Осы заманғы кәсіби тілмен айт­қанда, сол дәуірде біздің үйде екі дана «қауіпсіздік сандығы» болды. Оның бірі тошалада тұратын үлкен «қауіпсіздік сандығы» – кебеже де, енді бірі шешемнің қайқы бас ағаш төсегінің бас жағында тұратын шағын «қауіпсіздік сандығы» – қызыл қобдиша. Кебежеге қыста сарымай, құрт-ірімшік, тәт­ті-тәбіз салынады. Кілті шешемнің қолында.
Құда-жегжат, туыс-туғандарға арналған қысқы соғымның сыбағасы осы кебеженің ең түбінде сары мейіз болып кей жылдары шілдеге де­йін жатады. Ал жақын маңдағы туыстардың тиеселі сыбағаларын шешем менен көтертіп жіберетін.
– Соғым сойып алып, оның көбін елге таратып бергенде біз не жейміз, бүйтіп соғым союдың не қажеті бар? – деп қомпылдайтын еді ашқарақтау бір ағам.
– Аштан өліп, көштен қалмассың, олардың да осы үйден татар ырыздығы болады. «Ат алсаң аймағыңмен» деген бар, тірі жүрсек сені аш қалдырмаспыз, – дейтін шешем.
Жайлауға көшерде үстіне пластик жарғақ жабылып, тошала үйде қаңырап бос қалатын, ашып қалсаң ішінен сарымай мен құрт­тың қышқылтым иісі аңқып сала беретін айтылмыш кебеженің үстінен ашылатын қақпағы екі бөлек тақтайдан құралған. Екі тақтайдың арасын екі жерден екі қайыс жалғап тұрады. Топсасы да қайыстан. Қаңырап бос қалғанымен, түбіндегі жапсар-жапсарында, бұрыш-бұрышында май қоқымдары қыстырылып жүреді. Кебеженің бетінде әр алуан мүйізше өрнек бар. Шешемнің айтуынша, елдер «Сыршы» деп атайтын ағаштан түйін түйетін бір кісі өрнек салып, сырлаған екен.
– Кебежедегі құрт орталап қалыпты, қайтіп азайып қалды екен, тәубә?–деп шешем кейде таң-тамаша болып отыратын. Өз үйінен ұры шығарын өле-өлгенше ойлап көрмеген шығар марқұм.
Құрт­ты азайт­қан мен. Мен деймін-ау! Түптеп келгенде ағаларым.
– Біздің қолымыз кебеже қақпағының арасына симайды екен, сен алып шық, – деп ағаларым қойға немесе отынға барар кез­де мені тошалаға итеріп кіргізеді. «Болмайды» десең желкеге сақ ете қалар жұдырық дайын. Кебежеден құрт алып шықсам, сыйлыққа маған тиері тек бір тал ғана. Бұл бір тал құрт­ты сыйлық дегеннен гөрі, ке­йін сезіліп қалса, менің өздерімен «сыбайлас» екенімді «мойыныма қойып беретін» темірдей факт үшін жасалған «шырға» деу, дұрысырақ шығар-ау деймін. «Дәніккеннен құныққан жаман» деп, бірер рет­тен ке­йін «ұрлыққа ат­тану» қажет болғанда, ырықты белсеніп шыға келетін әдет жетілдіріп те алдым. Екі тақтайдың арасындағы қайыс қысқарған соң, құрт ұрлау науқаны сап басылды. Таңертең сарымай алғалы барған шешем, кебежеде ойқастап жүрген тышқанды көріп, құрт­тың азаюын тышекеңнен көріп, жалғамалы қайысты әкеме қысқартқызып тастапты. Отбасымыздың барлық әзбенішін құшағына қысып, тошалада тұратын кебеженің жайы осы араға де­йін болсын. Енді қызыл қобдишаға көшейік.
Қызыл қобдишаның да кілті үнемі шешемнің қалтасында. Жанынан бір елі ажырап көрген емес. Ол кісінің сол бейнесі қазір маған қауіпсіздік сандығының кілтін жанынан ажыратпай алып жүретін банктің бас директорын елестетеді. Жайлауға немесе қыстауға көшкен кезімізде, шешем бұлға ораған қызыл қобдишаны қоржынның бір жақ басына салып алып, атқа жайлана отырып, көштің алдында аяңдайды. Дәл сол кез­де шешем, үйтіп-бүйтіп әдеби шығармалар және ертегі оқып жүретін маған бір жердегі құпия қоймасын енді бір жерге көшіріп бара жатқан керуенбасы құсап сезілетін.
