Шын мәніндегі тәуелсіздікті сезіну дегеннің өлшем бірлігі қалай белгіленетінін саясаттанушылар дәл анықтайтын болар.
ХХ ғасырда бір жүйеден екінші жүйеге екі рет ауысқан кезеңдердің қыспағы халықтың тарихи санасында ғылыми тұрғыдан қаншалықты сақталғанын зерттеген кім бар? Тәуелсіздік жарияланған алғашқы минуттар мен сағаттар, тәуліктер мен айлар, жылдарға ұзағанда барып өмір құбылыстарына үңілгендейміз. Қобалжу, жүрексіну атымен жоқ, бойымызды керемет сенім билеп, қай елдердің тәуелсіздігімізді танығанын қалт жібермей баққанымыз есімізде. Дәл сол уақытта ұлттың игілігін барлық қазақ бір кісідей ойлап, бір кісідей іске жұмылатындай көрінген. Жемқорлық деген ойымызға кіріп шықпағанына тіпті таңымыз бар. Мемлекет мүлкін талан-таражға салмайтындай жалпы ұлт мүшесі түгел патриот болып көрінгені несі екен… Сол көңіл күйді қазір біртүрлі сағынасың. Саясаттанудың бүгінгі жас «перілері» бұл мәселеге қалай қарайтынын білгіміз келіп, сұрақтар жолдаған едік…

 

– Билік өкілдерінің көпшілігі еліміздің жетістіктері туралы жиі айтады. Алайда, халықтың әл-ауқатына қарасақ, ол сөз­дер­дің шындықпен сәйкес келмейтінін аң­ғару қиын емес. Сөз бен істің мұндай ал­шақтығы не себепті орын алды?

Мұхтар СЕҢГІРБАЙ, саясаттану бойынша философия докторы (PhD):
– Бұл – біздегі ақ­па­­раттық ортаның тым тарлығынан, өз­ек­ті жайттарға бай­ла­ныс­ты пікірталастың жоқтығынан, түр­лі көзқарастардың ай­тыл­майтын­ды­ғынан туындап отыр. Саяси плюрализм жоқ болғандықтан сыни пікірлер жо­ғары саяси мінберлер­ден айтылмайды, ай­тылса да олардың нәтижесіне көз жет­кізе алмаймыз. Өкі­мет пен халық арасында ашық диалог жоқ болғандықтан осындай екі түрлі картина шығады. Мәселе халықтың әл-ауқатында ғана емес, Қазақстанның эко­номикалық жетістіктерін, жан басына шаққандағы ішкі өнім көлемінің Шығыс Еуропа елдеріне жеткенін біле­міз. Бірақ әлеу­меттік-саяси реформалар­дың жүру ба­ры­сы, нәтижесі, жетістіктері мен кем­ші­­ліктері халыққа ашық айтылып тү­сін­­дірілмейді. Сондықтан жұрт оның басы мен аяғын көре алмайды.
Демократиялық елдерде биліктің сү­йе­нетін үш тірегі бар, олар – ғылым, БАҚ және статистика. Бұл үшеуі де би­лік­тен тәуелсіз болуы керек, үкімет кез кел­ген реформаны қолға алмас бұрын сол ­сала ғалымдарының тұжырымдарын жан-жақты електен өткізеді, Батыс ел­де­рінде ғалымдар саясаттың кез келген саласында билікке жол көрсете алады, партиялар мықты сарапшы ғалымдардың қызметін пайдаланады, ал мемлекет­тердің сыртқы-ішкі саясатын анықтауға ірі ғылыми орталықтар көмектеседі.
Ақпарат құралдары объективті ақпа­рат­тың таралуына, өзекті мәселелердің ашық талқылануына жол ашады. Ал статистика – биліктің барлық жұмы­сының айнасы. Бізде осы үшеуі де дұрыс дамымай отыр. Ғалымдардың тәуелсіз сараптама жасап, тәуелсіз пікір біл­ді­руіне мүмкіндігі жоқ, ақпарат құралдары монополияланған. Сондықтан өкімет пен халық екі түрлі әлемде өмір сүріп жа­тыр.
