Мен бар ғой көзімді ауыртып, телеарнаға қарамаймын. Не газет-журнал оқымаймын. Осыныма қарап, «мына сорлы дүниеден мақұрым екен» деп ойламаңдар. Керісінше, дүниенің төрт бұрышының жаңалықтарын білетін менен асқан адам жоқ.
Елдегі саясат дейсің бе, әлеумет­тік жағдайдың барысы мен ағысы дейсің бе, экономикамыздың даму деңгейі дейсің бе, жаңа Қазақ­станнан «Таза Қазақ­станға» қалай тез көшіп жатырмыз дейсің бе, құдай-ау мұның бәрімен таныспын. Бұлардың бәрі отандық ішкі жағдайлар ғой. Мен дөңгеленген дүние­нің түгелімен, халықаралық жағдайлардың бәрімен таныспын.
Ал енді сұрақ қой. «Қалай таныссың?» деп.
Мен жеңіл машинаға отырмаймын.Тек қоғамдық көлікке, автобусқа отырам. Билетім тегін. Өйткені Астанада зейнеткерлерге билет тегін. Сол билетім бар. Баратын жеріме бір автобустан түсіп, екіншісіне отырып алып, ағылған ақпарат­тың ортасына күмп берем. Бұл құлақ шіркін, тыңдамайын десе де еріксіз тыңдауға мәжбүр. Өйткені біздің қазағымыз сыр жасырмайтын ақ көңіл халық. Астананың қақ төрінде, мәдениеті жоғары елордада тұрып жатса да олардың этикамен, әдеппен әй ісі жоқ-ау, ісі жоқ. Бүкіл шаруасын көлікке отырғанда телефонмен бітіріп алады. Тіпті айналасында ешкім жоқ, жалғыз өзі отырғандай сезінетінін қайтерсің?! Ойлаймын, Алла қаласа қоғамдық көліктегі бейберекет сөздерге де тыйым салуға жоғарыдағылар заң шығаратын шығар деп. Өйткені сөз – адамды бұзатын нағыз қару.
Баратын жерің қашық болған соң көліктен түсіп қалмайсың. Тыңдайсың. Кейбіріне күлкің келеді. Кейбіріне жылағың келеді. Кейбірін аяйсың.
– Әй, Күлайна, құдағиыңда ми жоқ сенің! Әрине, өкпелеме сен. Мен тура айтам. Әнеу­гүні менің апарғаныма қайтарғанын айтайын ба? Украинский жүзік! Одан да бермей-ақ қойғаны дұрыс еді Естіп отырсың ба, Күлайна? Ал менің ол құдағиға не апарғанымды білесің. Әлде «соны бере сал» деп сен айт­тың ба?! Мен оған жалтылдатып российский білезік тақтым емес пе? Подругам болған соң сенің абыройыңды көтере­йін деп…
Ана сөзді айтып отырған әйелге еріксіз көз тастайсың. Қолындағы телефонды құлағына қысып алған, екі көзі шатынаған әйел көресің. Әрмен қарай осы құдағилардың алыс-берісі таусылмай жыр болып кете береді. Тыңдағың келмесе, автобустан түсіп қал. Бірақ сен ілгері жылжуың керек. Баратын жеріңе әлі біраз бар. Әрмен қарай тыңдайсың. Бұған күйесің бе, күймейсің бе?
Автобустың терезе тұсынан бір ер адамның дауысы шығады.
– Братан, мен ғой ағаң Айдаш. Таныдың ба? Көптен бері хабарласпадың ғой дейсің бе? И…и жұмыс іздеп… мына Астанадан әрең таптым. Қарауылмын. Бір күн істеп, екі күн демалам. «Класно!» дейсің бе. Құдай-ау мұның несі класно. Машинам жоқ таксовать ететін сенікіндей. Төрт жігіт бір пәтер жалдап тұрып жатырмыз. Бір күн қарын аш, бір күн тоқ дегендей… Өй, әкең… қазір пәтерді де қымбат­татып жіберді. Братан, сенің жұмысың бар ғой. Бір аптадан соң айлық алам. Жаңа тұрып жатырмын ғой жұмысқа. Қысылып тұрмын. Маған 25 мың ақша бере тұрасың ба? «Қатыным Дубайға бара жатыр» дейсің бе? Сол қатыныңнан алып берсейші. Сен мені білесің ғой. Қайтарам. Қап! Бар сенгенім сен едің? Енді не істедім? Дауыс тоқтайды.
