Не болды? Қалай сөнді отың ішкі?
Қаладың қалай әнсіз отырысты?
Гауһарын табиғат­тың жаныңдағы,
Теңізге тастағаның өкінішті…
Күләш АХМЕТОВА

«Итальянец»

Біздің аядай ауыл Жайылмадан ақын да, жазушы да, әнші, күйші, биші, балуан да шыққан. Ал суретші жоқ.
Рас, Пернебай Дүйсенбин бала кезінен күні бүгінге дейін сурет салады. Бірақ соңына түсіп, кәсіби суретші болмады. Пернекең: «Аманкелдіден жақсы суретші шығатын еді», – деуші еді. Атақты Аманкелді Сембинді айтып отыр.
Сол сағынышқа, аты аңызға айналған тенор Аманкелді Сембин туралы әлеужеліде жазыла бастады. Тақырыпқа тағы бір оралу, даңқты өнерпаздың рухы алдындағы парыздың өтеуіндей көрінді.
Шерхан Мұртаза «Егемен Қазақ­станға» басшы болып келген жылы редакцияда Наурыз тойланды. Әдет­те сырт көзге сұсты көрінетін Шерағаң өзі де қазақшадан бастап, татаршаға кетіп әуелет­ті. Бәрімізге бір-бір әннен «салық» салды. Маған келгенде: «Бұл Сарысудан, менің қайын жұртымнан. Осы елден кезінде Сембин деген жұлдыз шыққан, сол жұлдызды бәріміз жабылып жүріп өшіргенбіз. Сол өзі қайда қазір, тірі ме екен?» – деді. Бұл сауал ойымдағыны айтып қалуға жақсы себеп болды.
– Бар, Шераға. «Сол шіркіндер қайда екен?» деген рубрика ашып, кезінде жарқ етіп шығып, жоқ боп кеткен талант­тарды іздесек деген ойдамыз. Әбекең Жүргеновте сабақ береді екен. Кездесуге келісіп қойдым, – дедім.
– Созба, – деді.
Шерағаң рубриканы «Сол жайсаңдар қайда екен?» деп өзгерт­ті. Алғашқы мақалам Абылай Түгелбаев туралы «Хансуға аты мәлім артист болған» деп аталды. Содан соң Жұлдыз Баймолдинаны іздедік т.б. Көп ұзамай Аманкелді Сембин туралы «Қарғаш» деген эссем жарияланды. Редакция телефонында тыным жоқ. Хат басып қалды. Бастығымыз Аян Нысаналин. Қызметкерлері – А.Бөкен, Ә.Меңдеке, Қ.Тоқсанбай және мен. Бірнеше күн өткен соң редакцияға Әбекең өзі келіп, жуып берді. Ортада Асқар Сүлейменов, Аян аға бар. Бұл кісіні Италияға, «Ла Скалаға» шығарып салардағы банкет­тің тізгінін ұстаған Асағаңның әңгімесі тіпті әсерлі болды. «Слушай, итальянец», – деп бастайды да тоқтаусыз төгіледі. Шерағаң – Жоғарғы Кеңестің де депутаты. Бір күні шақырып, әншінің жағдайын сұрады. «Мәз емес, екі баласы, жеңгемізбен бір жарым бөлмеде тұрады. Оның жартысын рояль алып тұр», – дедім. «Менің атыма арыз жазсын», – деді.
Арызды дайындадық. Шерағаң «Заманбек Нұрқаділовке» деп шекесіне шиырып қол қойды. Әншіге Мамыр шағынауданынан 4 бөлмелі пәтер берілді. Ол енді ұзақ әңгіме. Бұл оқиғаны «Қазақ әдебиетінде» жарияланған «Зәкеңнің соңғы сұхбаты» ат­ты мақаламда айтыңқырадым-ау деймін.
Әнші өміріне қатысты пікір білдіріп жатқандардың басым бөлігі «біз талант­ты бағалай білмейміз, өз қолымызбен өлтіреміз» дегенге саяды. Әзелден қалыптасқан осы қатаң айыптауға талант табиғатын түсінуге жасалған талпыныс тұрғысынан үңіліп, ой өрбіткім келіп отыр. Рас, талант­ты адамға қай кезде де, қай қоғамда да оңай болмаған. Жай адамдардың өмірінің жартысы құр бос сөзбен өтсе, талант­ты адамдардың өмірі күреспен өтеді. Олар қоғаммен қарама-қайшылықта өмір сүреді, оның артықшылығы да сонда. Қан жалаған қаншықтай қыңсылап келіп қабатын қызғаныш деген қызыл ит және бар. Сол пәлекетпен күресу үшін де дарынды адамға қосымша қаскөй дарын керек. Бұл жағынан келгенде көп талантқа ондай құдірет берілмеген және оған құлықсыз. Талант­ты адам оның деңгейіне түсіп, төмендей алмайды, қулық-сұмдықты ойламайды, арыз жазбайды, арзу айтпайды, оны ар көреді, содан соң да азап шегеді. Оның осы «осал» тұсын ортаны бермей жүретін орташа талант­тар ұтымды пайдаланды. Музыкалық сауаты жоғары, бірақ дауыс бермеген дарынсыз орташа талант есесіне бұл жағынан екі есе талант­ты болып шығады. Міне, солар үшін, бақастыққа батқан қазақы орта үшін Еуропа төрінен келіп жарқ ете қалған Сембин синдромы аса қауіпті еді.
Әрине, оған қамқорлық жасауда аянып қалмаған азамат­тар да болды. Соған қарамастан белгілі бір ортадағы бәсекелестік ызғары әлденеше есе «құдірет­ті» еді. Орташа деңгейдегі шенеунікпен ауыз жаласқан орташа талант­тың бұның биік болмысын бәсеңдетуге келгенде әлдеқайда тегеурінді болғаны да жасырын емес. Надандық деген дерт­ті ешқандай тәуіптің емдей алмайтыны тәрізді, қоғамда да орташа талант­тардың ортаны бұзып-жарып жүретінін де әлі ешкім ретке келтіре алған жоқ. Орыстардың «Талантам надо помагать, бездарные пробьется сами» дейтіні де содан.
Орташа деңгейдегі шенеунік. Өкінішке қарай, осындайлардың қолына биліктің майлы жілігі тиеді де, қас қылғандай ол талант­ты адаммен жұмыс істейді. Бұлай кеше де болған, бүгін де бар. Дарынның тағдырын шенеуніктер шешкен. Демек, тұлпардың тағдыры мәстектің қолында болған.
Сол орташа деңгейдегі шенеуніктердің кесірінен біз жылдар бойы талант­ты адам мен еңбекқор адамды шатастырып келдік. Жалпы, бұл өзі ұшы-қиырына бойлап болмайтын тылсым, түпсіз терең тақырып. Оқырманға ойымызды жеткізуге бел байлаған соң, оның үстіне аса дарынды Сембиндерді сағынған са­йын бұл бағыт­тағы бір жылы ағыстар мен аңсарлар сізді иіріміне тартып, өзгеше ойлау жағдайына ден қойғызады.