Мұхит АСАНБАЕВ, саясаттанушы:
– Біріншіден, Кеңес одағы кезінде «приписка» деген шенеуніктердің ойлап тапқан айласы бар болатын. Аты бар, бі­рақ заты жоқ, яғни, ақи­қа­тынан жал­ғаны мен өті­рігі басым құжаттама жасау әдеті де­генді білдіреді. Бұл әдет жаппай орын алған десек те болады. Жер­гілік­ті шенеу­ніктер орталыққа есеп бе­ре­тін науқан келгенде осы приписканы жиі пайдаланатын. Яғни жоқ затты бар етіп көрсетіп, атқарылмаған іс-ша­раны ат­қарылды деп жазып беріп, есептен құ­тылатын. Арада 25 жыл өтсе де осын­дай зиянды көрініс біздің қоға­мда кең өріс алып отыр. Солай емес пе? Баяғы кеңестік басқару менталитеті мен стилі сол күйінде қоғамда өршіп тұр. Кеңес өкіметі жоқ, бірақ жалған құн­дылықтары сақталған. Екінші мә­се­ле – қоғамның ащы ақиқатын, шын­ды­ғын айтатын кәсіби мамандар жоқ емес, бар. Бірақ оларды қазіргі билік жүйесіндегілер сол жүйеге жақындат­пай­ды. Өйткені, олар­ға кәсіби мамандар емес, тек орындаушы керек сияқты көрінеді. Маман бар болса, ыңғайсыз сұ­рақ көтереді, қиын болса да шешу жол­дарын іздейді. Кәсіби маман­дардың өздері де қазіргі билік жүйесінде жұмыс істеуге аса құлықты емес. Уақы­тын ысы­рап қылып, жүйкесін шаршатып қай­теді? Солай емес пе? Үшінші мә­­с­еле – би­лік өкілдерін бізде көп жағ­дайда би­лік­тің өзі сайлайды, мейлі орталық, мейлі жергілікті билік тарапынан болсын. Яғни біздің саяси жүйеде шенеу­нік­терді биліктен аластатудың заңды механизмі жоқ. Олай болса, ше­неунік­тер­­дің халық алдындағы жауап­кершілігі де болмайды. Осыны бәрі, сайып кел­ген­­де, сөз бен істің алшақты­ғына әке­ле­ді.
Руслан ЖАНҒАЗЫ, саясаттанушы:
– Атқарылған жұмыстың нәтижесін халыққа баяндау орынды деп санаймын. Алайда, биліктің ақпараттық саясатында расында да бірбеткейлік белең алып отыр. Экономикалық әлеуетіміз ауыр жағ­дайда отырғанда, мемлекеттік ше­неу­ніктер өзін-өзі мақтауда шектен шық­пай, ақпараттық саясатты байыппен жүргізген абзал. Халықтың тұрмысы күннен-күнге нашарлап бара жатқан заманда ақпараттық кеңістікті күмәнді жетістіктермен толтыру кері әсерін ти­гізуі мүмкін. Қарапайым ғана мысал: Кей­бір мемлекеттік телеарналардағы жа­ңалықтарды қарасаң, еліміздің түк­пір-түкпірінде зауыт пен фабрика ашылып жатқанын көрсетеді. Күнделікті жа­ңа кәсіпорын ашылып жатса, жұмыс орын­дары неге жаппай қысқарып жатыр? Осындай бір-біріне кереғар ақ­параттар легі халқымыздың ашу-ызасын туғызып отыр. Саясаттанушы ретінде халықтың қазіргі жай-күйін «ақпараттық шаршау», яғни көзбояушылыққа айналып бара жатқан мемлекеттік жобаларға қараудан жалығу, деп бағалаймын. Турасын айту керек – халық билікке сенуден қалды. Менің ойымша, айтылған сөз бен нақты өмірдегі жағдайдың ара­сын­дағы мұндай алшақтықтың себебі – үкімет өз жұмысының тиімсіздігін көрсеткісі келмей, үгіт-насихатты кү­шейту арқылы мәселелерді шешеді деп ойлауында. Әрине, бұл жаңсақ пікір – халықтың өзекті мәселелерін шешу үшін тиімді экономикалық саясатты жүзеге асыру керегі айдан анық. Билік өз кемшіліктерін білмесе, кемшіліктерін айтатын адамға құлақ асуы тиіс. Яғни мемлекеттік ақпараттық саясатқа концептуалды сипаттағы өзгерістер қажет. Ең алдымен, мемлекеттік орындар күн­делікті жұмысының халықтың көз алдында атқарылып жатқанын және оның сынға ұшырауы мүмкін екенін ұдайы есте ұстағаны жөн.
