«Әдебиет пен журналистика бірін-бірі жұтады. Бұл ешқандай теорияға бағынбайтын құбылыс», – депті жазушы Жүсіпбек Қорғасбек бір сайттың интернет конференциясына қатысып, оқырманға берген жауабында. Жасыратыны жоқ, қазір қазақ әдебиетінде жазылып жатқан көркем шығармалардың басым бөлігі публицистика тілінде. Л.Н. Толстой айтты дейтін «телеграфтық тіл» осы болар. «Көркемдіктің қажеті қанша» дейтін пікірлерді жазуға талаптанып жүрген жастардың өзі айта бастағанда, ендігінің романдары тақ-тұқ тілге түгел ауып кетуі де мүмкін. Ал әдебиет пен журналистиканы қатар алып жүрген ағамыздың жазушылық сүрлеуі айқындалғалы қашан.

---

 

Нұрбек ТҮСІПХАН

Аңыз түбі – ақиқат. Әр аңыздың астарын ақтарған адам шындыққа жолығады. Әсіресе, көнеден келе жатқан миф, аңыз, тәмсіл атаулының бәрі де адамзат өркение­ті­нің сөзбен суреттелген, адамның ой-қия­лы­мен көркемделген, әсіреленген се­ні­мі. Ертедеден келе жатқан «Үлпілдек ту­ралы аңыз» да қазақ дүниетанымының кө­рінісі. Журналист-жазушы Жүсіпбек Қор­ғасбектің «Үлпілдек» роман-тәмсілін оқығанда аңызбен байланысар, астасар тұсын іздеп әуреге түстік. Рас, романның соңында өлең шумақтарымен берілген «Үл­пілдек туралы аңыз» ертедегі нұсқалар­дың бірі. Бірақ шығармадағы бас кейіпкер Үлпілдек пен аңыздағы Үлпілдектің өмір­ле­рін өзара ұштастырар жіп кітапты қызық үшін оқушыларға ұстата қоймайды.

Роман-тәмсілдің алғашқы парағы кейіпкердің қойын дәптерінен алынған өлең шумақтарымен басталады.

