Жақында «Астана Медиа Пресс» баспасынан Қазақ­станның Құрмет­ті жазушысы, көрнекті көсемсөзші, Педагогикалық Ғылым академиясының академигі, профессор Марат Байділдәұлы Тоқашбаевтың «Уақыт жебесі» ат­ты бестомдық шығармалар жинағы жарыққа шықты. Алматыдағы Ұлт­тық кітапханада шығармашылық, ғылыми интеллигенция және қалың жұртшылық өкілдерінің қатысуымен таныстырылымы өт­ті.
«Уақыт жебесі» бестомдығының жалпы көлемі екі мың бір жүз бет­тен асады. Бұл бес кітапқа автор егемен еліміздің өсіп-өркендеу барысын арқау еткен. Дербес даму жолына түскен мемлекетіміздің тәуелсіздігін бекемдей түсу үшін аса қажет ұлт­тық идеологияны қалыптастыру жолдарын қарастырған. Сол мақсат тұрғысынан талдаулар, қоғамдық-саяси сараптамалар жүргізген. Әркімнің ұлт­тық құндылықтарды дәл ажырата білуіне, көзқарасын, мақсатын айқындай түсуіне жәрдемдесетін публицистикалық мақалалар, зерт­теу еңбектерін жазып, баршасын осы үлкен жинаққа топтастырған. Марат Байділдәұлы бұларды еліміз мемлекет­тік тәуелсіздік алғалы бергі дамуының отыз жылы ішінде орын алған маңызды кезеңдерінде өзі куә болған, тікелей араласқан оқиғаларға және тиісінше өрістеп келе жатқан қоғамдық ойға өзіндік үн қосу ретімен жазып отырған екен.
Бестомдықтың «Ұлт мұраты – ұлт­тық мемлекет» деп аталған алғашқы кітабында Марат Байділдәұлы: «Мен үшін ұлт­тық құндылықтардың, ең бастысы, Қазақ­станда Ұлт­тық мемлекет құру» деп ағынан жарылған. Оның бұл жүрекжарды сырын күллі бес кітапқа өзек болып тартылған лейтмотив деп қарауға болары анық.
Естеріңізде болар, тәуелсіздігіміздің әсіремақтанышқа құрылған белгілі бір кезеңінде «Ұлт­тық мемлекет құру» деген тіркес ауызға алынбайтын еді ғой. Биік ордамызды мекендейтін бір сарай сандуғашының сенімді түрде: «Ұлт­тық мемлекет – анахронизм» деп мәлімдегенін, «біз ұлт­тық емес, қазіргі заманға лайық азамат­тық қоғам құрудамыз» деп тынымсыз сайрап тұрғанын уақытында бәріміз естідік, оқыдық, тіксіндік, ұмытқан жоқпыз.
Мұндай ұранға ермеуге, тап бұлай адаспауға Мәкең оқырманын өзінің туындыларында өткір көсемсөзі күшімен ұдайы шақырып тұрды. Ол ұлт­тық мемлекет құрудың басты шарты – қазақтың ұлт­тық тілін шынайы мемлекет­тік тілге айналдыру екенін дәйектеді. Ұрпақты ұлт­тық құндылықтар арқылы ұлт­тық рухта тәрбиелеу ісіне мән беруге талай шығармасымен баршаның назарын аударып отырды.
Бұл рет­тегі автордың тұжырымдары бірінші томның «Ұлықтарымыз – ұлт­тық мемлекет» делінген бірінші бөлімінде тыныс-тіршіліктің сан саласына сыни көз салу жолымен тарқатып баяндалған. Жеңіл оқылатын нақты публицистикалық мақалалары арқылы билеушілердің мемлекетшілдік сезімді бағалауға, қолдауға ниет танытпайтынын көрсетіп, сондай немқұрайлы көзқарас салдарынан биліктің қазақ халқына іс жүзінде қилы залалын тигізіп жүргенін көрсетеді. Солардың ұлт­тық мүддені кері ысыруы салдарынан халыққа қандай қиянат­тар жасалғанын он салаға бөліп тізбелейді. Тіпті бұрынғы билік жол беріп қойған отбасы құндылықтарын жоюдың жымысқы жолдарын да заңи тұрғыда әшкерелейді. Бұлармен танысқан оқырманның ойлануға, айналасына ашық көзбен қарауға дағдыланары анық.