Әнші өміріне қатысты пікір білдіріп жатқандардың басым бөлігі «біз талант­ты бағалай білмейміз, өз қолымызбен өлтіреміз» дегенге саяды. Әзелден қалыптасқан осы қатаң айыптауға талант табиғатын түсінуге жасалған талпыныс тұрғысынан үңіліп, ой өрбіткім келіп отыр. Рас, талант­ты адамға қай кезде де, қай қоғамда да оңай болмаған. Жай адамдардың өмірінің жартысы құр бос сөзбен өтсе, талант­ты адамдардың өмірі күреспен өтеді. Олар қоғаммен қарама қайшылықта өмір сүреді, оның артықшылығы да сонда. Қан жалаған қаншықтай қыңсылап келіп қабатын қызғаныш деген қызыл ит және бар. Сол пәлекетпен күресу үшін де дарынды адамға қосымша қаскөй дарын керек. Бұл жағынан келгенде көп талантқа ондай құдірет берілмеген және оған құлықсыз. Талант­ты адам оның деңгейіне түсіп, төмендей алмайды, қулық-сұмдықты ойламайды, арыз жазбайды, арзу айтпайды, оны ар көреді, содан соң да азап шегеді. Оның осы «осал» тұсын ортаны бермей жүретін орташа талант­тар ұтымды пайдаланды. Музыкалық сауаты жоғары, бірақ дауыс бермеген дарынсыз орташа талант есесіне бұл жағынан екі есе талант­ты болып шығады. Міне, солар үшін, бақастыққа батқан қазақы орта үшін Еуропа төрінен келіп жарқ ете қалған Сембин синдромы аса қауіпті еді.

