Адами азат­тық қорғаны

Журналистика факультетіне қадам басқан алғашқы жылы-ақ профессор адами ажарымен бізді айрықша баурап алған еді. Бір мені ғана емес, бар шәкіртінің көңіліне иманжүзді шырайымен, ақжарқын мінезімен ұялаған. Қамзинмен алғашқы кез­десу күнінде өзіме етене таныс әдеби кітапты қайта парақтағандай болдым.

Елдің әр аймағынан жиналған болашақ жас журналистер факультет­тің үшінші залында тоқайластық. Кірген кез­де төргі орындықтың арқауын қос қолымен таяныш етіп, сүйене сөйлеп тұрған жүзі жылы ұстаз, ақылман ақсақалға бірден назар ауды. Әр сөйлемінің соңын сұлу создықтатып, қайыра түйіндеп отыратын әдісі, жас шәкірт, зият­ты талапкерге деген асқан ілтифаты аңдалады. Басында журналистиканың қоғамдық қызметі хақында жан-жақты талдады. Соңыра функцияларына тоқталған. Беташар-баянының белуарында Сайын Мұратбековтің жастар жайлы әңгімесіне ойысты. Мектеп жасынан жақсы таныс Сайын… Сайын даланың Сайыны… Қамзин де Сайын Мұратбеков секілді жастарға, мына бізге, жастардың нәресте көңіл, сәби жүрек болмысына ерекше сүйсінсе керек. Сол сәт­те аудиторияны жылылық жайлап, ұстаз мейірімінің шұғыласы иектеген.

Сол шұғыланың шапағы менің көңіліме нұрлы жарық түсірді, сол дәрістен ке­йін біздің ұстаз-шәкірт, аға-іні есебіндегі бағалы байланысымыз басталды. Кәкен аға Қамзиннің құнарлы сөз, кенен кеңесіне, ұлт­тық журналистиканың төл табиғатын, өзіндік өзгешелігін танытар туындыларына өмірімнің түрлі өткелінде, әр кезеңінде жүгініп отырдым.

Кең тынысты қаламгер

Кәкен Қамзин өз жазуында батыстық дәстүрмен де, шығыстық санатшылдық бедерімен де беркінбейді. Қамзиннің қаламгерлік машығында біздің әдеби айналыста бұрын аңдалмаған «жасырын жазу мәдениеті» бар. Сөз жүйесі, тіл тізбектерінде қоршаған орта құбылыстарына елту, интеллектуалды таным, уақыт пен кеңістік аясындағы жөңкіліп жатқан оқиғаларға қатысты байқампаздық басым. Мәселен, «Уақыт сақшысында» қаламгер кіндік кезеңдер мен өліара шақтардың алакөлеңке ажарын «екі кезең, бір өлшемнің» шырғасына шеберлікпен сыйдырады. «Не қыс емес, не жаз емес. Көктемнің екі ойлы шағы. Түлеп жатыр. Былқ-сылқ блюз. Әрі-сәрі. Әтек болмыс. Зауық бар – шама жоқ. Шынының ар жағында – шалқалай шалжиған бөкселі даңғыл. Бергі жағында – сірескен сөрелер. Ара-арасында – аквариум балығындай маңғазбұлаң оқырман. Соның бірі – сені мен мен», – дейді жазушы. Автордың шығармашылығындағы оқиғалар қабысуы транзит­тік тәртіппен бірнеше кеңістік бекетін сүзіп, аялдамалар арасында сырғып отырады.
Тағы бір үзікке зер салайық: «Рас, торығып, зарығып жүрмін. Күн сайын мына Қызыл сағат­тың тіліне қараймын. Тіл алар емес. Тілазар. Жаңа айт­тым, Америкадан Еуропаға кемемен қайт­тым. Екі мұхит­тың шекарасына жете бере, хабанерасын боздатқан есер толқынға құлаштап тұрып құмыра лақтырдым. «White Horse» вискиінің тас бітелген шымыр шөлмегін. Ішіндегі жазуды құлағыңа сыбырлап қана айтайын. Иә, тап солай топшыладым. Ал, сармат­тың ұрпағы қиқаңды қой, үйге бас сұғып кетесің. Қазы-қарта асатпасам да, ішіп-жем жетерлік. Бала-шаға жан-жақта. Өзіміз ғана…»