Нұрлан СЕЙДІН, саясаттанушы:
– Мемлекеттік қыз­­­меткерлер мен би­­лік өкілдерінің бұ­қа­ра­лық ақпарат құ­рал­дарындағы кейбір сұх­баттарынан әсіре­леу байқалатыны рас. 25 жыл тарихи өлшем тұрғысынан көп уақыт емес. Кез келген нәрсеге салыстырмалы түрде қараған жөн екенін ескерсек, осы жылдар ішінде біраз істердің атқарыл­ға­нын және әлі де қолға алатын жұмыс­тың көп екенін көреміз. Азаматтық қоғам­да елдің дамуына тек мемлекеттік қызметкер ғана емес, мемлекеттің әр тұрғыны жауапты. Қарапайым азаматтар тиісті орындардан қабылданған заңның орындалуын талап ете білуі керек. Егер тұрғындар өз құқықтарын кез келген жағдайда қорғай алатын болса, билік өкілдері жалған ақпарат тарат­паған болар еді. Ал бізде көбінесе шыға­рыл­ған заңның орындалуына немесе белгілі бір бағдарламаның жүзеге асуына тек мемлекеттік қыз­мет­керлер ғана жауапты деген немқұрайлы көзқарас қалыптасқан. Қазір бұқаралық ақпарат құралдары, интернет желілері әлдеқайда еркін, ғаламторда әр билік өкі­лінің жеке блогы, әкімшіліктердің рес­ми сайттары бар. Кейінгі кезде Watsapp арқылы өті­ніш­тер мен ұсы­ныстар, пікірлер қабыл­дайтын номерлер ашылуда. Осы арқылы халық мем­ле­кеттік органдармен тікелей бай­ла­нысқа шығып, өздерінің тілектерінің орындалуын талап ете алады.
Тәуелсіздіктің бастапқы кезеңінде бас­шылық қызметтерде Кеңес өкіме­тін­де білім алған, қызмет істеген адамдар көп болса, қазір жаңа кадрлар көбейді. Жас мамандар ақты ақ, қараны қара деп айтуға бейім. Меніңше, халық та, мем­ле­кет­­тік қызметкерлер де жаңа жүйеде жұ­­мыс істеуге бірте-бірте бейімделе бер­мек. Бұл – уақыт талабы.
– Кейінгі жылдары мемлекеттік қыз­меткерлердің орны мен міндеті белгілі бола бастағандай. Бұның түпкі нәтижесі бола ма, әлде тек науқандық шараға айналып қала ма?
Мұхтар СЕҢГІРБАЙ:
– Мемлекеттік қызмет саласында заң­дық тұрғыдан біраз реформалар жүргізіліп, тәртіпке келіп жатқаны рас. Бұл, әсіресе, мемлекеттік қызметке алу мен сатылап жоғары көтерілудің механизм­де­ріне қатысты. Дегенмен, бұл рефор­малардың нәтижесі әлі байқал­майды.
Мұның ең басты себебі – жемқорлық және заң үстемдігіне деген сенімнің аздығы. Меніңше, ұлттың қауіпсіздігіне тіл, жер мәселелерінен гөрі жемқор­лық­тың зияны көп. Осыған дейін қаншама жо­ғары лауазымды шенеунік сотталды, олардың арасында премьер-министрлер де, министрлер де, әкімдер де бар. Соған етіміз өліп кеткендей.