Кейде, шешем суға немесе көршілердің үйіне кеткенде, қызыл қобдишаны қолымызға алып, тесігі бар ма екен деп айналдыра қарап, шайқап-шайқап көреміз. Тым жеңіл. Әдет­те, бізге ішінде ат басындай алтын болмаса да, жұдырықтай асыл жатқандай сезілетін. Десе де ішінде не бары бізге үлкен сыр, шешілмеген жұмбақ.
– Мынаны кім қозғаған, ішіндегі дүниелер қорыс-қопа болып, әптер-тәптері шығып кетіпті, – дейтін шешем қобдишаның ішін ашып қарап жатып. «Қоймасы» толық екенін көрген соң, ары қарай көп қузамайтын.
Бір жолы әкем қойдың жүнін сатып ақшасын әкеліп шешеме ұстатқанда, ол кісінің судырлап тұрған көк қағаздарды аялай сипап қойып, қызыл қобдишаға салып жатқанын байқап қалдым.
Қызыл қобдишаның отбасымыздың «өсімсіз банкі» екенін сонда барып білдім.
Аға-әпкем қыстық-жаздық демалысқа тарап, үйге келіп, университетке қайтар кез­де, шешем қызыл қобдишаны ашып, он юаньдық, бес юаньдық ақшаларды санап қолдарына ұстатып жатады. Бастауыш мектеп оқитын мен маған да бір бес юань ұстатып қалар деген буалдыр үмітпен жанасалай келіп, мөлие қарап тұрамын. Қолыма қарға тышқан күн болған емес. Әр рет қарап тұрудан жалыққан мен жоқ.
– Мынау жетпейді, тәте, – деп бір ағам бір маусымдық қым-қуыт есеп көрсете бастайды. Ағам пәтуәсін айт­қан сайын, белін жүн жіппен буған бір бума ақшаға шешемнің қолы жиі қатынап, ағамның миығынан жымиюы көбейіп, төрде көзін бір ашып, бір жұмып мүлгіп жатқан әкемнің күрсінуі арта түседі. Ал әпкем болса бергенді ғана алып, үндемей отыратын.
– Жете ме? – деп сұрайтын шешем. Әпкем әкеме қарап қойып, үнсіз ғана бас изейтін. Десе де есіктен шығарда шешем әпкеме айырым бірдеме ұстатып жатқанын байқап қалатынмын.
– Қыз бала ғой, кімнің қолына қарап жапақтап жүреді, – дейтін шешем.
– Иә, көңіліне таупиық біткен байғұс баланың, – дейтін әкем разы бола, әдетінше қою қара мұртын ширатып қойып.
Қызыл қобдишаның отбасымыздың «қаржымен қамдау қайнары» екенін сонда барып білдім.
Қалампыр-бұрыш салып шай қайнататын анамның қызыл қобдишаның бір бұрышынан анда-санда алып шығатын бір ақ дорбасы бар. Айтарға ақ дегенімізбен, қалампыр-бұрыш сияқтылардың иісі мен түсі сіңген сарала-салтақ, кей жеріне айғыз-айғыз сызық түскен бұл дорбаның әу баста сәлдебоздан тігілгені анық.
– Сонда бұл қобдишаның ішінде не бар екен сонша жасыратын? –деп бір ағам қомпылдап кеп отыратын, – Қырық жылғы бірдеңелерді жинап не қылады? Адамның көзі дүниеге тоймайды, дүниеқорсыңдар-ақ!
– Мұны біз өлгенде көріне әкеткелі отыр дейсің бе, баяғы сол сендердің қамдарың ғой, – дейтін шешем жақтырмай.
Анық-қанығына жетпеген соң, ақ дорбаны қалампыр-бұрышқа ғана арналған жай бір дорба шығар деп ойлайтын едім.
Бір жылы үшінші ағам университет­тен өкпесі қабынып, недәуір ауырып келді. Шешем бір күн тапжылмай отырып, торсықтан үлкен, сабадан кіші бір шекпен «бала саба» тікті. Мені жұмсап, Көктекшедегі биебаудан қымыз алғызды. Ол кез­де, қымыз сату мен сатып алу атымен жоқ, елдің экономикаға құныға қоймаған кезі. «Гүрпілдетіп» бие сауып жатқанда барсақ, бізге қазіргі балалар жейтін «мақта кәмпит» сияқты көбік береді. Өте дәмді еді, шіркін!
Қымызды алып келген кез­де, анамның қызыл қобдишадағы ақ дорбасы жөніндегі танымым бірден өзгеріп, түсінігім тереңдеп сала берді. Шешем дорбадан түймедей-түймедей бірдемелерді алып шығып, сыртын қыра бастады.
