Ән-күйдің халық арасында насихат­талуы, әр түрлі деңгейдегі музыкалық білім ордаларында оқытылуы жайында сөз қозғағанда өнерпаздарға деген алғысымызды айтып, көлдей көңілімізді білдіріп жатамыз. Ол дұрыс, әлбет­те. Өнерді жалғастыратын кәсіби өнерпаз екеніне дау жоқ. Дейтұрғанмен сол ән-күйіңді ғылыми ортаға таныстырып, жүйелі түрде оқытудың бағдарламасын жасап, дәстүрлі өнердің қыр-сырына терең бойлап, іргелі еңбектер жазып жүрген ғалымдарымыз тасада қалмау керек. Өнертанушылардың дәстүрлі музыкамызға қосқан үлесін зерделеп, салмақты ойлары мен маңызды кітаптарын қалың оқырманға таныстырған жөн бе деп ойлаймын. Әрине, бір емес, ондаған ғалымдардың еңбегін саралап шығу оңай бола қоймас. Ғалымдар арасында саналы ғұмырын өнертануға арнаған жанкешті жандар да бар. Бәлкім, өнертанушылардың біршамасы орыс тілінде жазған соң қазақтілді оқырманға аса таныс емес шығар. Олай болған жағдайда жазылған еңбектердің ішіндегі аса құнды деп есептелетіндеріне сапалы аударма жасау қажет. Өйткені дәстүрлі өнерпаз бен сол саланы зерт­теген ғалымдардың арасында байланыс аз. Иә, бірлі-жарым кітапқұмар өнерпаздарымыз да бар екенін жоққа шығармаймыз. Олар саусақпен санарлықтай ғана. Кейде бір күйшілерге байланысты хабарларға дайындалғанда, қазақ тілінде қай теоретик жазды екен деп сабылатынымыз да бар. Өнерпаз өз саласын жақсы білуі керек қой. Сала дегенде, А.П.Чеховтің «Ваня аға­й» деген пьесасында: «Ол адам 25 жыл бойы өнер жайында айтып, жазып келе жатыр өнерден түк түсінбесе де, тура 25 жыл бойы өзгенің пікіріне сүйеніп реализм, натурализм деп көсемсіді, 25 жыл бойы айтып, жазып жүргеніне ой көзімен қарасаң, ақылы бар жандарға баяғыдан белгілі, ал ақымақтарға түк қызығы жоқ дүниемен айналысты», – деген жолдарды кез­дестіруге болады. «Жалпы, ән дегенің былай ғой» деп ұзақ-сонар әңгіме айтатындарды да кез­дестіріп қаламыз. Алайда «жалпысын» алып тастап «дәстүрлі ән дегеніміз былай ғой» деп ғалымдардың еңбегіне сүйене сөйлесек, тыңдаушыға ой саларлық пікір айтар ма едік?
Сөз, «Әнді ерт­теп, күйді мінген ардагерім» деп Жарылғапберді (Иса Байзақовтың сөзі деп те айтылады) айтқандай, дәстүрлі музыка, оның ішінде дәстүрлі ән өнерін зерт­теп жүрген профессор, қазақтың бас әнтанушысы Саида Әбдірахымқызы жайында болмақ.
«Мен – этномузыкатанушымын. Осыдан қырық жылдай бұрын Н.А.Римский-Корсакова атындағы Ленинград консерваториясында «Қазақ халқының ауызша дамыған дәстүрлі ән мәдениетіндегі кәсібилік» («Профессионализм устной традиции в песенной культуре казахов») деген тақырыпта кандидат­тық диссертация қорғадым. Ол заманда совет­тік ғылым үшін (әсіресе Қазақ­стан) тың әрі ерекше тақырып ретінде қабылданды. Өйткені «XVIII –XX ғасырлардағы еуропалық және орыс композиторларының шығармалары ғана кәсіби музыка өнеріне жатады» деген ұғым санаға әбден бекіген кез еді. Ал қалғаны – фольклор, халықтық музыка, ұлт­тық дәстүрлер ғой деп түсіндірілетін», – дейді ғалым. Әңгіменің ашығын айтқанда, Біржан сал мен Ақан сері мұрасын «отар елдің кембағал музыкасы» деп түсінген ғылыми ортаға дәстүрлі ән өнерін кәсіби музыка ретінде танытып, мойындатуға бел буған Саида Әбдірахымқызы 1984 жылы диссертацияны сәт­ті қорғап шығады.
«Осы «Дәстүрлі музыканы» неге «Ұлт­тық музыка» демеске…» деп жүргендерді аз кез­дестірмедім. Бұдан бұрын да бұл сұраққа жауап жазуға тырысқанмын. «Дәстүрлі музыка» деген терминді қалыптастырған, ғылыми ортада, өнерпаздар арасында жүйелі түрде насихат­таған және анықтамасын түсіндірген ғалымның бірі де бірегейі – Саида Әбдірахымқызы. Ол термин ғайыптан пайда болмады, қолданысымызға негізсіз енбеді.