Осы сәт ақша сұрап тұрған әлгі жігіт­ті қат­ты аяп кетесің.Ол терезеге қарап, жылап тұрғандай көрінеді. Ішіңнен ойлайсың. Бүкіл автобустағы отырған адамдар оған мүсіркеген сыңайлы ма, жоқ па. Бәрі үнсіз, жайбарақат. Басыңа ой келеді. «Осы сөзді көлікке отырмай тұрып-ақ оңаша сөйлессе болмас па екен? Қайран қазекем-ай! Бар тағдырын жұрт алдына жайып салып…» дейсің. Ер-азамат­тың бұл ісіне күйесің бе, күймейсің бе?
Келесі аялдамадан жұрт­ты баса-көктеп жас бозбала отырады. Қолында мобильді телефон. Сөйлеген сөзі үзілмейді. Жалғасып жатыр.
– Ты, что, әлі зачеть тапсырған жоқсың ба? Сендердің группаларың все дураки. Біз бәріміз уже тапсырып қойдық. «Қалай?» дейсің бе. Мы же скинули по 10 тысячи Айжан Ақбереновнаға. Представляешь, 200 мың жинап бердік. Сосын, староста Айнагүлден зачетканы беріп жібердік. Бір күннен ке­йін бәріміз зачеткамызды алдық. Сендер де сөйтпейсіңдер ме? Хи-хи-хи… «Олай болмайды» дейсің бе? Еще как болады. Ей, тоже жить надо?
«Қап! Мына бала қай университет­те оқиды екен? Оқытушы Айжан Ақбереновнаның абыройын төкті-ау. Мына автобуста отырғандардың ішінде біреу-міреу таныса ол оқытушыны» деп отырасың. Танымасаң да балалардан ақша алып, зачеть қойып берген оқытушыны сырт­тай аяйсың. Қандай оқытушы, қандай студент? Күйесің бе, күймейсің бе?
Енді мына бір кісінің дауысы тура трибунада сөйлеп тұрғандай. Екпінді. Бір мен ғана емес, жұрт­тың бәрі енді соған бұрылды.
– Қойсаң қой! Жаңа Қазақ­станды қойып, ескісін іздейсіңдер әлі. Неге қоймайсыңдар осы, жалпақтауды, а? Біз алға қарай емес, артқа қарай кетіп барамыз ғой! «Ел тыныш қой» дейсің бе? Иә, ел тыныш. Мамыражай күй кешіп жатырмыз. Тіпті ұйықтап жатырмыз. Бізді бұдан жетпіс жыл бұрын Міржақып Дулатов та оята алмаған. Керек десең, әлі ұйықтаймыз. Ауылың да, қалаң да осындай.
«Пәленшеев деген мен Түгеншеев тура қызмет орнынан ұсталыпты» деп телеарнадан хабар арасында жылт ете қалады. «Айпырым-ай» деп ойлайсың. Артынша ол жаңалық басқаша болып шыға келеді. «Астапыралла!» деп жағаңды тағы ұстайсың. Істі болды деген адам Дубайға отбасымен барып, демалып келеді де, бұрынғы қызметінен жоғары қызмет­те креслода отырады. Ол адам үндемей отырса да жақсы ғой. Бет деген шімірікпей: «Жаңа Қазақ­станды дамыту жолында мынадай іс жоспарланған. Сол мынадай жолмен атқарылып жатыр», – деп телеарнада сөйлеп отырады. Осыған күйесің бе, күймейсің бе?