«…Қазақ оны кешіреді, ал бірақ,
Ол қазақты кешіре ме, белгісіз», –

дейтін жолдарға қарап шығарма кейіпкерін «қа­зақ­­қа өкпелі, ірі тұлға» сынды елестет­кені­міз­ді несіне жасырамыз. Бірақ романды толық оқып біткен соң бұл ойымыздың те­ріс екенін ұқтық. «Үлпілдек» – жартылай өлеңмен, жартылай қара сөзбен жазылыпты. Автордың өзі «табандап отырып жаздым» деген соң оқып отырған біз де үстірт өте шықпауды өзімізге міндет еттік. Кө­ле­мі көп те емес. Жалпы, әдебиетте «өлең­мен жазылған роман» дейтін бірқатар шы­ғар­малар бар. Ал С.Торайғыровтың «Қа­мар сұлу» романы қазақ әдебиетінде қара сөз бен өлең формасында жазылған ал­ғашқы шығарма. Мұнда бас кейіпкерлер өзара өлеңмен хат алмасады. Ғашықтық сезімдерін өлеңмен білдіреді. Бірақ «Үл­піл­­дектің» өлеңдері өзгеше. Романның жартысын «Көк дәптер» мен «Жасыл дәп­тер­ден» алынған шумақтар толтырады. (Мұ­ны да біз аңыздағы «Ақбоз ат» пен «Көк­боз атқа» сәйкестіре алмадық – Н.Т.)  Оқып отырып әлдебір белгісіз ақынның өлеңдеріне ғылыми талдау, түсінік берген диссертацияға да ұқсатасыз. Негізгі кейіп­керлер Үлпілдек пен Қыранқараның жан тебіреністерін дөп басатын шумақтардың авторы – романның басында Қыранқара­мен төбелесте қаза болған Нұрлан есімді «ақын». Оның өлеңдерінің «кереметтілігі» сондай, ақындықтан мүлде ада Қыранқара­ның бойын билеп алса, туа бітті айналасы «жынды» атаған Үлпілдектің тұтас өмірінің мәніне айналған. Тіпті, Жазушылар ода­ғын­дағы «алапат ақын» Бұғышақтың өзі бұл өлеңдерді естігенде «еңіреп жылайды». Бұғышақтың айтуынша, бұл шумақтардың авторы кезінде Мұқағалиды қорғаштап сөйлеймін деп Одақтан қуылған. Сонымен, бұл «ақын» кім? Романдағы аты – Нұр­­лан. Үлпілдектің әкесі, Гүлдерайым­ның ғашығы, Қыранқараның бақталасы. Шығарманың өн бойында жиі кездесетін өлең шумақтары Нұрланның «Көк қап дәптері» мен «Жасыл дәптерінен» алынады. Романда Нұрланның ақын екенін суреттеген сюжет жоқ. Тек, Үлпілдек пен Қы­ранқараның санасын жаулап, миларына әбден сіңіп кеткен шумақтар ғана оның ақын болғанын аңғартады. Екі кей­іп­кер отырса да, тұрса да, әлдебір нәр­сеге ренжіп, не қуанса да естеріне ең алдымен өлең түседі. Үлпілдек «Көк дәптерден», Қыран­қара «Жасыл дәптерден» жаттаған. Туындыдағы шумақтардың ұйқасына дау айту қиын. Көркемдік қуаты мен мазмұны басқа әңгіме. Ең қызығы, Нұрлан өлең­дері­нің «көріпкелдік қасиеті» бар сынды. «…әйтпесе ана көк қап қойын дәптерді әде­мі әріптермен бос парақ қалдырмай тол­тыра жазған адам Үлпілдектің туа же­тім қалатынын қайдан білген, тіпті ше­ше­нің ұзақ күндер мен түндерде жоқ боп ке­тетініне дейін өлең иесіне әшкере, екі ке­ш­тің арасындағы анасын шарқ ұрып іздеген құйтақандай қыздың бүкіл арыз-арманы да оған беп-белгілі»,– деген сөй­лем(дер)нен өлең авторын тылсыммен бай­ланысы бар адам ба дерсіз. Әйтеуір, мұңайған, бақытына жете алмаған, «ер-тұрманы бүтінделмей кеткен» бір жан. Тіп­ті, Қыранқара бастап келген ауыл жі­гіт­­­терінен таяқ жеп жатқан қарбалас сәт­тің өзінде де есіне өлең орала беретін ақын­ның қандай адам екенін жыға тани ал­майсыз. Бір анығы – өзі өлсе де өлмеген өлеңі роман-тәмсілдің негізгі тірегі.

Романда басты кейіпкер – Үлпілдек. Әуелде жерге бауырлап жата қалып, сан түрлі дауыстар мен дыбыстарға құлақ қо-
й­ып, тың тыңдайтын «саққұлақ» Үлпілдек кей­ін есейе келе «Көк дәптердегі» шумақ­тар­­ды түгел жаттап, санасына сіңіріп ал­ған, ойланса, толғанса болды, іштей «өлең­дете» жөнелетін Үлпілдекке айналады. Ше­шесі Гүлдерайым екеуі бір үйде өмір сү­реді. Бірақ Қыранқара мен шешесінің отау құрған-құрмағаны белгісіз. Қызы қалай бой жетті? Шеше оны қалай тәр­бие­леді? Оның Нұрланнан кейінгі өмірі не болды? Оқырманды мазалайтын бұл сұ­рақ­­тарға нақты әрі толымды жауап айту мүмкін емес.Бақсақ, романды оқу барысында мұндай жауапсыз сұрақтар өте көп. Тәмсілге негізделген шығарма пәлсапалық, тылсымдық сыр бүккен жұмбақтай әсер қалдырады. Кейіпкерлердің ішкі монолог­тарға ұқсас өз-өзімен сөйлесуі немесе дәп­­терлердегі өлеңдермен сырласуы жиі. Сөйте тұра, психология жоқтың қасы. Үлпілдектің ақыл-есі дұрыс емес қыз екені анық. Ал Қыранқараның, Гүлдерайым­ның, Бұғышақтың, т.б. кейіпкерлердің адам­дық келбетін тану қиын.Қыранқара­ның әу бастағы үш әйелінің келін боп түс­­кен түннен тірі шықпайтыны да түсінік­сіз. Бұлардың құпия қазаларына «бәкене бойлы, сирек сақалы тарам-тарам қысық көз» біреу берген қобдишаның қатысы қанша? Автор Қыранқараның тәлейсіз тағ­дырын қобдишаға жасырды ма, әлде Нұр­ланның өліміне байлады ма, бұл да айқын сыр емес.