Мұндай метафизикалық кезеңдер, транзит­тік кеңістік аясында дуализим ережелерін ескеру құнарлы әңгіме-контент­тің желісін (автордың өзі айт­қандай) ширата, ширықтыра түседі. Осы заманғы әлеумет­тік реализм санатында бағамдасақ, әлемде өршеленіп тұрған миграция, жаһандану мен ұлт­тану ұғымдарының текетіресі автор жазған әңгіме-контент­тердің негізгі мазмұнын көктей өтіп, оқырманды «уақыт машинасына» қондырады. Бүгінгі ғылымият шарқ ұра іздеп жүрген уақыт машинасын Қамзин оқырмандардың эмоционалды толғаныстарынан құрап шығады. Кейіпкерлер өз көңіл-күйіне сүйеніп ғасырлардан ғасырларға сапарлайды, озған дәурен, өткен күн, балалық шақ, албырт кезеңмен табысады, ғұмырнамалық жадысымен қайтара қауышып отырады.

Жазушының сөйлем құру сұңғаты қисынды, жазу машығы мығым, ежелгі баба-журналистиканың әсерлі-әуезді мәнерін, әңгімешіл дәстүрін кеңінен сіңірген. Қаламгер көңілге жағымды, жүрекке жылы әдіс – бабагерлік төкпе баяндау тәсілімен толғатып, екпіндетіп отырады. Кәнігі батагөй ақсақал, кеңқолтық көкілташ есебінде ой орамдап, әдеби мәнерге сай форма шиыршықтайды.
Кәкен Қамзиннің пайымдауында, жанр – табиғат­тың төл баласы, табиғат секілді әдебиет, журналистика түрлері де түлейді, симбиозға (селбесу) ұшырап отырады. Ақпарат­тық ортаны жел сөз, желбуаз ой төпеп кеткенде интеллектуал қаламгердің қаламынан төгілген әңгіме-контент­тердің құны арта түседі. «Уақыт сақшысы» – төлиенің әдеби мюзикл сарынына берген сахип жазбасы әрі әдеби айналысқа қосылған жаңаша жанр.

Заманалы әдебиет ағымын, сөз өнерінің көркемдік бетбұрыстарын сөз еткенде сетература ерекшеліктерін ескерген дұрыс. Социология заңдылықтарына сүйенсек, интернет­тің қарқынды дамуы, күллі дүниенің ортақ ақпарат кеңістігінде тұтасуы – виртуалды-диджитал ұлт­тың қалыптасуын ілгерілетеді.

Бұл рет­те, ақпарат­тық кеңістіктің ықпалымен қалыптасқан ортақ құндылықтары, ұғымдары, салт-cанаты бар виртуалды әлеумет­тің интеллектуалды қажетін өтеу мәселесі менмұндалайды. Диджитал ұлт пен Кәкен Қамзин шығармашылығының байланысы да босбелбеу емес. «Диджитал ұлт­тың» заманалы сипаты, модерн мәдениетіне автор қазақы бояу себеді, «әңгіме-контент­тер» арқылы мета-әлеумет­тің қоғамдық санасына қозғау салады. Қамзин кейіпкерлері тұрмыстың жантағы қалың тақтайына табан тіреп тұрып-ақ, адамзат­тық мәселелерді, жаһандық ау-жайды, өнериет пен өркениет кілтипандарын, ұлт­тық құндылық айрықшалықтарын еркін қаузайды.

Мәселен, «Генна, Генрих, түңіліп бітіпсің ғой тіпті. Болмайды. Арыл. Дүниеде біз бармыз. Бүгіндері хабар алысу оп-оңай. Лезде. Почтамды бердім. Уатцапты алдың…» – деп жүйткиді жазушы шығарманың шарықтау шегінде. Шығармадан бүгінгі адами қарым-қатынастың желбүйре жайы кезігеді. Оқимыз да ойланамыз. Ойланамыз да, оқырман қауымын индустриалды ортаға жетелейтін тұғырлы тіркестерге, өзіміздің орнықты тұрмыс-cалтымызға тап келеміз.