– Бұл не, апа? – деп сұрадым. Шешемді «Апа» деп шақырамын.
– Күшала деген осы, – деді шешем, – Аршып тастамаса өте улы.
Бірнеше тал күшаланы «бала сабаға» тастап жіберіп, қымыз құйып, гүрпілдетіп піскелі тұрды. «Өте күшті болып кетсе адам уланып қалады», – деп, ақ дорбасынан тағы бір шөптерді алып, қосып жат­ты. Сол күннен тартып біздің үйде екі саба болды. Бірі – әдет­тегі іркіт сабасы да, енді біреуі – осы. Сабаны ол кез­де жүз, екі жүзге де­йін санап кезек-кезек пісеміз. Алайда шешем «бала сабаны» піскізбейді. Ақ тер, қара тер болып өзі піседі. Қымызды қайта-қайта татып көреді.
– Енді-енді бабына келе­йін депті жарықтық. Алқын-жұлқын немкет­ті піспей, бір сыдырғы піссең ғана қымыз дәмді, дәрінің өнімі жақсы болады, – деп қойып өршелене піседі, – Біздің осы піспек те тамаша. Жарықтық Сыршы бітеу тошыннан ойып беріп еді. Шешемнің пісіп болып екі білегін кезек уқалап отырғанын көремін.
Шешемнің ала жаздай тыным таппай ем-дом жасауымен ағамның науқасы түбегейлі сауығып, мектебіне кет­ті. Шешем көпке де­йін бір жақ иығын ала алмай жүрді.
Бір ағам үйленгеннен ке­йін, шешем немересін бес-алты жасқа де­йін бақты.
Бір жолы нәресте шырқырап жылап, арқасын тарап көрген шешем, ақ дорбасынан бір уыс шөп алып шығып, суға қайнатып, нәрестені сол суға шомылдырып жатып:
– «Шетпе шөп» деген осы болады, құлыным. Мұны қайнатып нәрестені шомылдырса шетпесін қоймайды, – деп түсіндірді маған, – ке­йін қатын алып, бала сүйсең саған да керек болар, біліп ал!
Немересінің тамағы қырылдап, дауысы біткен күні, шешем ақ дорбасынан тасқа ұқсайтын ақ бір зат­ты алып, суға езіп, баланың тамағына, екі құлағының артына, арқасына жағып, суды ұрт­татып, «кеңірдегіңе де­йін жүгіртіп, тамағыңды қырылдатып, жұтпай төгіп таста», – деп аңдып отырып, неше рет қайталат­ты.
– Апа, бұл не?
– Мүсәтір. Тамақ ауырғанды қолма-қол жазады. Осы күнгі келіншектер ұлт­тық ем-домнан хабарсыз, «ит­тің арты тырқ етсе» болды баласын емханаға сүйрей жөнеледі. Уколды көп салғызу, дәріні көп ішу балаға өте зиянды. Шама бар, алып-жұлып тұрмаған тұмау-сырқауға қазақы шипашақтарды қолданған жөн. Біздің тауларда не көп, дәрі шөп көп. Соның құнын біздің қазақ білмей-ақ жүр. Қытайлар қаладан келіп қона-түней жатып тамырымен қазып кетіп жатыр, – шешем ауыр күрсінді, – ақша үшін тұқымын тұздай құртатын болды имансыздар. Солардың табаны тиген жерге шөп шықпайды, әйтеуір». Оларға қой дейтін адам жоқ. Ежелден тартып күні бүгінге де­йін емкөс қазақтар өте зәру болмаса, дәрі шөпті тамырымен қазбаған. Ата-бабаларынан тартып жасап келе жатқан өздеріне тиесілі тіршілік ортасын ойрандаған келімсектерге қарсы шыға алмаған, төл намысын қорғай алмайтын азамат­тары көп ұлт­тың тағдыры не болар?!
Айт­қанындай-ақ, екі күннен соң бала жазылып кет­ті.
Ақ дорбаның анамның «дәрі тұлыбы» екенін сонда барып білдім.
Әлі есімде. Бір жолы екі ағам орманға отынға кеткен болатын. Біреуінің көзі көгеріп, бет-ауызы қан болып оралды. Орман арасына барып сөзге келісіп жат та кеп соғысыпты.
– Желкең үзілгір сол, ініңді өлтіре­йін деп пе едің? – деп жеңістік алғанның желкесінен түйіп-түйіп кеп жіберді шешем. – Бұл түрлеріңмен ке­йін де аға-іні болып жарытпассыңдар-ау!