Жақсылықтың жақсылығы

Қалай дегенде де таразының екінші жағы бар. Ол – талант­ты тану, бағалау. Жамбыл облысының Сарысу ауданындағы жылқышы, тамаша домбырашы Нақыптың отбасына облыстық «Еңбек туы» газетінің тілшісі, арқалы ақын Жақсылық Сәтібеков жолаушылап келмегенде тағдыр жолы қай арнаға бұрылған болар еді?!
Жақаң құлын даусы шұрқырап ән салған балақайды әй-шайға қаратпай қолынан жетектеп, Жамбылдағы мәдени ағарту училищесіне алып келеді. Үлкен өнерге қадам осы жерден басталды. Т.Рахимов, Ш.Мамасеріковамен бірге оқыды. Жақсылық салған жол жақсылыққа жол ашты. Жылдар өте келе дара дарынның дақпырты Димекеңнің, Қонаевтың құлағына жет­ті. Димекеңнің демеуімен Мәскеудегі Чайковский атындағы Мемлекет­тік консерваториядан бір-ақ шықты. Студентке Мәскеудегі Қазақстан өкілдігінен – 100, консерваториядан 39 сом стипендия тағайындалды. Бұл дегенің ол кезде бір кісінің жалақысы. Сонымен, 1970 жылы Мәскеу консерваториясының бесінші курсында жүргенде ұстазы П.Карин Үлкен театрда «Ла Скалаға» тыңдау жүріп жатыр деп алып барады. Жюри мүшесі, атақты әнші С.Лемешев ғажап күміс тенорға таңдай қағып, «сен тек қазақтың емес, Совет халқының мақтанышы болғалы тұрсың», – дейді. Алайда консерватория ректоры алдымен консерваторияны бітіру керек екенін алға тартып, бәрі кейінге қалады. Консерваториядан соң Алматыға оралып, Абай атындағы Опера және балет театрына орналасады. Осында жүргенінде сол кездегі СССР Мәдениет министрі Демичевтен «Ла Скалаға» шақырған ресми хат келеді. Талап бойынша бір жыл Үлкен театрда солист болады. Сонымен, екі жыл (1973–1975) «Ла Скалада» Е.Образцова, М.Магомаев, Т.Синявская (Магомаевтың әйелі), М.Биешу, Б.Мыңжылқиевтармен бірге тағылымдамадан өтеді. Оқу итальян тілінде жүреді. Ұстазы Е.Корозио әйгілі итальян әншілерінің ұстазы болған адам. Бұдан соң елге келгеннен кейінгі жағдай белгілі. Сахнада сегіз жыл ғана ғұмыр кешіп, аз уақыт­тың ішінде аты аңызға айналды. Алматыдан Арқаға ауып кет­ті. Бұл жағдай «Сеньор Сат­таров» ат­ты повесімде егжей-тегжейлі жазылды. Алайда оның тағдырына қаншама игі жақсылар араласқанымен сол баяғы алтын бастауына бұра алмады. Өзі де мінезді еді. Сол мінез оны артына қарайлатпады. Өзағаң Алматы облыстық атқару комитеті төрағасының орынбасары болып келгенде, алты ансамбль ашты. Соның біріне Аманкелдіні шақыртқанда, «бала шаршап қалыпты, шаршатыппыз, әт­тең, қолыма кеш түсті!» – деп өкінгені есімде.
Тіпті кейініректе романына («Мұхит­тан өткен қайық» болуы керек) бір кейіпкеріне прототип етіп алған Ілияс Есенберлин де Аманкелдінің тағдырына араша түсіп, алтын басын иіп талай құзырлы мекемелердің есігін қаққанға ұқсайды. Белгілі ақын Т.Рахимовтың белгілі басылымға кетіп бара жатқан ғажап очеркі бет­тен алынып тасталып, қорғасынын шашып жіберген. Осындай сұмдықтар жалғаса берді. Өзі «Алматы ақшамына» берген соңғы сұхбатында артында үш кассета, екі рулон қалғанын айтып еді. Тұтас итальян операларын жатқа айтқаны бір бөлек. Қайсыбір жылы Шерағаң телерадиоға басшылыққа барғанда деректі фильм жасауға кірісерде, соншалықты мол мұрадан дені дұрысы табылмағанын айтып, бармақ шайнап отырғанын да көз көрді.