Оқырман ретінде бізді тағы да бір әуре­ге түсірген сұрақ – Пролог пен Эпилогтың арасын қалай байланыстыруға болады? Пролог әлдебір Бензавоздың көлшік жаға­сына келіп әлденені суға төгуімен басталады. Көлшіктің беті өртенеді, ертесіне та­ғы бір «Бензавоз» көлшікке жағармай ағы­зып, тағы да өртейді. Және бір күн өт­кен­де көлшік жағасына қымбат көлік мінген белгісіз біреулер келіп, бірдеңеге уә­делеседі. Қара бұжыр біреу бата береді. Ал Эпилог «Үлпілдек туралы аңыздың» өлеңдетілген нұсқасы. Бір оқиға мен бір аңыз­ды сабақтастыратын ортақ ұғымның не екенін бағамдай алмадық.

Романды  оқыған адамды қынжыл­татын һәм қалжырататын тұс – сөйлем құрылысы. Нақтырақ айтсақ, романда сөйлем аяқта­лып, нүкте қойылатын жердің басым бөлі­гін үтірмен қайырса, жаңа абзацтан бас­тал­­ған сөйлем бас әріппен жазылмайды.  Мысалы:

«Қобдишаның сырты оймышталып, түрлі-түсті өрнек салынған екен, бұрыш­тары мен қырлары да қақталған жұқа кү­міспен жұмырлай әдіптеліпті, бет жағын әше­кейлеген ұсақ асыл тастар қырық құ­была жылтырайды». Бұл қандай сөйлем? Құр­маластың қай түрі? Ой аяқталып, сөй­лем түгесілген тұсқа нүкте қойылушы еді. Мұндағы сөйлемдерде басқа тәртіп, басқа заң. «Қазаншының өз еркі, қайдан құлақ шығарса» дегенімізбен сөйлем құраудың бұл түрі сәтті деуге келмейді. Мүмкін, ав­тор кейіпкердің қойын дәптерінен алған әл­қисса сөзіндегі «Қарапайым қағидадан қашпасаң, табиғатқа қарсы бір заң ашпа­саң…» деген тәмсілін берік ұстанған болар. Ең қызығы – жұмбақтардың (сұрақтар десекте болар еді. – Н.Т.) көп болуы жа-ң­ыл­т­паштық сипатқа ауысып кететін­дей. Сөзіміздің дәлелді болуы үшін мына сөй­лемді оқиық:

«Қыранқара екінші рет үйленіп, үй­лен­геніне ыңғайсызданғандай ырсия күліп, (?) қолтығына ұршыққа үйірілген бо­йы бір тұтам пысықай қара қызды босағадан аттатқанда, жасы он беске толып, көп-көрім есейіп қалған Үлпілдек ойын­да ештеңе жоқ, талша бойы былқ-сылқ етіп, жай еріккен түрмен, арық жаға­сын­дағы майда құмды жалаң аяғының бүріс­тіре созған сүйір ұшымен айқыш-ұйқыш сызғылап тұрған болатын». Не ұқтыңыз? Бірнеше қайталап оқысақ та бұл сөйлемнің басы мен соңы байланыспайды. Сөйлем құрылысын былай қойып, мазмұн­дық тұрғыдан алғанда да жаңылтпаш оқып отырғандай қайта-қайта сүріне бер­дік. Ал шығарманың өзі түгел осы формамен жазылғанын ескерсек, романның соңы­на жеткенше қалжырап, діңкеңіз құ­рып бітеді.