«Уақыт сақшысындағы» қаламгердің тұла бойын мейірім мөрімен мүсіндеп, кісілік қағидатымен құйып қойған кейіпкерлерінің бірі – Сәрсен қарт. Қария озған дәурен, көшкен заманның қасіретін қазақ даласындағы ақсақалдық даналыққа тән биік өре, батыл байламмен толғайды, адамзат баласының ең қауіпті қаруы гипердыбысты ракета емес, телевизия мен интернет екенін баса айтады. Автор ғаламтордың пайдасы мен зардабы безбенге түскен кезеңдегі талас-тартыстардың жиынтық жорамалын, қазіргі интеллектуалды күш-жігер жұмсамай-ақ, ақпарат тұтынуға әуестенген көпшілікті әсте жақтамайтынын көрсетеді. Шығарманы оқи отырып интернет­тен жаппай бас тарту, технологиялық игіліктерді жоққа шығару жайын емес, интернет­ті тиімді қолдану мәдениетін аңғарасыз.

Көңілін құштарлық кернеп, қия мен заңғарға құлаш сермеп, көкірегінде тасыған дария-теңіз білімін паш етуден тартынбайтын Кәкен Қамзиннің кейіпкерлері дүние дидарының кез келген нүктесінде жасайды, өмір марафоныңыздың бойында соншалықты таныс кейіпкерлерімен сіз де сөзсіз ұшырасып отырасыз. Қаламгер адам психологиясын беруде, образ-характер мүсіндеуде өрісі басқа, өресі биік жаңа деңгейге жеткен. Мәселен, Сәрсен қариядай жаратылыс сырына, күрмеуі қиын жұмбаққа, интригаға құмарту күллі адам баласының ежелден табиғатында бар. Бәлкім, ақпарат­тық қоғамда ғұмыр кешкен сіздің де көңіл көкірегіңізде Сәрсен қарт құныққан жаратылыс құбылыстарына деген аңсар, адами ынтықтық жасырынып жатқан шығар?..

Ағартушы ақылман

Кәкен Қамзин – кеңтынысты қаламгер ғана емес, зият­ты ұстаз, зерделі ғалым, уақыт­тың суыт жүрісі, қым-қуыт қадамын барлаған сергек сақшы. Журналистика даланында қызмет етуді мұрат еткен ынталы талапкерге уақыт­тың заңдылықтарымен санасу уәжіп. Уақытпен жарысу – журналистиканың негізгі шарты. Тұтас ғаламдық сананы, әлеумет­тік ми (social brain) торабын техникалық таным тықсырған шақта, прагматизм кісенінен ұзап, иррационалды ойлауға зәрулік туатыны рас. Мұндайда: «Бәрін айт та, бірін айт дегендей, жа­ратылыс пен әлеумет­тік құбылыс – біртұтас әлем. Өркениет прогресі де кейде адамды мезі қылады, шар­шата­ды», – деген тоқтамға келеді ғалымның өзі. Зерт­теуші журналистика заңдылықтарының, жанрларының түзілуіне синергиялық факторлардың ықпал еткенін ұтымды дәлелдейді. Синергия мен творчестволық үрдістердің байланысын ұлт­тық журналистикатану мектебінде тұңғыш болып індетеді. «Журналистика жанрларының туындауына, эволюциясына, біздіңше:
1. Уақыт.
2. Факті, оқиға (құбылыс).
3. Кеңістік (көлем, формат).
4. Қажет­тілік.
5. Ұлт­тық тіл, менталитет.
6. Шығармашылық мүмкіндік – сынды факторлар әсер етеді. Міне, осы алты синергиялық фактор кез келген жанрдың пайда болуына себепші болады», – дейді ғалым.
Батыс журналистикатану мектептерінің өкілдерімен талай қызмет­тес болдық, күнбатыстық пайымдарды жүйелі зерт­тедік, ой жарыстырып, пікір алыстық. Бұл орайда, ашығын айту керек, біз үзінді келтіріп отырған ұстаз Кәкен Қамзиннің «Қазақ көсемсөзі жанрларының кемелдену үдерісі» еңбегі аса теңдессіз, жанрлы сипатнаманы ұйыстыруда табысты шыққан күрделі, құнарлы туынды дер едік. Төл жанрлар палитрасын бұлай кеңейте талдау қажырлы еңбектен ғана емес, туындыгерлік түйсік, қисынгерлік қағида, шығармашылық даралықтан жаралған дүние. Еуропада жүрген-тұрған жылдары мұндай жүйелі әрі жіті зерт­теу еңбегінің Батыстың өзінде жетеғабыл дамымағанына, Әмерикән (АҚШ) аймағында жоқтың қасы екеніне талай көзіміз жеткен еді.