1947 жылы ЮНЕСКО жанынан ICTM – Дәстүрлі музыка мен би жөніндегі халықаралық кеңес құрылады. ЮНЕСКО-мен ресми кон­сультативтік байланысы бар әлемнің әр­түрлі елдерінде ұлт­тық комитет­тері құрылған үкімет­тік емес ұйым. Бүгінгі таңда ICTM ұйымы – әлемдік этномузыкатанудың бойына қан жүгіртіп, жүйелі түрде зерт­телуін қамтамасыз ететін бағыт­таушы әрі ұйымдастырушы бірден-бір орталық. Саида Әбдірахымқызы – осы әлемдік ұйымның мүшесі. Біздің зерт­теушілер арасында дау туғызып жүрген «Дәстүрлі музыка» терминінің де түп-төркіні осы ICTM халықаралық кеңесімен байланысты. Бүкіл әлемнің этномузыкатанушылары төл өнерін «Дәстүрлі музыка» деп отырғанда, біздің «ұлт­тық музыка» дегеніміз қисынға келе қоймас. «Дәстүрлі музыка» атауының қалыптасуының мәні осы. Екі жылда бір өтетін ICTM – Дәстүрлі музыка мен би жөніндегі халықаралық кеңесі 2015 жылы Астанада өт­ті. Оның аясында түркі халықтарының фестивалін мемлекет және қоғам қайраткері, сол кез­дегі ТҮРКСОЙ ұйымының басшысы профессор Дүйсен Қасе­йінов ұйымдастырды.
Ал «Дәстүрлі музыканың» жалпы сипаты қалай болады десек, ғалым Саида Әбдірахымқызының «Об одной важной особенности традиционной музыкальной культуры» ат­ты мақаласына жүгінеміз: «Дәстүрлі музыка – мәдени мән-мағыналардың қайнар көзі және оның туу процесінің негізі, ал ең маңыздысы, ол соның киесінің міндетін атқаруында, тылсым болуында. Ол тудырушы қасиетке ие ғана емес, сонымен қатар құрылымдық сипатқа ие әрі жүйелі болып келеді. Себебі ол фәни (осы шынайы болмыс – материалдық әлем) мен бақидың (о дүние – рухтар әлемі) арасын әдет-ғұрып рәсімдері мен өзге де халық мәдениетінің әлеумет­тік пішіндері арқылы жалғай алу қабілетіне ие. Әдет-ғұрып рәсімдері өзара байланыстың тұрақты арнасына айналып, бүгінгі күнде өмір сүрушілерді мәңгі, шексіз, аруақтар әлемімен байланыстырады. Сонымен, дәстүрлі музыкаға киелілік қасиет­тің үздіксіз тән болып тұруы оны басқа музыкалық-шығармашылық түрлерінен айрықша етеді.
Этномузыкатану дискурсы аясында әдет-ғұрып рәсімдерін зерт­теу керегі, дәстүрлі музыка мәдениетінің мазмұндық астарын аңғару мен ұлт­тық музыканың өміршеңдік негіздерін анықтау үшін қажет. Басты мәселе әдет-ғұрып рәсімдерінде жатқан мәдениет мағыналарының негіздерін анықтау болып саналады. Мұндағы мағыналар жасырын түрде, толыққанды анықталмаған болуы мүмкін, сонымен бірге музыка мәдениетінің бастапқы мазмұны мен мәтінін құрауы ықтимал», – дейді. Расында, аты тарихта қалған ескі әнші-күйшілердің балалық шағында түс көріп, түсінде «өлең аласың ба, көген аласың ба?» деп аян бергені жайында әңгімелерді көп естиміз. «Ол шындық болуы да мүмкін немесе халықтың ардақтысына айналған өнерпазға деген құрметі болуы да ықтимал», – деген еді ғалым Иманғазы Нұрахмет. Профессор С.Әбдірахымқызы айтып отырған «Дәстүрлі музыканың» ерекше қасиетке ие екенін, ілуде-біреуге ғана қонатын киелі екенін халық аузында жүрген аңыз-әпсаналардан да байқаймыз. 2018 жылы Естай Беркімбаев жайлы «Бір мысқал» кітабымды жазу барысында бір-екі детальға ойланып қалып едім. Естай бала күнінде топтан адасып Жеміс әулиеге кезігеді. Жеміс әулие үйінде қондырып, таңертең бір жолаушының атына міңгестіріп жіберіп жатып: «Естай, сені жел есіп өтеді, ескен желде несібең болады», – деп айтқан екен. «Ат­та отырғанда жылы жел есіп өт­ті, ат­тан түскенде әуендетіп ән салып кет­тім», – депті туған немересі Зекен Жәнәбілқызына. Болмаса, бозбала Естайды алғаш көрген Біржан сал: «Мына баланың аузында аруақ бар», – дегенін жазушы Рамазан Тоқтаровтың әнші