Ал кітаптың «Көкейтесті» деп аталған екінші бөлімінде Марат Байділдәұлы жұртшылыққа өзі жасаған ұлт­тық идеология жобасын ұсынған. Онда халықтың көке­йіндегі көп сауалды алға тартып, талдайды. Еліміздің конституциялық даму тарихына үңіліп, орын алып тұрған кемшіліктерді көрсетеді. Азамат­тық емес, ұлт­тық мемлекет құру керегін қарапайым оқушыға түсінікті тілде баяндап, биік мақсат­ты заңнамалық тұрғыда бекіту қажет­тігіне оқырманын иландырады.
Күрескер қаламгер Мәкең отыз жылдық тоқырау және соның салдары санатында көзге түсетін ахуалдың – ресми айтылатын жеті пайыз, іс жүзінде жетпіс пайызға жуықтайтын кедейшіліктің сырларын ашады. Мұндай әлеумет­тік ірі мәселені көзге ілмейтін билік тармақтарындағы шенеуніктердің іс-әрекет­терін, іс жүзінде «ең жемқор, ең парақор» боп шыққан билеуші партия үміткерлерінің сайлау қарсаңында үйіп төгумен шұғылданатын ақылға сыймайтын уәделерін әшкерелейді.
Бұл орайда көсемсөзші Марат Байділдәұлының «Отыз жылдық тоқырау», «Адасқан Ата Заң», «Алдарқату анатомиясы» ат­ты мақалалары өте көрнекі де танымды шыққан. Ол өткен отыз жылда «ұлтаралық қатынастың қате формуласы қалыптасты» деп батыл тұжырады. «Мемлекет, құқық қорғау органдары, ең алдымен, мемлекет құраушы халықтың өкілдерін қорғаудың орнына, келімсектерді төбемізге шығарды» дейді. Кейбір ұлт өкілдері арасында көрініп қалатын жанжал, кикілжің біткенді тұрмыстық келіспеушілікке балап, кінәні қазаққа аудара салу мысалдары қай-қайсымызға да таныс қой. Кезінде теледидарда жүретін хабардың кемі жартысы мемлекет­тік тілде болсын деген талапты түн ортасы ауа қазақша концерт беру жолымен «орындау­шылардың» зымиян әрекетін әшкерелеп сотқа берген азамат­тардың меселін құқық қорғау органдары «заң талабы бұзылған жоқ» деген желеумен қайтарып тастап жүргені де көпке мәлім. Міне, осындай, туған халқының мүддесін аяқасты ететін заң қызметкерлерінің жалпақшешейлік көзқарастарынан қорытқан ойын солай айта келе, Мәкең оның себептерінің бірін тереңнен, «адасқан бағыт» пен «иммунитетсіз идеологиядан» іздеп, оны шешудің нақты жолын нұсқайды.
Сондай-ақ әрине, публицистің көрші ел билеушілері төндірген ядролық қоқан-лоққыға да, 2022 жылғы қаңтар қырғынына да жайбарақат қарай алмайтынын көрсетеді. Мәкеңнің бұларға қатысты сыни пікірлері де, ой толғаулары да оқырманын тәнті етеді. Сондай-ақ ол билік жол берген тарихты бұрмалау­шылыққа төзбейді. Тәуелсіздікті баянды ету үшін аса қажет шаралар кешенін жүргізудің орнына коррупцияның кең қанат жаюын сынайды. Осындай мысалдар да жазушының өткір публицистік қаламына арқау болған.
«Назарда – әлемдік оқиғалар» ат­ты үшінші бөлімде шетелдерде, ТМД аумағында болып жатқан оқиғалар қазақ мүддесі тұрғысынан талданған. Ал «Әдептілік әліппесі», «Қазақи әдеп бастаулары» делінген төртінші, бесінші бөлімдерде бүгінгі тыныс-тіршілігіміздің көріністері сөз болады.