Енді мына пікірге назар салайық. «Қоғамдағы әлеумет­тік өзгерістер үдерісінің санқатпарлығын әлеумет­тану, мәдениет­тану, саясат­тану, әлеумет­тік философия, антропология, әлеумет­тік психология және тарихнама сияқты қазіргі әлеумет­тік білімнің бүкіл кешенін синтездемей, тек бір ғана категориямен сипат­тау мүмкін емес. Жоғарыда тізімделген пәндердің арқасында көсемсөздің қамту тақырыбы мен табиғаты арасындағы ішкі байланыстың белгілі бір заңдылықтары бой көтереді, қазақ журналистикасы жанрларының ғаламдық жүйедегі, информациялық кеңістіктегі, халықаралық ғылыми кестедегі орны нақты көрініс табады, гуманитарлық сала мен техникалық жетістіктердің ғаламдық тартылыс жағдайындағы ынтымақтастығы нәтижесінде жалпы журналистиканың, оның ішінде жанрлар жүйеленуінің ғылыми дәйектілігі анағүрлым арта түседі», – дейді профессор. Жаратылыс сырлары мен әлеумет­тік антропологияның қиылысында пайда болған заманалы ақпарат тұжырымдамасын өзгеше мәнерде зерт­теу – өркендеудің жаңа мазмұнына бойлау, Ұлт­тық ақпарт­танудың түлеу мен түрлену формасын тану. Қазіргі журналистика мектептері саяси пропаганда, антропология, адам физиономиясы, метафизика, биосоматика, лингвопсихология, нейробиология секілді білім арналарымен әуестенеді. Бұл журналистика ғылымының субъективті бітімін Қамзин бағдарына сай жаңаша бағамдауға әсер етеді.

Ғалым-ұстаздың өзі де бізді о баста ми қызметінің құбылыстарын зерт­теуге жетеледі. Кәкен Қамзиннің қолдауымен нейроғылымдар бағдарында едәуір табысқа жет­тік. «Когнитивті зият субстанциясы: инновациялық ақпарат моделі және тектілік ұласымы» тақырыбындағы зерт­теуіміз шетелде жазылды. Ақпарат­тық әсерге қарсы ми реакциясы, тектіліктің ақпарат­тық ортада өзін-өзі танытуы бағдарында тұңғыш ғылыми зерт­теу жазылды.

Мұндай зерт­теулер Кәкен Қамзин айт­қан «интеллектуалды өзеркіндікке» қол жеткізудің, адамзат­тық айрықшалықтарды ғасырлық өнеге өрнегіне бедерлей түсудің тікелей жолы екенін естен шығармаған жөн. Адамзатқа «Ашық Ғалам», «Реализм және ғылым мақсаты», «Квант анықтамасы мен физикадағы схизм» ат­ты шұрайлы еңбектер қалдырған философ, зерт­теуші Карл Поппер бір жазбасында: «Мы живем в открытой Вселенной… Человеческая свобода, конечно, является частью природы, вместе с тем она трансцендирует природу…» (мәтіннің мәнін құрғатып алмас үшін өзіміз оқыған еңбектен қаз-қалпында алып отырмыз), – дейді. Іштен шыққан интеллектуалды өзеркіндік пен болмыс еркіндігі кез келген туындыгер үшін қашан да қажет­ті.