Мемлекеттік қызметтегілердің көбі ха­лыққа қызмет (public service) етіп жүр­ге­нін сезіне бермейді. Мемлекеттің мүл­­кін, көлігін, басқасын өз мүлкі сияқ­ты пайдаланады, бюджет қаржысын үнемдеуге тырыспайды. Мәселен, біраз жыл қызметтес болғанда америкалық­тар­дың кез келген жерде бюджет ақ­ша­сын бір долларына дейін үнемдейтін «сараңдығын» байқадым. Олар әр тиын­ның халық төлеген салық есебінен құ­рал­ғанын біледі.

Мұхит АСАНБАЕВ:
– Мұндай дағдыны байқа­ма­дым. Ке­­рі­сін­ше, мемле­кеттік қыз­мет­те не істеп жүрге­нін білмей­тін­дер кө­­бейген сияқты. Жаңа­дан жұ­мысқа кір­­­гендердің көбі жа­ла­қым аз, отбасымды қалай асыраймын деп жүр­се, жоғары лауазымға жет­кен­де­рінің зәресі ұшып, ұйқысынан айы­рылғандары же­терлік. Ештеңе­ге таң­­ қалмайтын бол­дық.
Руслан ЖАНҒАЗЫ:
– Мемлекеттік қыз­­­­меттегі жал­пы алғанда, әкімшілік саладағы рефор­малар жақын арада өз жемісін бе­реді дегенге сену қиын, әрине. Өйткені, әкімшілік реформаларды бастамас бұрын ең әуелі тыңғылықты саяси реформаларды жүзеге асыру керек. Оның жа­ғым­сыз бір көрінісі ретінде мемле­кет­тік ор­гандардағы ауыс-түйістер кезінде басталатын «командалық көші-қонды» атап өтуге болады. Бұл көріністің не­гізін­де жеке басқа адалдық пен әр түрлі билік топтары арасындағы өзара бәсеке­лестік жатыр. Аталмыш командаларды қа­зіргі кезеңде жоққа шығару мүмкін болмай тұр, мүмкін, керек те емес шы­ғар. Керегі – әрбір саяси басшы мен оның командасына нақты әрі жария талаптар қойылуы тиіс. Мысал келтіре­йін: Елбасы жаңа үкімет басшысы болу­ға үміткерді шақырып алып айтады: «Мен саған алдағы 3 жылда мемлекет бюд­жеті есебінен бағдарламалар мен жо­баларды жүзеге асыруға 30 млрд. АҚШ долларын бөлемін, сол бюджет шең­бе­рінде жыл сайын 100 000 жаңа жұмыс орын­дарын ашасың, жыл са­йынғы ішкі жалпы өнімнің өсімі 5%-дан кем болмауы тиіс, инфляция деңгейі 7%-дан асырмауың керек. Осы шарттарымды орын­дауға келіссең, премьер-министр ретінде тағайындаймын, үкі­метті жасақтауға ешбір шектеу қой­май­мын. Алайда, егер мен бекіткен макроэ­ко­номикалық көрсеткіштерге қол жеткізе ал­масаң, маған өкпелеме, үкімет таратылады». Елбасы мен премьер-министр арасындағы осындай келісім www.akorda.kz сайтында жариялануы шарт. Сонда бүкіл халық үкіметтің қаншалық­ты тиімді жұмыс істеп жат­қанынан хабардар болады. Бұндай жария келісімдер жоғарыдағы үкіметтен бастап, ауылдағы әкімдікке дейін мем­лекеттік басқарудың барлық деңгейін қамтуы тиіс. Сонда ғана біздің мем­ле­кеттік қызмет сала­сын­дағы реформалар жүйелі сипатқа ие болады.
Нұрлан СЕЙДІН:
– Кейінгі жылдары мемлекеттік қыз­метке жіті көңіл бөліне бастады. Мемлекеттік қызмет туралы арнайы ми­нистрлік те құрылды. «Жүз нақты қадам» бағдарламасының ішіндегі бір бағыт осы мемлекеттік аппараттың қыз­метін жақсартуға арналған. Мемлекеттік қызметке үміткерлер конкурс арқылы жұмысқа қабылданып, өзі атқарған жұмыс нәтижесіне қарай жалақы алады. Меніңше, осындай конкурстар жариялы түрде іске асса, мемлекеттік қызмет­кердің жұмыс сапасы науқандық қана болмай, жүйелі түрде дамитын болады.
