Тарихта ізі сайрап жатқан осынау ұлы тұлғаның шын аты кім? Оған қытайлар әспет­теп берген «шаньюй Модэ» есімін қазақшаға бейімдеп «Мөде хан», «Мүде» немесе «Мете» дегеніміз қалай болар екен? Азия тарихшыларының осы тұрғыда ұсынып, ұстанып отырған Оғыз хан есімін қазақ тарихшылары неге қабылдамайды? Бұл сұрақтар кімді де болса ойландырмай қоймас…

Оғыз хан есімінің қандай мәні бар? Осы атауды жіктеп қарасақ, ол Оқ-ғұз деген қос сөзден тұратынын аңғарамыз. «Оқ» деген сөздің мәнін Әбілғазы шежіресінде Оғыз ханның атынан айтылған: «Бізден бұрын өмір сүрген халық садақты патшаға теңеп, өздерін оқпыз деп түсінген. Керілген садақпен оқты қалай қарай атса, оқ сол жаққа барар» деген сөзі айшықтап тұрғандай. Демек, «Оқ» дегені тайпа немесе ру дегенді білдіреді екен. Ал «ғұз» деп шығыс тілдерінде көшпелілерді айтатыны мәлім. Демек, Оғыз хан көшпелі елдің басшысы деген мағынаны білдіріп тұр.
Осы тұрғыда ресми тарих не дейді? «Великие имена Великой степи» ат­ты Қазақ тарихына тән ұлыларға арналған академиялық жинақта біз әңгіме еткелі отырған тарихи тұлға өмір сүрген дәуіріне орай алдыңғы қатарда тілге алыныпты және ол «Модэ» (Маодунь, Модун шаньюй) деген таза қытайша есіммен аталыпты. Ұлы дала көсемінің қытайша есіммен тарихқа енуін құп көрмесек те, оның себебі сол дәуірге тән түркілік дереккөздердің тарихпен қабысуының әлсіздігінен екенін мойындауға тиіспіз. Оғыз ханның әкесін өлтіруінің анық-қанығы шығыстық нұсқада дұрыс ашып көрсетілмей, оны діни көзқарасқа бейімдеп, әкесі – кәпір ұлдың мұсылманшылығынан дегені, ақылға мүлде қонбайтыны рас. Шаньюй Модун біздің эрамызға де­йінгі, шамамен 234 жылы дүниеге келсе, сол дәуірде кәпір-мұсылман деген ұғым өмірде болды ма? Әрине, жоқ! Тарихи оқиғалар барысын дұрыс талдай алмағандықтан, Оғыз ханның әкесін өлтіруін ел-жұрт­тың көз алдында ақтап алу үшін түркілік дереккөздерде діни көзқарасты пайдалана салыпты.
Ал оқиға қалай өріс алғанын қытайлықтар анық білген тәрізді. Себебі аталмыш елдің патшалығы атырабындағы көшпелі елдерді, әсіресе сол өңірде таяу ғасырларда пайда болған Күн елін барлау қызметі арқылы жіті бақылаған. Осы мақсат үшін ханға тарту етілген қытайлық ханшайым да іске қосылған сыңайлы.
Оғыздың әкесінің есімі кім еді? Рашид ад-Дин мен Әбілғазы деректерінде оны Қара хан деп атаса, Лев Гумилев оның «Тумань шаньюй» екенін жазыпты. Ал академиялық жинаққа «Тоумень» есімімен енгеніне куә болып отырмыз. Түркілік шежірелердегі Қара есімі қытайша дереккөзде «тұман» деп тұспалдануын түсінуге болатындай… Осыны ескеріп, Тұман есіміне біз де тоқталғанды жөн көрдік.