«Уақыт жебесінің» 2-кітабына «Тұғыры биік тұлғалар» деген ат берілген екен. Бұл томға автордың Қазақ­станның тәуелсіздігін қалпына келтіруге, ұлт­тық рухымызды тоталитарлық кезең қыспақтарынан сақтап қалуға, материалдық және рухани құндылықтарымызды еселей түсуге үлес қосқан жекелеген тұлғалар хақында жүргізген зерт­теулері негізінде жазған эсселері, очерктері, түрлі сұхбат­тары енгізіліпті.
«Азат­тық үшін алысқан» ат­ты алғашқы тараудағы Жетісу аймағында өткен ғасырларда өмір сүрген батырлар мен билер туралы мақалалар, «Ел тұлғалары» бөлімінен танысатын ұлт ұстазы атанған әйгілі Халифа Алтай мен Алаш қайраткері Садық Аманжолов, заманымыздың үлкен қайраткері Дінмұхамед Қонаев пен оның ата-анасы, тәуелсіздік дәуірінде ел сүйіспеншілігіне бөленген күрескерлер – философ Сәбетқазы Ақатаев, ақын Шона Смаханұлы, академик Әбуәли Қайдар, өзге де әдебиет, өнер, ғылым салаларындағы көптеген белгілі тұлғалар және жұртқа беймәлім тума талант Әділбай Жаниязов жайындағы мақалалар ерекше танымдылығымен ерекшеленеді. «Ғылым мен өнер тұлғалары» тарауындағы қызықты сұхбат­тардан түрколог Алтай Аманжолов, мажар оқымыстысы Қоңыр Мандоки, ғалым Еренғайып Омаров, әнші Нұрғали Нүсіпжанов, әйгілі «Дос-Мұқасан» ансамблін құрған Досым Сүлеев секілді тұлғалармен танысамыз.
Бестомдықтың «Алапат соғыс ақиқаты» ат­ты үшінші томында автор кеңес-герман соғысының көпшілікке беймәлім, ке­йінгі кезге де­йін құпия ұсталып келген тұстарын көптеген тың деректер келтіру жолымен айқара ашып береді. Ұзамай 80 жылдығы атап өтілмек Жеңіске жаңаша көзқарас қалыптастыру қажет екенін уағыздайды. Жай ғана уағыздап қоя салмай, ортаға тастамақ ұсынысын дәлелді түрде сеніммен дәйек­тейді. Солармен қатар осы «Жеңіс қайғысы» аталған алғашқы тарауда 28 панфиловшы ерлігі, Ленинград блокадасы сынды совет­тік мифтерді де әшкерелейді. Қазақтың шын қас-жауын айқын тануға шақырады. Ал «Жеңіс қаһармандары» тарауында Бауыржан Момышұлы бастаған қазақтардың ерліктеріне тоқталады.
Жазушы қайта құру жылдары неміс еліне шеккен сапары барысында көрген-білгенін, түйген ойларын «Соғыс салған жара» тарауына енген мақалалардың бірқатарына арқау еткен. Мұнда оқырман қазақ қана емес, түрік халықтарының мүддесін жыртқан, соғыстың алғашқы жылының соңына қарай жұмбақ жағдайда қаза тапқан әйгілі тәуелсіздік күрескері Мұстафа Шоқай бейітінің табылу тарихымен танысады. Біздің елдегі жұрт арасына кең тараған мағлұмат бойынша Мұстафаны фашистерге қызмет етіп жүрген Уәли Каюмхан 1941 жылы улап өлтірді делінетін, соның шындығын білмекке, ізденімпаз қаламгер өзі іссапармен Германияға барған шақта аман-есен жүрген қарт зейнеткермен кез­десіп, оған тікелей көке­йіндегі сауалын қояды. Отыз алты жасында фашистік Германия қарулы күштерінің атышулы Түркістан легионын ұйымдастырушылардың бірі болған, содан бері сонда – Германия Федеративтік Республикасының Дюссельдорф қаласында тұрып жатқан сексеннің ортасындағы Уәли Каюмханмен Мәкеңнің әңгімесінде айтылған пікір оқырманды соғыс кезінің тағы бір құпиясына сілтейді.