– Біз тәуелсіздікті шын сезіне алдық па? Ел ішінде тегін медициналық қызмет пен білім алудың тегін кезін аңсайтын адам­дардың қатары көбірек. Бұл жайт тәуелсіздікті ұлттық тұрғыдан сезіне алмай жүргенімізді көрсетпей ме?
Мұхтар СЕҢГІРБАЙ:
– Тәуелсіздікті біз 1991 жылғы 16 жел­тоқсанда сезініп қойғанбыз. Келе­сі күннен бастап Қазақстан Республи­ка­сының тарихы басталды. «Тәуелсіздік», «азаттық», «егемендік» деген сияқты сөз­дердің барлығы – біздің постколо­ниал­дық кезеңнен өтіп бітпегенімізді, яғни бодандықта болған кезде алған «жа­рақаттарды» әлі ұмытпағанымызды білдіреді. «Тәуелсіз елміз» дегенде біз бір кездері тәуелді болғанымызды еске түсіреміз. Ресей патшалығына қосылу, 1916 жылғы көтеріліс, ашаршылық, қу­ғын-сүргін, тың игеру, Желтоқсан – осы­­ның барлығы тізбектеліп біздің санамызда тұр. Ұлттық құндылықтардың, тіл, жер сияқты тақырыптардың тым қат­ты саясилануы – постколониалдық кезеңнің белгісі, яғни бұл – ұлттың бо­йын­­дағы иммунитеті. Ол «жарақаттар» «жазылып», тарихқа айналғанда ғана біз постколониалдық кезеңнен өтеміз. Бұл «жарақаттар» ұлттың рационалды ше­шім қабылдауына мүмкіндік бермей, кей­де жалаң ұлтшылдық ұранымен тұ­рақ­­сыздыққа қарай сүйреп кетуі мүм­кін.
Тарих – ұлтты ұйыстыратын өте қуат­ты құрал және ұлттың тарихын жазғанда нақтылық, дәлдік емес, оның символдық мәні, поэтикалық, дидак­ти­ка­лық мақсатты орындауы аса маңызды роль ой­найды. Мәселен, Финляндия ғалымдары көршілес Карелияны аралап, сондағы тайпалардың аңыз-әпса­на­ларын ұлт тарихын жазуға пай­да­ланған. Жапондар өз тарихын сан мәрте қайта жазып шығып, императорды әлемдегі ең ежелгі династияның ұрпағы етіп шығарған. Әр ұлттың ресми тарихын алып қарасақ, олар өздерін өте ерте заманнан таратады әрі оның пайда болуы, алтын ғасыры, «жаулармен» соғы­сып, аман қалғаны туралы аңыздар болады. Біз Түркістандағы хандар зиратын, Сарайшық, Отырар сияқты ежелгі қала­ларды, Көкшетаудағы Абылай алаңын, Ұлытауды мемлекеттің символға айналдырып, «Алашорда» үкіметін қазақтың ұлт болып қалыптасуының үлгісі ретін­де дәріптеуіміз керек.
Мұхит АСАНБАЕВ:
– Тәуелсіздік алған соң тегін меди­ци­налық қызмет пен тегін білімнен айы­­рылу деген сөз қарапайым халықты қан­дай ойға итермелейді, айтыңызшы? Тәуелсіздікті құндылық ретінде дә­ріп­теуге қарсы шара сияқты көрінбей ме сіз­­дерге?