Шешем қызыл қобдиын ашып, ақ дорбасынан бір тал маржан алды. Сосын, оны шөптің арасына лақтырып кеп жіберіп, екінші ағама бұйырды:
– Сүт піскенше тауып кел жаныңның барында! Анау өте қымбат маржан. Тауып келмесең бүгін үйге кіргізбеймін. Далаға жатасың, біліп қой!
Шешемнің айт­қанынан қайтпайтын, уәдеге берік жан екенін тұтас ауыл біледі.
– Таба алмадым, – деп сүмірейіп екінші ағам келді.
– Сен барып іздес, – деп таяқ жеген үшінші ағамды жұмсады, – таба алмасаңдар тамақ та берілмейді.
Шешем анадайдан бақылап отыр.
Шамамен бір сағат­тай уақыт өт­ті. Маржан табылмады. Бұлт­тарға жібек бояуын шашып, таудан асуға асыққан алтын табақ күн безіп бара жат­ты Көлқарағайдың жалына қарай.
– Сүт ішіп алып сен де барып іздесіп келе ғой, – деп шешем маған бір шыны сүт құйып берді.
Ары іздедік, бері іздедік. Табылар түрі жоқ. Біріміз іздеген жерді енді біріміз қайта іздеп жүрміз.
– Мұнымыз болмайды екен, – деді ағамның біреуі, – бағанағы маржан түскен аумақты үшке бөліп алып, шөптерді бірден ашып, тон ішінен бит қарағандай қарайық. Сүзіп шығайық.
Ақ маржанды ақыры тауып алып, бір-бірімізге қуана қарастық. Бағанағы күрең қабақ жағдай мүлде жоғалған. Риясыз күлдік.
– Берекелі болсаңдар алтын табасыңдар, берекесіз болсаңдар қолдарыңдағы асылдарыңнан айы­рыласыңдар. Ол асыл – ортақ күш, – деді шешем маржанды ақ дорбасына салып жатып, – «Саусақ бірікпей ине ілікпейді». «Тозған қазды топтанған қарға жейді». Қазақ мақал-мәтелдерін еске сақтап қана қалмай, оны нақты іс-әрекетке айналдыра білулерің керек.
Анамның ақ дорбасының «береке-бірліктің дорбасы» екенін сонда барып білдім.
Содан тартып анамның ақ дорбасы маған ертегілерде айтылатын ішінен іздегеннің бәрі табылатын әулиенің киелі тұлыбы құсап сезілетін болды….
Бұл күнде қызыл қобдиша да, анамның аялы алақанының иісі сіңген ақ дорба да менің жанұямда. Парқы: қызыл қобдишаға үй кітабы, неке куәлігі, баланың туу туралы куәлігі, диплом сияқты зат­тар салынған. Ал ақ дорбаның меншікті орыны өзгерген жоқ. Ішіндегі зат­тар азайғанымен, мен үшін аса қастерлі дүниелер бар: шешемнің бір жұп мыс білезігі және әкем көзі тірісінде таудан әкеліп берген 40-50 тал ақжүрек. Қызым Бағыжанар жөтелген кез­де, осы ақжүректі ұнтақтап қымызға қосып сапырып ішкізіп жөтелін, Ұлым Хақназар бір рет жаңбырда қалып жайсызданғанда, осы мыс білезікпен арқасын тарап ілмесін жазып алған едім.
Анамның ақ дорбасында әке-шешемнің ұрпақтарына қалдырған «ақ тілеуі» барын дәл сол кез­де білдім. Ата-ананың ұрпақтары үшін шыр-пыр болған пейілін, бодаусыз еңбегін, қадір-қасиетін көбіміз кеш сеземіз. Өкініш өзегімізді өртейді. Орынын толтыруға да кеш қаламыз……
Былтыр тамызда ұлымды ертіп кіндік қаным тамған Алтынкөлге бардым. Қыстаудағы ағаш үйіміздің жұрты қаңырап бос жатыр. Жұрт­тың тік төртбұрыш орыны дәні кеткенде қыстауда қалатын кебеженің сұлбасын елестетеді.
Теріскей жақтағы сыңсыған орманға қарап, көзім дымданып көп отырдым. Қолымда қойдың әбден қураған кәріжілігі. Күн қақтап, жауын шайып нілі кетіп, әбден ағарған. Иә, бұл, мүмкін, марқұм жапакеш әкем Қасымханның сол жылдары тап-таза мүжіп тастаған жілігі болар. Шешем Сағила да керемет өңді еді жарықтық. Әкемнің бармақ ізін тауып алатындай-ақ, жілікті ары-бері айналдыра қарап отырмын. Шарқ ұрған қиялым қиянды шарлады…Көз алдымда кеңістік экраны пайда болды….