Романдағы оқиғалар тізбегі де ала-құла, үздік-создық. Прологтан басталған өрт, жерге құлағын төсеген сары қыз, ауыл жігіттері мен кірешілердің төбелесі, Гүл­де­райымды Қыранқараның тартып әкетуі, Үлпілдектің ақыл-есі дұрыс емес қыз си­яқ­­ты көрінуі, Қыранқара үш рет үйленсе де әйелдерінің бірінші түннен аман шық­пай, ажал құша беруі, Қыранқараның Жазу­шылар одағындағы көргендері, үйіне қайтып келіп Үлпілдекті әйел етіп алуы… Бәрі де шашыраңқы, бір-бірімен байланысу тәсілі әлсіз. Тіпті, роман ортасында Қы­ран­қараның жазушы Дулат Исабековпен жас оқырмандардың кездесуіне тап келуі де түсініксіз. Автордың Дулат Исабе­ков­пен болған бұл кездесуді романға қан­дай мақсатта пайдаланғаны да бұлыңғыр. Бір­ кездері  жазушы мен жас оқырман­дар­дың сұхбатын ZHASORKEN.KZ сайтынан оқы­ғанымыз бар еді. Барша оқырманға таныс болған сұхбатты романның ортасына сол күйінде енгізуден жазушы не ұтады? Көркемдік тұрғыдан қандай әсер беретінін түсіну қиын. Бәрібір, қабылдай алмадық. Ал Қыранқараның Жазушылар одағында тапқан досы Бұғышақтың ақын Маралтай Райымбекке қандай қатысы бар? Біз бұл «деректі» сол Жас Өркеннің сайтынан кез­дей­соқ кездестіріп қалдық. Онда жазылған бір ақпаратта Маралтайдың Одаққа қайта жұмысқа орналасқаны туралы айта келіп, мақала авторы Маралтай мінезін «Үлпіл­дек» романындағы Бұғышақпен салыстыра сабақтастырған. Бұқаралық ақпарат құ­рал­дары бетінде жарық көрген мұндай сұх­бат­тар мен мақалаларды көркем шы­ғармаға дәл сол күйінде енгізудің біздің пайымымызша бір ғана мақсаты бар. Ол – ин­трига. Интрига болғанда да оқыр­ман­ды жетелеп отырудың автор дұрыс деп тап­­қан өзіндік тәсілі. Дулат Исабеков сту­дент­термен кездескен бір кеште: «Қарғын» романын жазып біткенге дейін ондағы Жа­сынның прототипі Асқар Сүлейменов екенін өзім де білмеген едім. Кейін оқыған адамдар оның мінезі, өзін-өзі ұстау әдебі­нен Асқарды көрген екен», – дегені бар еді. Бәлкім, «Үлпілдектің» авторы да Бұғышақ­ты Маралтай демеген шығар.

Кітап аннотациясында: «Үлпілдек» роман-тәмсілі заман көшінен қалып бара жатқан адамдардың жантәсілімін шынайы бейнелейді. Дүниенің бір шеңберден жазбайтын айналысына салып қарағанда, оларға үміт жібі үнемі тасталып отырады. Шығарманың пәлсапалық астары осылайша өмір мен өлім арасындағы мәңгілік жал­ғастықты іздеуден ашылады.  Дәстүрлі әдебиет стилі мен жаңашыл үрдісті шебер ұштастырған шығарма өзгеше өріммен өрілген», – делінген. Дәл осы аннотацияда айтылған заман көші қай көш? «Үлпі­л­дек­ті» бір дәуірдің бейнесін, заманның көшін көрсеткен шығарма деуге келмейді. Көне мен жаңаның тартысын елуден асқан Қыранқара мен жап-жас бойжеткен Үлпіл­дектің арасындағы қатынас арқылы сипаттады десек артық сөйлеген болар едік. Екеуінің арасында өліп-өшкен махаббат жоқ. Заманның көшін сипаттайтындай әлеуметтік-тұрмыстық тартыс, қоғамдық-саяси пікір таластырған шығарма емес. Мұнда  некесіз туған қыздың әке өлеңде­ріне ғашықтығы және өзі туа көрмеген әкені са­ғ­ынуы, оның өліміне айыпты болған Қыранқараға қалай да тұрмысқа шығып барып, ертесінде өліп қалуды армандауы жазылған. Өлім – кейіпкерді мына жалған­ның азаптарынан құтқарар жалғыз жол. Пәлсапалық астарында өмір мен өлімнің жалғастығын іздеу жатқаны жасырын емес. Әке өлеңдерін жадына берік тоқыған Үлпілдек өлімді аңсайды. Өлім болғанда да өзіне қол жұмсау емес, Қыранқараның әйелдері сияқты оған тұрмысқа шығып, таң ата ақ кебінге орануды армандайды. Мүмкін, Үлпілдек өлімді дәл осылай қар­сы алуы арқылы Қыранқарадан кек қай­та­ру­ды көздеген болар. Бірақ оның бұл тілегі алғашқы түнде орындала қоймайды. Арада бірталай уақыт өтіп, Үлпілдек аяғы ауыр екенін сезеді. Ол Қыранқараға тез арада той жасауды бұйырады да, сол тойында шығармада елеусіздеу қалып келген қобдишадағы иіс суларды бойына жағып, ақыры қайтыс болады.