Руслан ЖАНҒАЗЫ:
– Қазақ ұлты, тарихи тұрғыдан ал­сақ, әлі «сәби» деп бағалар едім. Біз тәуел­сіздікті қастерлегенмен, жаңа саяси мәртебемізді әлі де болса толығымен сезіне алмай келе жатырмыз. Қазақтың жа­ңа сая­си мәртебесі – ол мемлекеттілігі қалыптасып келе жатқан, тәуелсіздігін халықаралық деңгейде ресми бекіткен, басқа ұлттармен терезесі тең дәрежеде қа­рым-қатынасқа түсетін ұлт. Яғни Қа­зақ­стан аумағындағы мемлекеттің де, жердің де иесі – қазақ ұлты. Ата Заңы­мызда нақты көрсетілгендей басқа этностармен бірге байырғы қазақ жерінде өз мемлекеттілігімізді құрып отырмыз. Осыны түсіне алмай келе жатырмыз. Мұның нақты өмірдегі бір көрі­нісі ре­тінде қазақтардың өз мемлекетін тонауы, яғни жоғары дәрежедегі мем­ле­кеттік органдардағы басшылардың ара­сында сыбайлас жемқорлықтың жаппай белең алуы. Бюджеттен қым­қыр­ған ақ­шаң, ертең өз балаңның білі­міне, ден­сау­лығына жарар еді деген ой жоқ. Тек қана маған. Ертең не болса ол болсын. Қа­зақтың қазақты тонауы – мем­ле­кет­шіл сананың әлсіздігі. Мемлеке­ті­мізге, жерімізге деген ұлттық көз­­қа­рас­­­­ты түбегейлі өзгертуіміз қажет. Біз өз жері­мізде қожайынбыз. Осы жер­дің иесі де, киесі де – қазақ. Біз мұнда келімсек емеспіз. Осы идеологема, яғни идеоло­гиялық ұстаным, ұлттық санамызда басымдыққа ие болу керек. Сонда ғана тәуелсіздікті шынайы әрі толық сезінген ұлт боламыз.
Нұрлан СЕЙДІН:
– Меніңше, біз тәуелсіздікті шын се­зіне алдық. Кеңестік кезеңде өмір сүр­ген азаматтар қазіргі ой еркіндігін, пікір еркіндігін жақсы сезінеді. Қабілеті жететін адамның тегін білім алуына бар­лық мүмкіндіктер қарастырылған. Болашақ бағдарламасы да осы білім алуға берілген жақсы мүмкіндіктің бірі. Медицина саласында белгілі бір мөл­шерде тегін медициналық көмек көрсету жағы қарастырылған. Әрбір емханаға, әрбір ауруханаға барсаңыз, тегін көрсе­тілетін көмек пен тегін берілетін дәрі-дәрмектің тізімі жазыл­ған. Бұл – әлемдік тәжірибе. Сирек кездесетін ауру түріне шалдыққан адамдарға мемлекет тарапынан квота бөлініп, тегін ота жасалады. Белгілі бір дәрежеде бюрократияның бар екенін жоққа шығаруға болмайды. Дәл осының салдарынан түрлі қиындық­тар тууы мүмкін. Сол себепті де медицина саласын реформалау, яғни, міндет­ті сақтандыру ісі жүзеге асуда.
– Тәуелсіздіктің белгілі бір өлшемдері болатыны белгілі. Біз сол өлшемдердің қайсысын межеледік, не нәрсеге қол жет­кізе алмай отырмыз? Тәуелсіздіктің ұлт­тық нышаны дегенді қалай сипаттар едіңіз?
Мұхтар СЕҢГІРБАЙ:
– Ресми түрдегі тәуелсіздікті біз 25 жыл бұрын алдық, тәуелсіз мемлекетке тән символдардың барлығы бар. Тек қазіргі геосаяси тұрғыдан бір-бірімен байланысқан әлемде ұлы державалардың өздері де басқалармен санасады, керек болса тәуелсіздіктің бір тізгінін жоға­рыдан құрылған ұйымдарға беруге мә­ж­бүр. Тіпті жарты әлемді жаулаған Ұлы­б­ритания қазір: «Тәуелсіздігімізден жартылай айырылып, Еуроодақта қала береміз бе, әлде бөлек шығамыз ба?» – деп айтысып жатыр. Қазақстан көп фак­торлар бойынша Ресейге «жіпсіз байланып» тұрғанымен, Украинадағы Қырым­ның жайы, Батыстың Ресейге сал­ған санкциялары, Таулы Қарабах мәселелерінде сыртқы саясатын айқын­дауда тәуелсіз көзқарас ұстана алатынын көрсетті. Бұл – біздің саяси тәуелсіз­дігі­міздің белгі­сі.