жайында естелігінен оқуға болады. Осы екі деталь да ғалым Саида Әбдірахымқызының пікірі негізсіз емес екенінің айғағындай. Біржанның: «даусында аруақ бар», – деуі зерт­теушінің: «…бүгінгі күнде өмір сүрушілерді мәңгі, шексіз, аруақтар әлемімен байланыстырады», – деген пікірін нығарлай түскендей. Әулие айтқан сөзге ой жүгіртсеңіз де ғалым айтып отырған «Дәстүрлі музыканың» тылсым әлеммен қатысы болатынына көз жеткізесіз. Ғалымның айтуынша, «Дәстүрлі музыканы» көпшілік эстрадалық өңдеуге түскен, халық арасына кең таралған ән-күйлер деп жүр әрі «Дәстүрлі музыканы» сақтап, насихат­таудың бірден-бір жолы осы деп, сол салада жүрген менеджерлер мен музыкант­тарды арқадан қағып, алғыс айтып жатады. Ал халықтың рухани мұрасының заманауи орындаушыларында түпнұсқадан ауытқып кететініне қынжылып жүретін сол саланың мамандары да бар»
Әбікен Хасеновтің жер бетінен жойылуға шақ қалған ұлт­тың тағдырын бейнелеген «Қоңыр» күйін эстрадалық өңдеумен тартқанда сол өңірге тән ерекшеліктің ұшығы да қалмас еді, қаралы күйдің құты қашып, берекесі кетер еді ғой. Ғалым «Дәстүрлі музыканы» дәстүрлі музыкант қана нақышына келтіріп орындайды дейді. Шынында, Әбікенше тарту үшін Арқа қазақтарына тән перне басу мен домбыра қағысын, Әбікен туған өлкенің дәстүрін білу шарт. Десе де, Әбікен жайында сөз қозғағасын мақаланың басында айтып отырған «кие» сөзін де естен шығармаған жөн. Қағысы мен саусақ басуын қанша игерсек те, қасиет­ті өнер қонбаса, бәрі бекер. Бұл мәселеге де профессор мақаласынан жауап табамыз: «Итак, понятие традиционная музыка связано не с нотами, а с тем неповторимым стилем, звуком, с тем музыкальным единством, которое она составляет. Здесь главное – человек, музыкант, творец, который воплощает и передает традицию».
«Дәстүрлі музыка» деп жүргеніміздің нотамен еш қатысы жоқ, бұл жерде, ең бастысы, дәстүрді жалғастырушы – музыкант, оның қайталанбас өз қолтаңбасы мен уыт­ты дыбысы екенін айтады. Мысалы, біз сол Әбікенді қанша тыңдасақ та жалықпаймыз, неге? Себебі оның дыбысында тылсым құдірет бар. Әнтанушы: «Барлық дәстүрлі музыкада дыбыс ерекше қасиетке ие, бұл теоретиктердің ойдан шығарғаны емес», – дейді.
Саналы ғұмырын дәстүрлі мәдениетімізді тануға, танытуға арнаған ғалымның бір ғана мақаласынан осынша терең ой түюге болады. Дәстүрлі музыкамызға байланысты асыл маржандай пікірлері оқырманды бей-жай қалдырмас. Әңгіменің тоқетерін айтқанда, қастерлі өнердің киесінен абай болайық.
Қазақ­стан және шетелдерге танымал этномузыкатанушы, қоғам қайраткері, өнертану докторы, профессор, мәдениет саласының үздігі, дәстүрлі музыка және би жөніндегі Халықаралық кеңестің (ICTMD) мүшесі, Қазақ­стан Республикасы Композиторлар одағының мүшесі Саида Әбдірахымқызы – Қазақтың күй өнерін ЮНЕСКО ұйымына материалдық емес, мұра (рухани) ретінде қорғауына алуға зор үлес қосты, ондаған жылдар бойы қазақтың ән өнері турасында жүздеген мақала жазды, «Түркілердің мәдени мұрасы», «Қазақтың дәстүрлі ән өнері» ат­ты монографиялар авторы, дәстүрлі ән-күйлеріміздің аудиотаспасын топтастырып, «Қазақтың мың әні», «Қазақтың мың күйі» анталогияларының жарыққа шығуына атсалысты, көптеген жыршы, термеші, әнші, күйшілеріміздің сахнада жолын ашып тұлғалануына септесті, ұзақ жылдар бойы халық шығармашылығы және фольклорлық, халықтың кәсіби шығармашылығына ғылыми талдау жасап дәріс оқумен айналысып, дәстүрлі музыкамыздың өркендеуіне айрықша үлес қосып келеді.

Қайрат АЙТБАЕВ
Қазақ Ұлт­тық өнер университеті,
Домбыра кафедрасының оқытушысы күйші, өнертанушы