Кеңес-герман соғысына қатысты танымды да қызықты деректер осы томның қорытындысы іспет­ті бесінші тарауында келтірілген. Солардың ішінен бұрын айтылмай келген мәлімет­ті, әсіресе америкалықтардың Жеңіске қосқан елеулі үлесі жайлы оқисыз. Мұнда келтірілген деректердің көп оқырман үшін мүлде тосын болып көрінері рас, дегенмен қай-қайсысы да мақаланы оқыған соң жылдам иланады, өйткені кеңестік насихат қайта құру жылдарына де­йін мұқият жасырып қойған шындықты жазушы сенімді дереккөздерге сүйеніп, қарапайым тілмен айқара ашып көрсетеді.
«Диалогтер дүбірі» деп аталған төртінші томда автордың тәуелсіздік жылдарында белгілі тұлғалармен сұбхат­тасуы, баспасөз, телевизия салаларында түрлі қызмет­тер атқарған әр кез­дерінде өзінің де журналистерге қилы тақырыпта берген сұбхат­тары бар. Сондай-ақ осында ол жайында жазылған мақалалар, оған арналған өлеңдер топталып берілген. Осыларда айтылған деректер, пікірлер мен ойлардың бейнелілігі, көрнекілігі тәнті етеді, бұлардан дербес даму жолымен жүріп келе жатқан еліміздің басқан қадамын, тыныс-тіршілігін айқын танып білуге болады.
Бұл томның алғашқы тарауы «Қаламның ұшында найзаның күші бар» деп аталып, Марат Байділдәұлының республикамыздың Германиядағы елшісі Нұрлан Онжановпен жүргізген, екі ел арасындағы өзекті мәселелерді қозғап, әлемдегі жетекші елдердің бірі санатындағы мемлекет­тің озық тәжірибесін пайдалану, өзара ынтымақтастықты тереңдету хақындағы ұсыныстар дайындау және әрине, әдеби байланыстарды, неміс еліндегі қандастарға мәдени қолдау көрсетуді жетілдіру жолдарын арқау еткен сұхбатымен басталған. Одан ары автордың Қазақ­стан Республикасының вице-премьері Нағашыбай Шәйкеновпен құқықтық реформа қадамдары жайындағы танымды әңгімесі беріліпті. Ал Қазақ­станды басқарудың президент­тік формасын таңдау қажет­тігін тұңғыш ұсынған және оны қарауды Жоғарғы Кеңестің күн тәртібінен алып тастау Мәскеу тарапынан талап етілгенде дәлелді қарсылық білдірген академик, заң ғылымдарының докторы, профессор Сұлтан Сартаев сұхбат барысында Мәкеңе әлем таныған қазақ мемлекет­тігінің қалыптасу кезеңдерінен мазмұнды сыр шертіпті. Марат­тың Мәскеуге барып, РСФСР Президент­тігіне кандидат Аман Төлеевпен әңгімелесуі де сүйсінтеді, сұхбат өте тартымды, мазмұнды шыққан.
«Егеулі найза қолында» ат­ты тарауда автордың республикалық «Егемен Қазақ­стан», «Айқын», «Заң газеті», «Жетісу», «Дала мен Қала», «ADAM ATA-HAUA ANA», «Жас алаш» газет­тері, «Qamshy.kz» сайты, «Адырна» ұлт­тық порталы, «Тілеуқор» журналы, басқа да басылымдардың тілшілеріне түрлі маңызды тақырыптарда берген сұхбат­тары жинақталыпты. Бұларда автордың ұлт­тық мемлекет, ұлт­тық идеология, мемлекет­тік тіл, тәуелсіздік күні, қоғамды түзету жолдары, имандылық сынды сан алуан күрделі сұрақ төңірегіндегі көзқарасы көрсетілген.
Ал «Көсемсөздің шебері», «Күресте қайтпаған, ғайбат сөз айтпаған» тарауларында Мәкеңнің қаламгерлігін, қайраткерлігін бейнелеген мақалалар мен әр кез­де оған арнап шығарылған арнау өлеңдер орын алған.