Әрине, оған қамқорлық жасауда аянып қалмаған азамат­тар да болды. Соған қарамастан белгілі бір ортадағы бәсекелестік ызғары әлденеше есе «құдірет­ті» еді. Орташа деңгейдегі шенеунікпен ауыз жаласқан орташа талант­тың бұның биік болмысын бәсеңдетуге келгенде әлдеқайда тегеурінді болғаны да жасырын емес. Надандық деген дерт­ті ешқандай тәуіптің емдей алмайтыны тәрізді, қоғамда да орташа талант­тардың ортаны бұзып-жарып жүретінін де әлі ешкім ретке келтіре алған жоқ. Орыстардың «Талантам надо помогать, бездарные пробьется сами» дейтіні де содан.

«Паварот­тидің сәлемі»

Бір үлкен жазушы айтқан әңгіме есіме түсіп отыр.
Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Италияға қазақстандық делегация іскерлік сапарға барады. Делегация мүшелері әлемдік әйгілі үш тенордың бірі Лучано Паварот­тимен кездеседі. Делегацияның Азиядан, Қазақстаннан екенін білген ол: «Айтпақшы, осы сіздерде Аманкелді Сембин деген әнші болуы керек. Оны біз сондай жақсы көріп едік. Ғажап тенор еді. Қазір ол атақты болып кеткен шығар?» – дейді. Содан не болды деңізші? Апырай, елге келген соң «Паварот­ти ауызға алатындай бұл қандай қазақ болды?» деп әлгі шіркіндердің ішінде қызығушылық танытқан біреуі болсайшы. Кезінде оны талтүсте талаған да осындай оқыған надан қазақтар ғой. Әбекең Паварот­тимен бірнеше мәрте кездесіп, шеберлік сыныбына қатысып, өзіне деген ерекше құрметін де сезінген. Онысын көп айта бермейтін. Мақтануға жоқ еді ғой. Жоғарыдағы жағдай, тағы да басқа біршама штрихтар түрткі болып, ертеректе «Паварот­тидің сәлемі» ат­ты әңгіме жазылып қалды. Ол «Егемен Қазақстанда», «Түнгі қойылым» ат­ты кітабымда жарық көрді.
Бәлкім, оның ерте келген даңқты көтере алмауының себебін жастық максимализмінен де іздеу керек шығар. Қалай болғанда да, бізге өзге елдің жүйрігінің маңдайына жел тигізбейтін тәжірибесі жетіспеді. Оны сол қоғамның үнсіздігі, әріптестерінің үнсіздігі, жалған мақтан, өтірік өмір өлтірді. Оның үстіне, биліктің де дарынды адамдарға деген көзқарасы құбылып тұратын. Билік демекші, бірде Магомаевтың шектен шыққан тентектігі жөнінде біреулер, Гейдар Әлиевке арыз айтқанда, жарықтық: «Ол Магомаев қой. Әзербайжанның екі байлығы бар, бірі – мұнайы, бірі – Магомаев. Тиіспеңдер, кісі зорламаса, адам өлтірмесе болды», – деген екен. Мүмкін, кезінде біреу Қонаевқа осылай арызданғанда осындай жауап алып, Сембиннің өмірі басқа арнаға түскен болар ма еді. Әңгіме ол кісіге жетпей желкесі қиылып, төмендегі шенеуніктердің қолына көшкен болып тұр ғой. Жалпы, қай кезеңде де ең қауіпті – кішкентай шенеуніктер, өз ұстанымы, пікірі жоқ тапсырма орындағыштар. Олай дейін демесең, осынау қайталанбас аса бай мұраны талан-таражға салатын өшпенділік қайдан келді? Артында қалған үш кассета, екі рулоннан жарты сағат­тық та концерт шықпауын қалай түсінуге болады? Бұл ненің нәтижесі? Біздің елде саяси, экономикалық қылмыспен күрескен болады. Ал рухани қылмысқа ешкім де бас ауыртпайды. Аманкелді Сембин еш ақтап болмайтын сол рухани бейшаралықтың, кезеңнің құрбаны болды. Жарайды, бұл енді табандап зерт­теушісі, тағдырдың зерт­теушісі табылса алдағы күні нәтиже беретін жұмыс. Енді не істемек керек?