Ағылшынның nation деген сөзін «ұлт» деп аударамыз да, оны өз ұлты­мыз­бен байланыстырамыз, яғни ол – біз үшін қасиетті ұғым. Дәл осы nation түрінде алар болса, ол – Еуропада XVIII-XIX ғасырларда құрылған территория­лық ұлт. Яғни Еуропадағы мемлекеттер бір әкімшілікке біріккен, орталықтанған державалар қоластындағы басқа этнос­тарды өз қатарына қосып, азаматтық ұлт қалыптастырды, бұл басқа этнос өкіл­дерін өздерімен жақын араластырып, мемлекеттің тұтастығын сақтап тұру үшін қажет болды. Территориялық мемлекет болғанымен, онда негізгі этностың мәдени-саяси үстемдігі күшті болды. Мәдени ықпалы мен саяси-эконо­ми­калық үстемдігінің арқасында француз, ағылшын сияқты этностар мемлекетті өздерінің аңыздары мен салт-дәстүрін, дүниетанымын ұлттық деңгейге шығара білді. Біздің ресми историография ха­лықтық тарихтан бөлектеу әрі «органи­калық» емес, яғни мектептерде оқушы­лар тек құрғақ фактілерді оқиды, оны идеологиялық тұрғыдан сіңіре бермейді. Сондықтан тарихты түсініп, талдау тұрғысынан өте көп өзгеріс керек. Сонда тәуелсіздіктің ұлттық нышаны айқындала түседі.
Мұхит АСАНБАЕВ:
– Тәуелсіздік өлшемдерінің бәрі жер­ден басталады, жермен бітеді. Қазір Қазақстандағы ауыл шаруашылық жер телімдерін жалға береміз деген жоспарларды айтудан бұрын, біз осы мәселені мойындауымыз керек. Бұл жоспарлар іске асса, межелеген өлшемдердің бәрі­нен айырылып қалу қаупі бар.
Руслан ЖАНҒАЗЫ:
– Біз – мемлекеттілігі қалыптасып ке­ле жатқан ұлтпыз. Жан-жағымызға үңіле қарасақ, жерімізге көз алартып жатқан көршілер жоқ емес, яғни біздің мемлекеттілігімізді мойындай қоймай­тын бірсыпыра ел бар. Өкінішке қарай, тәуелсіздігіміздің кез келген өлшемін алсақ та – саяси, экономикалық, мәдени, ақпараттық және т.б. – біз толықтай тәуел­сізбіз деп айтуға келмейді. Нақты айтатын болсақ, әскерімізге қажетті қару-жарақ пен әскери техниканың, өнеркәсіп бұйымдары және қарапайым халық тұтынатын тауарларының, ауыл шаруашылық пен тамақ өнімдерінің басым бөлігін шетелден сатып аламыз. Қазақстанның ақпараттық кеңістігін Ресей БАҚ-тары жаулап алғаны бесенеден белгілі. Сыртқы саясатымызда Еу­разиялық экономикалық одаққа кірдік. Әлемдік саясатта қазір «ғаламдық өзара тәуелділік» тұжырымдамасы көп айтылып келеді. Соған сәйкес, дүние жүзін­дегі кез келген мемлекет басқа мемлекет­ке тәуелді, ол басқа мемлекет өз кезе­гінде сол мемлекетке тәуелді. Қаза­қстан осын­дай жаңа халықаралық жағ­дайда өмір сүре білуге бейімделуі тиіс.
Нұрлан СЕЙДІН:
– Ширек ғасыр ішінде Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде толық қалып­та­сып болды деп айта аламыз. Шекарамызды нақтылап бекіттік. Эконо­мика­лық қиындықтарға қарамастан біраз жұмыс­тар атқарылып жатыр. «Индус­триалды-ин­новациялық даму» бағы­тының бі­рінші кезеңі белгілі бір табыстармен аяқ­­­­­талды, енді екінші кезеңі жүзеге асы­­рылып жатыр. Мемлекет атқарып жат­қан шаруалар бір ғана бағытты қамтымайды, онда халықтың тұрмыс-тір­шілігі, экономикалық жағ­дайдың өсуі, экологиялық мәселелер, мемле­кет­тік қызметкерлердің жұмыс сапасының жақ­­саруы – барлығы ке­шенді түрде қам­тылған.

Дайындаған
Назым ДҮТБАЕВА.