірттері арасында мамандық таңдау мәселесіне байланысты сұрау жүргіздік. Білім алушылар ма­мандық таңдауда қатты қи­налады екен. Олар мамандықтан бұрын қай факультетке грантқа түсуге болатыны жайлы көп айтады. Қоғамға қай саланың маманы, қандай кәсіптің иесі керек еке­нін анық білмейді. Салдарынан жиі адасады. Бұл жайт қазіргі орта мектептерге  «Мамандық таң­дау»пәнінің аса қажет екенін ай­қын көрсетіп тұр.

Жұлдыз СҮЛЕЙМЕНОВА:

– Оқушылармен жұмыс істеу ба­рысында оларға болашақ ма­ман­дығы туралы ақпарат беру, ма­мандықты таңдауға көмектесу жұ­мыстары барлық мектептерде жү­ргізіледі. Біздің мектеп­тері­міз­де осы бағытта істеліп жатқан шаралардың ішінен «Ақылды бей­сенбі» жобасын атап өтуге бо­лады. Осы шара барысында оқу­шыларымыз ғалымдармен, іс­кер адамдармен, жазушы, жур­на­лист, әртіс, музыкант, техноло­гия, ІТ саласының мамандары, т.с.с. өмірде жетістікке жеткен, та­нымал, ойымен бөлісіп, кеңес бере алатын адамдармен кезде­се­ді. Бұл кездесулер көбінесе сұрақ-жауап түрінде жүргізіледі. Қазіргі кез­де беріліп жатқан мүмкін­дік­тер арқылы біздің мектебіміздің оқу­шылары Қазақстандағы және әлем­дегі университеттерге элек­тивті курстар оқып, болашақтағы мамандықтары туралы, университет өмірі туралы да алдын ала біліп жатады. Мамандық таң­дау­ға мектепте жүргізіліп жатқан түр­лі қосымша сабақтар мен үйір­мелер де өз әсерін тигізеді. Мы­салы, Зияткерлік мектептерде «Қыш өнері» үйірмесі жұмыс жа­сайды. Оқушылар сабақтан кейін осы үйірмеге қатысып, түр­лі өнер туындыларын және күн­делікті қолдануға болатын заттар жа­сап, өнердің осы түрінің ерек­шеліктерімен танысады.

Дайындаған
Назым ДҮТБАЕВА.

---

Маман пікірі

ХХ ҒАСЫРДЫҢ АУЫЛЫНДА ҚАЛМАЙЫҚ

Ғани БЕЙСЕМБАЕВ,
EDTECH Халықаралық білім
орталығының бас директоры

 

Жалпы, ХХ ғасырдың соңынан бас­тап әлемдік білім кеңістігінде өте ауқымды өзгерістер басталды. Жаһандану, ақпараттық революция, нано, био технологиялардың қарқынды дамуы адамзаттың әлем­дік көзқарасын түбегейлі өз­гер­тіп жіберді. Сондықтан да Қа­зақ­станның білім жүйесіндегі «дағ­дарыс» бүкіл әлемді жайлағаны тек біздің елде қатты сезіледі. Бір ғана мысал айтайын, әлем ға­лым­дары, сіздің жиған біліміңіздің ХХ ғасырда 10-15 жылға дейін жа­рай­тынын айтса, ХХІ ғасырдың ба­сын­­да 2,5 жылдың ішінде ескі­ре­ті­нін ескерткен. Ал 2015 жылы ол көр­сеткіш 1,5 айға, 2020 жылы 72 са­­ғатқа жетеді екен. Мәселен, таң­ер­тең алған ұялы телефо­ныңыз­дың маркасы кеш болмай ескіріп қа­лады. Осындай жылдамдықпен да­мыған заманда адамның білімі де соған бейім болуы тиіс. Ал біздің оқу бағдарламамыз бен әдіс-тә­сі­лі­міз, көптеген мамандардың ой-өрісі әлі де ХХ ғасырдың ауылында деу­ге болады. Бейнелеп айтқанда, бес жасынан компьютердің құ­ла­ғында ойнайтын бастауыш сы­нып­тың баласына жасы 50-ге келген аза­маттарды оқытқан оқу бағ­дар­ламасымен білім беріп жүрміз. Бұл ба­ланың жүрегін шайылтып, бі­лім­ге деген құштарлығын сөндір­мей ме? Біз жүргізген сауалнамада рес­публика оқушыларының 78 пайы­зы «мектепте алған біліміміз өмір­де керек емес» деп жауап берген. Бұл көңілге күдік ұялатар үл­кен кілтипан… Еріксіз орта білім беру саласындағы бағдарламаның да, методиканың  да, технологияның да тозығы жетті ме деген ойға қа­ла­сыз. Жуырда қазақ газеттерінің бі­рінде әлемдік деңгейдегі оқыту­шы, жапон текті Америка физигі Ми­тио Какудың болашақтағы бі­лім жүйесі туралы болжам жасаған өте қызықты материалы жария­ла­нып­­ты. Оның «Болашақ физикасы» кітабын оқыған көзі ашық, кө­­кірегі ояу адам ХХІ ғасырдағы адам­зат дамуының келешекте қай ба­ғытқа ойысатынын біле алады. «The New York Tіmes» газетінің ба­ғалауы бойынша Нью-Йорктің ең үз­дік адамы ретінде танылған Митио Каку жақын болашақта білім интернет-технология мен гаджеттерге сүйенетін болады дейді.

