Ертіс өңірінің жұртшылығы, әсіресе, әде­биет пен өнер жанашырлары үшін көр­некті абайтанушы Қайым Мұхамед­ха­нов­тың қадір-қасиеті әуелден ерекше.

Бұлай болуы да табиғи нәрсе. Қайым Мұ­хамедхановтың туғанына 100 жыл толып отыр. Соған орай ғалымның туған кү­ні – 5 қаңтарда оның өзі туып-өскен Семейінде тұсауы кесілген мерейтойлық ша­ралар Астана мен Алматыда салтанатты жиын­дар және салиқалы бас қосулармен атап өтіліп, республика өңірлеріне кең қа­нат жайды.

Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемле­кет­тік тарихи-мәдени және әдеби-мемо­риал­дық қорық-мұражайының ұжымы, осы ру­­хани орталықтың негізін қалаушы әрі ал­­ғашқы директорларының бірі болған қай­­раткер ағаға өздерінің қарыздар екенін түсінеді. Мұражайда көрме ашып, еске алу ке­шін өткізумен басталған  шаралар Ұлы ақы­н­ның киелі шаңырағындағы рес­пуб­ли­­калық «Қайым Мұхамедханов және абай­­тану мәселелері» ғылыми-тәжірибелік кон­­ференциясында тағы бір сараланған еді.

Ал жақында Қайымға арналған көрме­лер керуені Астанадағы С.Сейфуллин мұ­ра­жайында Елорда жұртшылығымен қуа­на қауышты. Тәуелсіз еліміздің Аста­на­сындағы көрме қазан айына шейін аял­дап, Еуразия ұлттық университетінің «Оты­рар» кітапханасымен Саяси қуғын-сүр­гін құрбандарының «АЛЖИР» музейі­мен Ә.Марғұлан атындағы №40 орта мек­тепте жалғасын таппақ.

Елі ерекше ардақ тұтқан Қайым Мұха­мед­ханов шын мәнінде халқының тәуел­сіздігі жолында аянбай күрескен қайраткер еді. Ұлы Абай өнеге еткен «жүрегі – айна, көңі­лі – ояу» біртуар тұлға Қайым Мұха­мед­ха­нов туралы сөз айтуға оқталғанда ке­мең­гер ақын сақтандырған «көк тұма­н­ за­ман» ызғары жанымызды еріксіз түр­шік­тірген. Көз алдымда қоғамды тапқа бөлген тұр­пайы социологизмнің құрбанына айналған алаш қайраткері тұрды. Замана запыраны ға­лымның 100 жылдық мерейтой жылы Абай мұражайына тапсырылған екі хат­ы­нан-ақ айқын сезіледі.

Соның бірінде Қайым аға күркідей ға­на «АН-2» самолетінің ішін өзі қамалған лагерь тозағының жанында «жұмақ сияқты кө­рінді» деп, жүректі бір шым еткізеді. Мұх­­тар Омарханұлының ата-анасы зира­ты­ның орнын анықтауға қатысты Амантай Мұқатаевқа жазылған екінші хат та саясат сойқанының бұлтартпас айғағын­дай. «Бұдан 45 жыл бұрын, 1943 жылы Мұхтар Әуе­зовпен Абай елінде болдық, – деп жа­за­ды автор… Бөріліде болға­ны­мызда Мұх­тар өзінің қыстауын, әке-шешесінің бейі­тін көрсетіп, естіп-білген­дерімді, көр­ген­дерімді мүмкіншілігінше қағаз бе­тіне түсіріп отырған едім. Ол жазбаларымды өзімді тұтқынға алғанда, 1951-ші жы­лы жазалау органы сыпырып алып кет­кен… аман қалған бір бет қағазда Омар­хан­ның – Мұхтардың қоралары (қыстау­лары), Мұхтардың әке-шешесінің, ағасы Қасымбектің зираты шартты түрде қағазға түсіріліп (сызылып) көрсетілген. Сол жазбаларымды 1943 жылғы жазылған қалпын сақтап, көшіріп, сенің сұрауың бойынша жіберіп отырмын. Ағалық, достық көңіл­мен – Қайым Мұхамедханов».

М.Әуезовтің жетекшілігімен Абайдың ақын­дық айналасын зерттеуге құлшына кіріскен ғалымды жазықсыздан-жазықсыз темір торға қамап, іс жүзінде өлімге айдау – адамға, тұтас халыққа қарсы жасалған на­ғыз қылмыс еді.

Сондықтан туған еліміздің тәуелсіз­ді­гіне 25 жыл толатын мерейлі жылы біз өт­кеннің  ащы ақиқатын ашып айтқаны­мыз абзал.