Кезінде әншіге жасаған жақсылықтар, қолпаштар жаңа көзқарас, жаңа ойлау деңгейі тұрғысынан жалғасын табуы керек. Бұл бағыт­та Қазақстанның еңбек сіңірген артисі, Мемлекет­тік сыйлықтың лауреаты, әйгілі әнші Кенжеғали Мыржықбаев екеуміз біраздан бері әрекет­теніп келеміз. Жоғары жаққа белгілі тұлғалардың атынан хат та жолданды. Ол «Ана тілі» ұлт апталығында «Аманкелдіні ұмытуға болмайды» (№14, 2022) деген тақырыппен жарияланды. Селт еткен ешкім болмады. Әлгі Италияға барып қайтқан қазақтар тәрізді. Қазір баяғыдай шақырып алып кеңесіп, ақылдасатын заман кетіп барады. Өз жазғаныңа өзің семіріп жүре бересің. Біз білгенде даңқты әншінің мерейтойы ешқашан аталып өткен емес. Биыл 80 жасқа толар еді. Бүгінде тәуелсіздіктен бермен қарай бір буын қалыптасты. Оларға ел тарихындағы айтулы тұлғалар туралы білуі міндет­телуі керек. Өйткені тұлғасыз тарих болмайды. Өнер тарихындағы ұмытылуға айналған сондай бірегей тұлғаның бірі – Аманкелді Сембин. Бұл кісінің шығармашылық өмірі мен қызметі, негізінен, екі ұлық мекеме – Абай атындағы Опера және балет театры мен Жүргенов атындағы Өнер академиясында өт­ті.
Ол сомдаған «Қыз Жібектегі» – Төлеген, «Біржан-Сарадағы» – Біржан, «Жұмбақ қыздағы» – Адақ, «Қамар сұлудағы» – Ахмет, «Фаустағы» – Фауст, «Травиатадағы» – Альфред, «Риголет­тадағы» – Герцог отандық опера өнерінің алтын қорына енді. Ұлт­тық композиторлардың және халықтың әндері оның орындауында бар болмыс бояуымен бедерленіп, тыңдарманды тамсандырып таңдай қақтырды. Былтыр 100 жылдығы атау­сыз қалған Сыдық Мұхамеджановтың «Жарқ етпес қара көңілін» орындағанда ұлы композитордың қат­ты толқығаны әлі күнге аңыз болып айтылады.
Сембин сахнадан кеткеннен кейінгі біраз жылғы сенделістен соң, Т.Жүргенов атындағы Театр және кино институтының (қазіргі Көркем өнер академиясы) ән кафедрасына жетекшілік жасап, педагогикаға бет бұрды. Институт­тың сол кездегі ректоры Әшірбек Сығай да әншіден бар қамқорлығын аямады, доцент атағын алып берді. Осында жүріп ол «Италиянша-қазақша» ән сөздігін шығарды. Шәкірт­тері халықаралық деңгейдегі байқауларға қатысып, Гран-приді иелене бастады. «Жыланды үш кессе де, кесірткедей қауқары бар» демекші, екінші тынысы ашылды.
Енді күні бойғы әсершіл әңгіменің нүктесін, бәлкім, алда жалғасы бар бая­нын былай түйіндесек дейміз.
«Ештен кеш жақсы». Шыны керек, бұған дейінгі рухани өрлеуге бет бұруға тиісті Мәдениет министрлігінің өзі рухани дағдарыс пен күйзелістен, мақтау-мадаққа құрылған концерт, шулы шоулардан көз ашпай, Сембиндерді ескеру ниеті де болған жоқ.
Жамбыл облысы, Сарысу ауданы Жайылмада туып, дауысы жаһанды жайлаған жампозға деген құрмет­тің, ең алдымен, өңір басшылығынан қолдау табуы ләзім.
Талантқа құрмет – елге құрмет. Талант­ты тану – өзіңді тану, таныту. Әт­тең, осы биік ұғымдар тұрғысынан ойлау бізге жетіспей қойды ғой.