Жапонияға барған сапарымда олардың мектептері соңғы үлгідегі тех­никамен жабдықталмағанын көр­дім. Біздегі ауыл мектебі секілді өте қарапайым, ғимараттарында еурожөндеу деген атымен жоқ, тіп­ті парталары да көнерген. Бірақ бі­лім беру жүйесі тастай. Біздің «Мек­тептеріңізде тіпті телевизор жоқ қой», – деген таңданысымызға: «Біз баланың жанын дамытуға күш саламыз», – деп жауап берді. Техно­ло­гиясы жақсы дамыған, өркениеті асып-тасып тұрған Жапониядағы оқушыларға берілетін дәрістің ең не­гізгі пәндері – дене шынықтыру, өнер мен өзін-өзі тану. Біздегідей қап­таған математика мен жара­ты­лыс­­тану пәндеріне емес, жеке тұл­ға­ның дамуына аса мән береді екен.

Балаға білім беретін мұғалім емес пе?.. Ендеше, мұғалім өзгер­мей, білімнің сапасы жаңармайды. Ол үшін үкіметтің мұғалімдерге деген кә­сіби көзқарасы түбегейлі өзгер­ге­ні жөн. Ол үшін не істеген абзал?..

Біріншіден, педагогикалық ма­мандықтарға қабылдау жүйесі қай­та қарастырылуы керек. Ми­нистр­лік бұл бағытта алғашқы қа­дам жасады. Бірақ ол әлі де жет­кіліксіз. Екіншіден, педагогикалық жо­ғары оқу орындарының оқу жүйе­сі түбегейлі жаңартылуы қа­жет. Яғни оның стандарттары мен оқу бағдарламаларынан бастап дуа­льдық жүйесі мен оқулықтары жаңартылуы тиіс. Үшіншіден, сай­ланатын Ректорлар мен қабыл­данатын педагогтық-профессор­лық құрамға қойылатын қатаң жаңа талаптар қалыптасуы керек. Төртіншіден, педагогикалық ЖОО тәуелсіз білім саласындағы кәсіби қоғамдық ұйымдар мен БАҚ алдында ресми түрде жыл сайын есеп беріп отыру маңызды. Бесіншіден, ондай қатаң сүзгіден өткен ма­ман­дардың айлық жалақысы евро-
с­тан­дартқа сай болуы тиіс. Алтыншыдан, диплом алған жас педагог мамандарды арнайы сертификациядан өткізу облыстық білім бас­қар­малары мен сол өңірдегі тәуелсіз кәсіби қоғамдық ұйымдармен бір­лескен комиссия құзыретіне тапсырылуы керек. Сертификаттан өт­кен жас педагог мамандар да мін­детті түрде жұмыспен қамты­лып, оның айлығы бірден евро стан­дартқа сай болуы тиіс.

Міне, ең болмағанда осы жұ­мыс­тар жүйелі түрде толық іске ас­ар болса, білім мазмұны да жа­ңа­рып, білім сапасы да артып, мек­­теп ұстаздарының абыройы да ас­қақтайтынына кепілдік беруге бо­лады. Бұл өз кезегінде адами ре­сурстардың дұрыс бағытта дамуы мен ел экономикасы әрі әлеуетінің көтерілуіне ықпал ететіні хақ.