Міне, жілік біртіндеп ұлғайып бір қойға айналды.
Осыдан тұп-тура отыз неше жыл бұрын екінші ағам үйленетін болып, құдалар от жаққан жерді көргелі келгенде, беткейдегі бір уыс қойды айдап келе жатқан өзімді, малдың басын көрсетіп, құдалардан бата тілеп, ұлы үшін жапақтап, әрі қуанып, әрі жұбанып отырған әкемді көрдім.
Қуанатыны, алда сәті түссе оң жағын қызартып келін түсіреді. Жұбанатыны, қолдағы азын-аулақ мал-мүлкі қалыңмалға кетеді, енді-енді беті бері қарап келе жатқан, сіңірі шыққан көтерем тұрмыс бастапқы нүктеге қайта барып нөлден басталады, тіпті әуелі, сан сәулесінің бойындағы бас нүктенің сол жағына өтіп кетуі әбден мүмкін….
Аядай ағаш үйдің бір жақ қабырғасын құлатып жіберердей шірене сүйеніп, торғай арбаған жыландай басын қақшитып, үй иелеріне көз қырын да салмай, жанарын құдасының дәл иығынан асыра, ашық тұрған есіктен алысқа тастап отырған тәкаппар құдағиына кінәлі болған балаша жапақ-жапақ қарап, оның көңіл суын қайтып табарын білмей қарадай сасқалақ күйге түсіп, қолын ысқылап, жаулығын бір шешіп, бір байлап, қобырай қалған самай шаштарын ақ жаулығының астына қарай тыққыштап, өңі бірде қызарып, бірде қуарып, «енді қайтсек болар?» – деген сұраулы кескінде көзінің астымен әкеме қайта-қайта қарап қойып, аяқ астынан әдепкі арынынан, сөзшең дарынынан айырылып, томардай ғана болып шөжіп, соншама, тіпті соншама аянышты шөгіп отырған байғұс шешемді көрдім… Көзінде екі тамшы жас: бірі – қуаныштың жасы, бірі – қарадай жәбірленудің жасы… Мүмкін, әке-шешем сол жолы өздерінің өмірде жалғыз, сүйенішсіз екендіктерін сезген де шығар-ау… Бірақ баласынан тепершік көрсе де, қарайған ұрпағының барына мәз әке-шеше, көзі жұмылғанша ешқашан құлазымайтын да шығар…..
Сол рет­тен ке­йін, қызыл қобдишаның талай уақытқа де­йін тарс жабулы тұрғаны есіме келді…
Жілікпен алдымдағы жерді еш мақсатсыз шұқылап отырмын. Бас қуысыма сан мың ара толып алғандай, миым быж-быж етеді. Кенет, көзім шырадай жанды. Топырақтың астынан алақандай ағаш тақтай шыға келді. Тәубә, дәл біздің үйдегі кебеженің бет тақтайы. «Сырлы аяқтың сыры кетсе де сыны кетпейді» деуші еді, мұның сыны кетсе де сыры кетпеген екен.
Оһ, сағым дүние-ай! Қашан, қай кез­де шағылды екен деші?! Қалаға да, далаға да бағыт­талған талай көшудің бірінде не өгізден, не жүк машинадан түсіп кетіп, «ажалы» ерте жетіп, «дәм-тұзы» таусылған шығар….
Көзімде жас, көкейде көп сұрақ. Артыма жалтақтай қарап кетіп барамын….
Қалтамда бағанағы тақтай. Мұны апарып анамның ақ дорбасына салып қоймақшымын.
Арт­та, дәл арт жағымда не жатыр екен, бұрылып бір қарайыншы, қане, сандалған санам не дер екен өзіме?!
Қаңырап қыстау жатыр елі азайған,
Жер жатыр жемтірленіп белі азайған.
Қадам ауыр, құр сүлдер қайт­тым үйге,
Көкірекке тұншығып мұңлы бір ән.
«Алла қалап, сәті түссе ендігі жолы жайлауға келермін» деп күбірлеп көлікті от алдырдым. Көлік кілтінде бір маржан салбырап тұр. Бұл, баяғыда өзім тауып алған анамның ақ маржаны-тұғын.

 

 

Қаусылхан ҚАСЫМХАНҰЛЫ