Лев Гумилев оқиғалар барысын төмендегіше өрбітеді: «Шаньюй Тумань имел двух сыновей от разных жен. Для того чтобы обеспечить престол любимому младшему сыну, он решил пожертвовать старшим – Модэ и отдал его в заложники юэчжам» (юэчжиді Қ.Салғараұлы Кушан хандығы дейді). Л.Гумилевтің екі әйелден екі ұл дегені, шежірелерде Оғыздың үлкен әйелден екенімен сәйкес келіп тұр. Тұман ханның кіші ұлына бұра тартуын «тоқалдың» сол заман дәстүріне сай қытай ханшасы екенімен түсіндіруге болады. Белгілі тарихшы Қ.Салғараұлы да осылай деп болжайды. Тұман ханның кіші ұлға тақты бұйырту жоспарына сәйкес Оғызды кепілдікке берген елге төтеннен ұрыс ашса да, хан дітіне жете алмайды. Ержүрек үлкен ұл өзін бақылап отырған құшандықтың атын олжалап, үйіне аман оралады. Сөйтіп, ұлының алдында айыбы ашылып қалған хан-әке үлкен ұлына ажал құштыру мақсатын көздеген астыртын қылмысын жуып-шаю үшін бір түмен әскер құруға қабылет­ті бірнеше руды Оғызға еншілейді.
Кіші шешесі – қытайлық ханша мен оның ұлы тұрғанда әкесі тараптан қастандық жалғасын табатынын, қытайлық кіші ханымнан туған кіші ұл таққа отыруы елдің болашағы үшін де қауіпті екенін сезіп-білген Оғыз қарсы әрекетке ден қояды. Орданың күзет қызметінің қуатын, әкесі аңға шықса нөкерлері қоса жүретінін ескерген Оғыз мақсатына жету үшін мұқият даярлыққа кірісіпті. Ұлан мыңдығын іріктеп алып, солармен жат­тығу жасап жат­ты. Басты талап – темірдей тәртіп. Оғыздың ысқырма жебесі кімді нысанаға алса да, бірі қалмай соған ілеспе оқ жаудыруы тиіс болды. Ол талапты сынап көру үшін де, Оғыз құрбандықтарға барды. Алдымен, нысанаға өз арғымағын қойғанда, садақ тартудан ешкім жалтармапты. Ал қытай дерегіне сенсек, Оғыз нысанаға өз келіншегін қойған. Бұл әдет­тегі қытайлық әсірелеуі ме? Қалай болған күнде де, айтылмыш оқиға тарихи факт ретінде қытайлық дереккөзде тіркелген. Бейкүнә жанды нысанаға алып, садақ тарта алмаған бірнеше жауынгерді Оғыз өлім жазасына кесіпті. Сайып келгенде, темірдей тәртіп өз нәтижесін берері аян.
Оғыз ханның әскери таланты оның орда маңында жолға қойған барлау қызметінен де байқалады. Сол жақтан жедел келген тыңшы, Тұман ханның аңға шыққанын және қай бағытқа жол тартқанын хабарлайды. Оғыздың күткені де осы еді. Мыңдығын бастап шыққан ол кешікпей-ақ әкесі бастаған аңшыларды қоршауға алып, Оғыздың көздеп атқан ысқырма жебесі бағытымен мыңдықтың атқан оқтары ханның бойына қадалып, қытайлық дерекке қарасақ, оның сыртқы көрінісі кірпі іспет­ті күйге түсіпті.
Ордаға суыт жеткен Оғыз хан кіші шешесін ұлымен қоса және оның әкесін өлтіруін құптамағандарды да ажал құштырып, өзін хан деп жариялайды. Оғыз ханның бұл жеңісінің қытай дереккөздерінде жария етілмеген басты сыры – елдің мемлекет­тігін қытай экспансиясынан сақтау болатын. Оғыз ханды алға қарай жетелеген де нақ осы елдіктің рухани қуаты болатын.
Күн еліндегі төңкерістен хабар алған Дунху (татар) елінің кәнігі ханы билікке келген жас жігіт­тің өз тайпаластары алдында абырой-беделі бекімделмей тұрғанда арада қалай да ұрыс шығарып, олжаға кенелуді көздеді. Көрші ел жас билеушісінің тамырын басып, байқау үшін әуелі Тұман ханнан қалған бәйге бермес тұлпарды сұратқанды жөн көрді. Жас жігіт ашуға беріліп, елшіні жазаға тартса, осының өзі-ақ ұрыс ашуға жеткілікті ғой. Оғыз татар ханының елшісіне тұлпарды жетелетіп жіберіпті. Енді қайтпек керек? Татар ханы елшісі айт­қан деректен Оғыз хан жақында жас сұлуға үйленгенін біледі. Енді осы ханымын сұратсам, оның төзімі сыр беріп қалар деп шешті Дунху-татардың әккі ханы. Елшіні тағы ат­тандырады. Ол келіп, ханының Оғыздың жас ханымына аңсары ауғанын айтады.