Кәкен Қамзиннің ғылыми мектебі – көшпелілерге тән «қозғалыс философиясын» беткейге алған іргелі мектеп. Ұдайы қозғалыста болу, шыңдалу, толысып, жаңарып отыру дағдысы бізге көшпелілер тұрмысынан, теріскейі мен төске­йінің арасын қатар жайлаған сақара қазақтарының дәстүрінен жұққан. Зерт­теушінің өз еңбегінде «Қыз Жібек» жырын толғата зерт­теуі, оқиғалық композициясын репортаж жанрымен қабыстыруы да тегін емес. Осылайша ғалым ұлт­тық тә­лім-тәрбие, эстетикалық талғам табиғаты, сана дәстүрінен айнымайды. Қашан да ға­лам­дастыру, желілік қо­ғам жүйесі, өзіміздің жалаң елік­теушілігімізге бөгесін болатын байыпты ой айтады. Ғалымның ғылыми алқабында қауыз ашқан шұғынықтың хош исі қалай ойлауға емес, сізді қалай ойлануға бастайды. Тек бәрін байыппен түйсінуге берекелі уақыт керек. Сіз бен бізді ұлт­тану үрдісімен, ұлт­тық ойлаумен ұластыратын шегі мен шеті жоқ берекелі уақыт.

Адами азат­тық қорғанына шәкірт­тік лебіз

Биыл ұстаз, шығармашылығы мен ғылыми бағдарында басқаның бақытын қолдап, адами асқақ сезімін, азамат­тық азат­тығын қызғыштай қорғайтын, әр дәрісін «Азатсыңдар!» деген көтеріңкі рухта түйіндейтін Кәкен аға Қамзин 75 жасқа толды. Мерейтой аясында ұстазға шәкірт­тік құрмет таныту – асыл борышымыз әрі қайталанбас кісілік құбылысты сурет­теуге деген ұмтылыстан туған ықылас.
«Кәкен ұстаз! Кәкен аға Қамзин! «ай – ат басын бұрғанша, жыл – жылқы аунап тұрғанша». Сізді 75-тің белесіне өрлеп, деңіне шығуыңызбен құт­тықтаймын.
Көп дүние алдым.
Көп әңгімелестік.
Көп кеңестім.
Өмірімнің түрлі өткел, әр кезеңінде өзіңізге жүгініп отырдым.

…Көз алдыма туған жердің топырағын шұрқырата басқан салқар көш келеді. Cаналы-салауат­ты көш. Іргеде – Үшқара, жанында – Жансүгір, бағдарында – асқаралы Аманбөктер. Ақыл-ойдың азабы мен ғажабын артқан алпауыт көш дерсің. Дүние-дөңгелектің низамы сол. Тәуір жасаған адам қашан да ақыл-ойының торында, өңгергені – ой қоржыны, оның үстіне күнделікті өзіңе берер есебің және бар. Кеткен есе, ұтқан тұс, жадағай жағдай, еншілі мақтан, мерзімсіз мехнат. Есебіңнің түзу шығуына Тәңірі Тағала таразы. Көкіректегі бір үзік сәуле, көңілдегі рухани қоламтаның шоғын үрлеуге ұлт­тық санаң, туған төскейіңнің киелі топырағы шапағатшы. Сол табиғат­тың топырағында өніп, ұлт­тық танымның шапағынан жаратылған балаң өнікке қамсау болып, қараңғылықтан арашалап, күнгейге шығардыңыз.
Сіздің саяңызда жетіліп келеміз.Сіздің саяңызда толысып кетеміз. Ғұмыр жасыңыз ұзақ болсын, абзал азамат, құрмет­ті профессор, кеніш көңілді ақсақал!

Дастан ҚАСТАЙ,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
журналистика факультетінің оқытушысы