Тағдырды зерт­теуіміз керек

Жұрт Сембинді неге сағынады? Жылдар өткен соң қоғамда неге мұндай қажет­тілік туды? Сірә, тобырлық мәдениет­тен әбден қалжырап, болдырған ел рухани сұранысқа, мәртебелі мәдениетке аңсарлы. Біз Сембиндерді жылдар бойына жоғалтып алған­быз. Енді жоғалтпауымыз керек, сол олқылықтың орнын толтыруымыз керек. Саф өнер, салтанат­ты өнердің алтын сағаларын, тұнық бастауларын аршуымыз керек. Мамандар оның әншілік қуатының сырын, қасиетін саралап, арнайы сыныптар ашып, лекция арқауына айналдыруы, теледидар, радио бұрынғы ән таспаларын (үш кассета, екі рулон қалған) тауып, арнайы концерт, фильм-концерт, деректі, көркем фильм дайындалуы қажет. Оның дауысындағы, шығармашылық болмысындағы ерекшеліктер, керек десеңіз, халықаралық деңгейде арнайы ғылыми-теориялық конференциялар, конкурстар өткізуге сұранып тұр. Кенжеғали Мыржықбай бастаған опера өнерінің корифейлері қазірдің өзінде тамаша пікір-ұсыныстарын сүзгіден өткізіп отыр. Керек болса, опера өнерінің Меккесі Миландағы «Ла Скаланың» мұрағатына да кіріп, құнды деректер табуға болады және Сембин атындағы халықаралық байқауға осы өнер ордасынан да мамандар шақырылса, оның маңызы одан әрі арта түскен болар еді. Содан соң өмірі, өнері жөніндегі жарияланымдардың басын қосып, арнайы кітап шығарған жөн. Сөйтіп, Сембиннің жаңа дәуірі басталуы, рухани дүние бүтінделуі қажет. Бұл қадамды жаңа Қазақстан жағда­йындағы өнер тарихын, талант тағдырын, тағылымын таразылауға жасалған жаңа бір бетбұрыс деп те қабылдауға болатын шығар.
Өмірінің соңғы сәт­терінде «Алматы ақшамына» берген сұхбатында: «…Мен ешкімді кінәлай алмаймын. Пәлсапа соққым келіп отырған жоқ. Бірақ тағдыр деген болады…» –дегені бар еді. Біз де осы пікір жағындамыз. Сембинге қайта оралу, сол тағдырды зерт­теу, одан ғажап қорытынды жасау. Зерделі, зейінді зерт­теу.
Қоғамды кемелдендіретін де, мемлекет­тің мерейін өсіретін де – дарынды адамдар. Мемлекет сол адамдардың жағдайын жасап, бабын тауып отыратын ақыл-ой аппараты. Қысқасы, мемлекет ақыл-ой ресурсын, талант­ты, оның зор әлеуетін пайдалануы керек. Асқар Сүлейменовтің бір кейіпкері: «Мен әйелге емес, адамға зәрумін», – деуші еді. Демек, әйелдің адамына, адамның дарындысына зәру ғой. Сол сияқты қоғам да, мемлекет те қашанда талантқа тәуелді, зәру. Сондықтан талант­тың қадіріне жете білсек, өткеніміз туралы өкініп жазатын әңгіменің өрісі де тарыла бермек.
Тағы да қайталауға тура келеді. Егер зейінді, зерделі зерт­теушісі табылса, Сембин синдромына аса құмбыл талдау жасалса, оның аясынан сан түрлі мағына өріп шығады. Бұл арам пиғылға негізделген ішкі күштердің ықпалымен аса дарынды адамның жан дүниесінің екіге жарылуы. Мұндайда депрессиялық синдром басым сипат алады. Демек, ұлт руханияты кеңістігіне биік мәдениет, аса жоғары деңгейді алып келіп, той деңгейіндегі әншілер мен орташа талант­тардың түн ұйқысын қашырып, «нанынан айырған» Сембин синдромы әбден сүзгіден өтіп, саралануы қажет.

Қали СӘРСЕНБАЙ