Татар ханының ұрысқа сылтау іздеп отырғанын әу бастан-ақ түсінген Оғыз хан әскерін аса құпия жағдайда, асығыстыққа жол бермей, екі ел арасындағы болашақ соғысқа даярлау үстінде еді. Сондықтан татар ханына сыр алдырмай, өзін шикіөкпе, бос­белбеу сипатымен таныту үшін көрші патшалықтың бұл тілегін де атқарып жібереді. Өзі әскерінің ұрысқа даярлығын өз көзімен көруге ат­танды. Жүздік-мыңдықтарды сап тарт­тырып, әскерінің даяр екеніне көз жеткізеді.
Татар ханы елшісінің үшінші келісінде ол тараптың мақсаты екі ел арасында көсіліп жатқан сары жазықты алу екені белгілі болады. Оғыз мәселені уәзірлер кеңесіне салып байқаса, олардың бірқатары ол жерді беруге құмбыл екенін білдіріпті. Сол кез­де Оғыз хан атырабына былай деген екен: «Сендер Күн елінің бір биесі құлындаса, орны толар тұлпар үшін, құнықтардың бір қатыны дүниеге әкелер сұлу үшін соғысуға даяр едіңдер! Ал Жер мемлекет­тің негізі екенін, кеткен жердің орны еш нәрсемен толмайтынын неге ұқпайсыңдар! Күн елінің бір қарыс жері де – шет жұртқа берілмейді! Біз Жер-Ана үшін соғысамыз!»
Жер беруге ықыласты уәзірлерін өлімге бұйырған Оғыз хан әскерін бастап, Дунху-татар елін шабуға ат­танып кетеді. Осы орайда Әбілғазы «Түрік шежіресінде» былай деп жазыпты: «Оғыз хан татарларға шабуыл жасады. Татар ханы көп әскермен оған қарсы тұра алмады. Оғыз жеңді. Оғыз хан әскерінің қолына көп олжа түсті» (23-бет). Қытай дереккөзіне негізделген «Хунну» кітабында Л.Гумилев былай дейді: «…он пошел походом на дунху. Они не ожидали нападения и были наголову разбиты. Все их территория, скот и имущество достались победителю» (стр.69). Осы деректің негізінде де қытай есімді шаньюй Модэ мен түркілік деректегі Оғыз ханның бірегей тарихи тұлға екені айғақталып тұрғандай. Ұлы тұлғаға арналған тарихи һәм шежірелік деректердің бұдан өзге де сәйкес келер тұстары аз емес. Ең басты ұқсастығы – узурпация, яғни әкесін өлтіру жолымен таққа ие болуы. Бұл Күн елінде ғана емес, әлемдік тарихта да аса сирек орын алатын оқиға. Енді елдің ішкі ұқсастығына келсек, шежірелерде де, тарихи деректе де Оғыз елінің 24 рудан құрылуы. Сонымен қатар осы рулар қатарында басты үш ру ерекшеленеді. Шежіреде оны «Үш оқ» дейді екен. Оқ дегені ру екенін жоғарыда айт­тық. Тарихқа қарасақ, Күн елінде үш жетекші ру аталады да, солардың қатарында Қиян руы ерекшеленеді. «Китайцы называли главу рода Хуянь (Қиян) не князем (гун), а царем (ван).
Қиян руы тарихымыздың бастауында тұрғанын Қазақ ұлт­тық университетінің ғалымдары Талас Омарбеков пен Г.Б.Хабижанова зерт­теп-біліп, мақала арнаған екен. Содан үзіндіге назар аударсақ: «… Вместе с тем, таким образом, определяется генетическая взаимосвязь средневековых конратов, происходящих от древнего рода Қият, с родом Қиян, от которого позднее берет начало род Чингисхана».
Көріп отырғанымыздай, аталмыш оқу орнының ғалымдары ұсынған мақалада Оғыз ханды дүниеге әкелген ежелгі Қиян дәуірі көз алдымызда көлбеңдейді екен.
Оғыз хан толғауы бұл әңгімемізбен аяқталмасы хақ.

Оңғар НАҚЫП,
Түркістан облысы,
Атакент кенті