Ұлы Дала тарлан тарихы мен қайта­лан­бас өнерін, айбынды да айшықты ауыз әде­биеті мен салт-дәстүрлерін ел зердесі­нен зор­лықпен өшіру кесапатын бастан кешті. Ха­лық диктатураға қару алып, ашық қар­сы шықпағанымен, күрес іс жүзінде ешқа­шан тоқтамады.

Сондай кезеңде Қайым Мұхамедханов Ұлы ақынның асыл мұрасына, хәкім  Абай­ды  дүниежүзіне танытқан Мұхтар Әуезов­ке де­ген адалдықтың тамаша үлгі­сін көр­сет­ті. «Мұхтарды сат, ол саған дис­сер­­тацияны зорлап жазғызды, ғылыми ең­бектеріңнен бас тарт», – дейді. – Одан да өлгенім жақсы емес пе, жалған айтып, қайтіп жер басып жүре­мін», – деп жазады мұражай қорында­ғы естелігінде Қайым аға.

Баршаға мәлім, Мұхтар Әуезовтің бас­тамасымен 1940-шы жылы ашылған респуб­ли­ка­дағы тұңғыш әдеби-мемориалдық мұ­ра­­жайда Әрхам Ысқақұлы, Қайым Мұ­ха­­медханов пен Борис Аккермандардың музей ісін жүр­гізуі, жаңа айтқанымыздай, шырға­лаңы көп кеңестік тоталитарлық жүйе құр­сауында зиялы қауымның ұлт мүддесін қорғауға бел буған кезең еді. Олар ғылыми қордағы қолжазбалар мен естеліктерді, си­рек кітаптарды зерттеу мен жүйелеу жә­не ғылыми айналымға енгізу бағытында қыруар жұмыс атқарды.

Музейде аға ғылыми қызметкер, ғы­лыми хатшы, Абай мерейтойын өткізу ко­ми­тетінің ғылыми хатшысы, 1947-1951 жылдар аралығында музей директоры лауазымын атқарған Қайым Мұхамед­ха­нов­тың қызметтік есебі ғалымның кан­дидаттық минимум тапсырғанына, «Абай­дың әдеби мектебі» тақырыбында зерттеу жұмыстарын жүргізгеніне, Әрхам Ысқа­қов­пен бірге Абайдың шежіресін аяқта­ға­нына және 1949 жылы Абайдың ақындық мектебінің шығармаларын алғы сөзімен, өмірбаяндарымен баспаға  дайындағанына куәлік етеді.

Мұрағат деректерін қарап отырсақ, Абай­дың 95 және 100 жылдық мерейтойын өт­кізуге ғұлама ғалымның тікелей атсалысып, барлық ұйымдастыру жұмыс­тары­ның ұйытқысы болғанына қаныға түсеміз. Ғалым ағаның алақанының табы қалған музей жәдігерлері әдеби мұражайды Абай­тану­дың  ғылыми  орталығына айналды­руға Қайым ағаның көп күш-жігер жұмса­ғаны­ның айғағы. Ол Абай заманындағы жәді­герлер мен естеліктердің ақынға қаты­сы ба­рын жан-жақты тиянақтап, қор каталогын жасады. Сонымен қатар, Әрхам Ысқа­құлымен қоса Ахат Шәкәрімұлымен тығыз байланысып, үзбей хат алысып, Шәкәрім ақынды ақтау ісіне де аянбай атсалысты. Қайым Мұхамедханов зерттеген көптеген қолжазбалар том-том кітап болып шығып, Абайдың ақындық мектебін ал­дымызға жайып салып, ұлттық мақта­ныш сезімін оят­ты.

Абай мұражайының Қайым Мұхамед­ха­новты білетін ардагерлерінің және ға­лым ағаның замандастарының пікірлерін тың­дағанда тағы да көз алдымда Абай та­қы­рыбын бүге-шігесіне шейін білетін, бұл арада ешқандай «ағайыншылыққа» жол бермейтін, тіпті ешкімнің  атақ-дәрежесіне қарамайтын біртуар тұлға тұрды.

Биыл республика көлемінде өтіп жат­қан сан алуан шаралар қызыл диктатураға қар­сы әдебиет майданында аянбай күрес­кен «Өзіне ғана сенген, өзін екі жақтап алып шығар еңбегіне сенген» (Абай) қай­рат­кер ғалымға деген құрметтің көрінісі деген лайық.

«Өлеңің, асыл сөзің кеткен жазып,

Бойға қуат, жаныма болған азық.

Қолыма қалам алсам, өлең жазсам

Алдымда ақын Абай – Темірқазық, – деп Қайым ағаның өзі жазғандай, біз үшін ол Абай­тану саласы мен музей ісін­де қай­талан­бас тұлға. Ғылым мен ғалым мәрте­бесін ас­қақтататындар да Қайым Мұха­медханов секілді нағыз қайраткер ғалым­дар болса керек.

Болат ЖҮНІСБЕКОВ,
Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік
тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық
қорық-мұражайының директоры.