---

Тақырыпқа орай

БАҚЫТ – ЖОҒАРЫ БІЛІМ АЛУДА ТҰРҒАН ЖОҚ

Сәлима САТЫЛҒАНҚЫЗЫ,
Қазақстан психологтар қауымдастығының мүшесі,
психотерапевт, психология пәнінің аға оқытушысы

 

Мамандық таңдаудағы сал­ғырт­тықтың әсерінен елімізде жұ­мыссыздар саны көбейіп, оның сал­дары қоғамдағы көп проб­ле­малар­ды туындатып отыр.

Дәл қазіргі уақытта мектеп бі­тіру­ші талапкерлер мамандықтар мен оқу орнын таңдау үстінде. Бұл – үл­кен жауапкершілікті талап ете­ді. Себебі, дұрыс таңдалған ма­ман­­дық адамның өмір жолына ті­­ке­лей әсер етеді. Осы тұрғыда ор­­та мектептерге барып, пси­хо­ло­гиялық тренингтер өткізіп, сауалнама алған болатынмын. Сауална­ма барысында «Мен кім боламын?» деген сұраққа респонденттердің 12-15% ғана нақты мамандықты ата­­ды. Ал қалған 85% «әлі білмей­мін» деп жауап берді.

Неліктен? Оның себебі бізде ба­ланың бойындағы қарым-қабі­ле­тін, бейімділігін жастайынан анық­тап, дұрыс бағыт-бағдар беру әлі жолға қойылмаған. Әрине, әр нәрсенің екі жағы болатыны се­кілді, мұның да өз себебі бар деп ойл­аймын… Негізі, мамандықты көп­шіліктің айтуы бойынша емес, арнайы психолог маманмен кеңе­сіп таңдаған абзал.

Жалпы, қазіргі заманның жас­тары болашақ кәсібін қалай таң­дайды? Соны сараптап көрсек. Жас­тар мамандық таңдауда тө­мен­дегідей критерийлерге сүйене­ді екен. Бір қызығы, өзінің бейім­ді­лігіне қарай мамандық таңдау ең соңғы орында.

Ата анасының ықпалынан аса алмай, солардың нұсқауымен таң­дау;

Мамандықтың беделіне қарай таң­дау;

«Мамандық таңдау – күн көріс қамы» деген қағиданы ұстана отырып таңдау;

Алға қойған өзге мақсаттарына жету үшін «көпір» ретінде таңдау. Яғни «диплом алу» деген ой­мен ­ға­на;

Бейімділікке қарай таңдау;

Өмірде мамандық өте көп. Таң­дау жасау да оңай емес. Өз қоршаған ор­таңа, айналаңдағы адамдарға пайдаңнан бұрын, зияныңды ти­гізбеуге тырысу. Адам бойындағы рухани құнды­лықтардың ең не­гі­згісі болып табылатын адамгершілік қа­с­иетті сақтап қалудың өзі үлкен өнер. «Ең қиын мамандық – тұл­ғалық дәрежедегі Мен мәртебесін сақ­тап, болмысын бағалау» деген сөз бекер айтылмаса керек-ті.

Кейде өзі қалап тұрса да, ата-ана­сының көңілін жықпай, со­лардың таңдаған мамандығын жөн санайтындар да баршылық. Әрине, ата-ананың да пікірімен са­насу керек-ақ, алайда, олар ма­ман­дықты өз тұрғысынан таңдай­ты­нын ескерген жөн. Сол үшін де өз қалауыңды жасырмай, ашық ой­мен айтқан дұрыс.

Біз баламыз міндетті түрде жо­ғар­ы білімді маман болуы керек деп жанталасамыз. Барымызды са­тып, университетте оқы­туға ты­­ры­самыз. Баланың пі­кірін ес­кер­мейміз. Салдарынан қолын­да дип­ломы бар біліксіз ма­мандар көбе­­йеді. Одан балаға да, қо­ғамға да пайда жоқ екенін ескер­мейміз. Ата-ана баланың жоғарғы білімді маман атануы міндет емес екенін түсінуі қажет. Қарапайым көлік жүргізушісі не болмаса ас­паз, үй күтуші, ағаш ұстасы, бағ­бан болса да өз маман­дығынан ләз­зат ала білсе және сол маман­дықты то­лық­қанды игере алса, со­ның өзі ғанибет емес пе? Ең бас­тысы, бі­лік­ті маман болу керек еке­нін ұғынатын кез жетті.