Бестомдықтың «Отбасылық өрнек» деген бесінші томында автордың той мәдениеті, әдет-ғұрып, салт-дәстүр ерекшеліктері, дін мен дәстүр, жоғары адамгершілік қасиет­тер жайындағы ой-толғамдары мен пікірлері арнайы тақырыптарға жіктеліп, үйлесімді топтастырылған. Бұл томда ислам құндылықтары мен қазақы дәстүрлердің үндес тұстары қарастырылады.
«Дін – дәстүрдің таразысы десек, дін мен дәстүр халқымыздың сыртқы ықпалға төтеп беретін рухани иммунитеті» дейді автор. Осындай ұстаным негізінде халықтың діни сауатын көтеруге көбірек көңіл бөлуді көздейтін нақты ұсыныстарын тұжырымдайды.
Аталған бесінші кітаптың соңғы жағына Мәкең америкалық аборигендердің даналықтарын, Цезарь мен Август дәуірінде өмір сүрген римдік мим, яғни қысқа сахналық көріністер ақыны Публий Сирдің қанат­ты сөздерін, ежелгі қытай фәлсафашысы, ілімі мемлекет­тік идеологияның негізіне қойылған ұлы Конфуцийден бастап, бертінгі кеңестік Хрущевке де­йінгі бірқатар ойшылдар мен мемлекет қайраткерлерінің қазіргі заманды тануға септесетін афоризмдерін іріктеп, қазақшаға тәржімелеп берген екен. Олар осы тілге тиек етулі бес кітап сызылған басты идеяның адамзат ақыл-ойынан алынған тіреуіші секілді әсер етеді.
Кітап «Найзасы болған Алаштың» деген тақырыппен автордың өмірі мен күрескерлік қызметінен елеулі мағлұмат беретін ақпарат­тық мақаламен түйінделген. Бұл жалпы осынау бестомдықтың түйіні іспет­тес болып шыққан.
Күрескер-қаламгер Марат Байділдәұлының «Уақыт жебесі» ат­ты бестомдық шығармалар жинағына шағын шолуымызды аяқтай келе, осынау мазмұнды жинақтың тәуелсіздік азамат­тарының, ел қызметіне жегілуге жұлқынулы жастардың, жалпы барша көпшіліктің сенімді сырласы болуға сұранып тұрғанын атап айтқымыз келеді.
Орайы келіп қалғандықтан, күні бүгінге де­йін дұрыс шешімін таппай келе жатқан таралым мәселесіне де тағы бір назар аударғанды жөн көреміз. Өйткені жақсы сөз игі іске қозғау салуы үшін, ол ел мүддесіне қызмет ететін жақсы сөз, айталық, әңгіме етіп отырған «Уақыт жебесі» оны тұтынуға тиіс әркімге, қоғамымыздың басты байлығы – әр адамға жетуі керек. Қазір бәрін ақшаға тіреген заманда оны мүмкін ету оңай шаруа емес екені белгілі, дегенмен қанша терістесек те, кеңестік дәуірдің жұрт ісіне пайдалы тәжірибелерін қазіргі заманға лайықтап жаңғыртуды ойластыру ләзім. Басқаны есепке алмағанда, әр ауылда пошта бары анық қой, демек, осы желіні ұтымды пайдалану тәсілдерін билік пен халықтың бірлесіп қарастырғаны жөн болар еді…
Жә, бұдан әрі ауа жайыла бермей, басты тақырыбымызға оралайық: ұлт мүддесіне адал шығармашыл тұлға ретінде Марат Байділдәұлы (Тоқашбаев) өзінің жетпіс бес жылдық мерейлі жасында елін сүйетін оқырманға жоғарыда өзіміз қысқаша таныстырып өткен танымдылығы ересен «Уақыт жебесі» жинағын ұсынып отыр. Біз жазушыны осы тамаша бестомдығымен шын жүректен құт­тықтаймыз да, оқушы жұртшылыққа бұл бес кітапқа түзілген маңызды мәселелерден рухани ләззат алып, отаншылдық, отансүйгіштік сезімін ұштай түсуді тілейміз.

Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