Шығармада тек Үлпілдек қана емес, Қыранқара да бақытсыз. Оның әу баста Нұр­ланды «ауылымыздың қыздарына тиді» деп, төбелес шығарып өлтіріп тас­тауы Қыранқара өміріне айтылған бір қарғыс іспеттес. Сондағы Гүлдерайымның ызалы кейіпте жек көре қарағанынан сес­кенген Қыранқара оның өзін «жыланша арбап», қарғап тұрғанын білсе де ашулы кейпінен ажырай алмай, жас қызды әйел­дікке алам деп өңгеріп әкетеді. Оның бұл әрекеті бүкіл өміріне кесірін тигізеді. Гүл­де­райыммен бақытты бола алмаған Қы­ран­қара одан кейін де үш рет әйел алады. Бәрі де келін боп түскен бірінші түні-ақ өлім құшады. Оның бұл бақытсыздығын бала кезінен көзімен көріп жүрген Үлпілдек әке кегін қайтару үшін Қыранқараға тұрмысқа шықты ма? Романда қыздың дәл осындай мақсатпен әрекет еткені анық емес. Ашылмаған. Шамасы, автордың өзі де ашып көрсетуді мақсат етпесе керек. Ал оқырманның соңғы ойы «Үлпілдек Қыран­қа­радан кек қайтарды» дегенге тоқтайды деп ойлаймыз.  Шын мәнінде «кек қайтару» туралы пікіріміз де шартты. Өйткені, «Үл­піл­дек» деген аты не үшін қойылғанын еш­кім білмеген кейіпкердің өлімі де «аңыз­­дағы Үлпілдектей ел жадынан ұмыт бол­ған» еді.

«Үлпілдек» – роман-тәмсіл. Бірақ ав­тор­дың өзі бір сұхбатында: «Үлпілдек» де­ген хикаят жаздым», – депті. Шығарманы бірнеше қайталап оқыған біз де осы соңғы сөзді құптар едік. Қалай дегенмен де, роман жанры тақырыптың кең ауқымда сурет­теліп, сюжетке бай әрі уақыт кеңісті­гі­нің толымды түрде сипатталуымен ерек­ше­ленбек. Ал «Үлпілдек» романнан гөрі хикаятқа жақын. Шығарма мазмұнында бірнеше оқиғалар бар болса да негізгі желі «ақын өлімі және одан қалған тұяқтың әке кегін қайтаруы» сынды бір ғана көрініске негізделген.  Ал туындының астарында не айтылды? Автор аңыздағы Үлпілдекті шығармасындағы Үлпілдекпен қалай байланыстырды? Бұл сұрақтарға әркім әр түрлі жауап айтар еді. Біздің ойымызша,  жазушы «аңыз» бен «ақиқатты» астарлап жеткізуді міндет етіп алмаған. Орхан Па­мук­тің: «Мне кажется, болезнь нашего вре­мени — это искать во всем некую
свя­зь», – дейтіні бар еді. Бәлкім, біз де «Үл­піл­дек­ті» оқып отырып аңыз бен ақи­қат өмір­дің арасын жалғастырар көпірді іздеп бекер әуреленген болармыз…