Түсінбеймін. Кісі өлімі деген мысықтың өлімі сияқты болып кет­ті. Оған мүлде мән бермейді. «Бүкіл әлемдегі процестер осындай» дейсің бе? Сол әлеммен біз теңесіп жатырмыз ба? Оқысақ та, шоқысақ та, үйреніп тәжірибе алсақ та әлемге қараймыз.
Бір ішуге тамақ бар. Бір киюге киім бар. Күн көріске жұмыс бар. «Жұмыс жоқ, жұмыс жоқ» деп айта бермеңдер дейді. Құмырсқаның илеуіндей жыбырлап жазда көше сыпыратын, гүл отырғызатындардың бәрі «Менің таза еңбегім мұнша тұрады, сонша еңбекақы төленсін» деп шарт қоя ала ма? Қоя алмайды. Жұмысқа тұрғанына, не берсе де соны алғанына мәз.
Қыста қар күрейтіндер, қарды машинаға тиеп сыртқа шығаратындар, көше тазалайтындар, боқтық таситындар бұл мекемеге жұмысқа тұруға тамыр-танысын салып, ақша беріп әрең орналасқандар.
Ал бармағына бал жағып соры-ып отырған шетелдік «Yandex» фирмасы өздеріне шопыр боп тіркелгендер арқылы табысты шаш етектен тауып отыр. Сонау Тараз, Шымқала, Семей, Қызылорда, Қарағанды, Өскемен, Алматы облыстарынан Астанаға жұмыс іздеп келгендер аздаған табысы үшін ғана «Yandexке» разы.
«Glovo», «Wolt» фирмалары да қалыспай ас мәзірін телеарнадан жарнамалап мейрамханалардан тапсырыс берген үй-үйлерге, дорба-дорба дәм тасымалдауды күн өткен сайын жетілдіріп келеді. Бұл жұмысқа күн көріс үшін қазір жастар тартылып отыр. Осындай жұмыс барда кім зауыт, фабриканы ойласын. Астанада ең қолайлы жұмыс қазіргі – осы. Қолайлысы мынада: Қалада тіркелуде барсың ба, жоқсың ба, түрмеден қашып келдің бе, жоқ па, оны сұрап бас қатырмайды. Аты-жөніңді айтсаң болды, тапсырыс аласың, жеткізер жерге жеткізесің. Қолыңа тиын-тебеніңді сол сәт­те береді.
Мұның сыртында Астанада шіренген байлар да баршылық. Солардың үйін күзететін, балаларын бағатын, мектепке алып барып, алып келетін, әйелдерінің тырнағын алып, бетін бояйтын, қысқасы, малайлық жұмыстар да жетіп-артылады. Кредит қысқанда керілуге шама жоқ. Байларға да малайлық жұмысқа баратындар баршылық. Демек, жұмыс бар. Малайсың ба, малярсың ба сенен кім сұрап жатыр? Өйткені еңбек кітапшаң жоқ. Зейнеткерлік қор туралы мүлде ойламай-ақ қой.
Жаңа Қазақ­станда бәрі бар. Кредит алуға банкте ақша бар. Арендада тұруға пәтер бар. Пәтерді тым-қымбат қып беретін адам тағы бар. Тойлауға той бар. Мерекелеуге мереке бар. Кейде мереке түрлері жарты айға созылып кетеді. Демалуға уақыт бар. Енді не керек сендерге дейді? Осыған күйесің бе, күймейсің бе?
Автобустағылардың бәрі қолындағы телефонмен арғы жаққа ұрсып отырған әлгі адамның арқасынан қағып, шын ризалықтарын білдіріп, келген аялдамаларынан түсіп қалып жатыр. Міне, саясат­тың да бағасы автобус ішінде, бұқара арасында қалай беріліп жатыр. Бұған сіз не дейсіз?
Мен Үкімет­тің адамы болсам, ешқандай референдум жасамай-ақ, автобуста бір-екі күн жүріп-ақ бұқараның тыныс-тіршілігін білер едім. Ал енді осы естігендеріме күйе­йін бе, күйме­йін бе?

 

Өріс Яшүкірқызы
Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты,
Қазақ­станның Құрмет­ті жазушысы