Маржан Ершу таяуда мажарлар елінде іссапарда болып, қазіргі ұлттық құндылықтар төңірегінде әңгіме қозғап қайтқан еді. Сол елдегі қандасымыз Раушангүл Заханқызы­мен екеуара болған әңгімелерін оқырмандар назарына ұсынып отырмыз.

– Маржан, әңгімемізді Мажарстан ту­ралы аздаған мағлұматтардан баста­сақ?

– Тарихи деректерде екі мың, тіпті үш мың жылдан бері сақтардан бас­тап, сар­маттар, ғұндар, яғни, көш­пен­ді­лер батысқа қарай жорық жасаған. Атилла (Еділ) деген құдіретті бабамыз ол жақта үлкен мемлекет құрғаны да тарихтан белгілі жәй. Ғұндардан кейін аварлар, оғыз­дар, одан кейін қыпшақ­тар да жай­лаған мекен бұл. ХІІ ғасыр­ларда Балқаш, Арал, Каспий, Қара теңіз жағалауын жай­лаған түркі тайпалары өмір сүрген Дешті Қыпшақ немесе Қыпшақ  Даласы деп аталып, әр алуан қырқысулар мен алапат соғыстар болып отырған.

ХІІІ ғасырда моңғол шап­қын­шы­лы­ғы­нан күйрей жеңілген қыпшақ ханы Кө­тен қырық мыңдай қолымен Карпат тауы­ның қойнауында орналас­қан Дунай жа­ғалауындағы Мадиар корольдігінің сол кездегі IV королі Бэладан қоныста­на­тын жер сұраған. Сол кездегі мажар та­рихшыларының жазуы бойынша Түр­кі Арпад әулетінен шыққан IV король Бэла қыпшақтарды бауырым деп қарсы алады. Бұл оқиғаға байланысты Ма­жарс­танның Қарсақ қаласында ескерт­кіш орнатылған. Король Бэла ұлына Кө­тен ханның қызын алып береді. Бэ­ланың немересі, Көтен ханның жиені король Ласло билігі тұсында Мадияр пат­шалығында қыпшақтардың даңқы аспандайды. Қыпшақ тілі сарай тіліне айнала бас­тайды. Христиан мемлекетіне түркі­лер­дің билік  жүргізуінен қорыққан мадиярлар король Ласлоға у беріп өл­тіріп, Папа ІХ Иннокентий мажар қып­шақтарына манифес арнап: «Киіз үйде тұрып, көшіп-қонуды қойыңдар, Тәңірге сыйынуды доғарыңдар, христиан дінін қабылдаңдар», – деп әмір шығарып, қып­шақтарға қысастық көрсетеді. Ата дінін қимаған қыпшақ­тар атқа қонып, Алтын Орда құзырына өтеді. Днепр казактарымен бірігіп, Мадияр еліне соғыс ашады. Пештке дейінгі жерді талқандағанын көрген соң католиктердің қарқыны бәсеңдей түседі. Арада екі жүз жыл өткен соң ғана қыпшақтар христиан дінін қа­был­даған. Осы орайда есімізге 1223-77 жылдары Мысырда билік құрған сұлтан Бейбарыс бабамыз түседі. Тарихта Бейбарысты қол астындағы бірде-бір ха­лықтың дініне қол сұқ­паған әділ би­леуші ретінде де таниды. Әлемге әйгілі түр­кітанушы ғалым, тегі қыпшақ Қоңыр Иштван Мандоки: «Шамандыққа байланысты әдет-ғұ­рып­тарымыз жақсы сақталған. Бізге Ислам діні әсерін тигіз­гені алыстан ғана байқалады. Құраннан қалған дұғаларымыз бар, олар арабша айтылмайды, төл тілде айтылады», – деп жазған.

– Қоңыр Иштван Мандокиды екі ел арасындағы алтын көпір  ретінде баға­лап, оның еңбектеріне көп жүгінеміз…

– Әрине, атақты түркітанушы-ға­лым, этнограф, отыз екі тіл білген по­лиг­­­лот, соңына мол ғылыми мұра қал­дыр­ған Қоңыр Иштван Мандоки – екі ел арасын біріктірер үлкен тұлға, үлкен қайраткер. Қоңыр Иштван Мандокидің ерлікке пара-пар еңбегі мен биік қай­рат­кер­лік тұлғасына Елбасымыз Н.Назарбаев та: «Қоңырдың екі ел ара­сындағы ұлы тарихи қандас­тықты жан-жақ­ты дәлелдеп қана қоймай, ел мен ел­дің бірлігі, ортақ мәдениеттің гүл­денуі, өзара қарым-қа­ты­настардың ке­мел­денуі жолында аянбай еңбек еткенін қазақ халқы мақ­та­ныш­пен жадында сақтайды, үлгі-өнеге тұ­тады», – деп үлкен бағасын берген. Қоңыр Иштван Мандоки мажар тіл­де­ріндегі тұрмыстық қолданыстағы бес жүз­ден аса сөз бен жер-су аттарының көне қыпшақ, қа­зіргі қазақ тілімен ұқсас­тығын ғылыми тұрғыда дәлелдеген. Мы­салы:  арқан, арпа, балта, алма, ұр­шық, қобыз, тезек, шанақ, т.б. сөздер, Өте­міс, Тазлар, Шеңгелі, Жыланшық де­ген жер-су аттары. Мақал-мәтел­дері­нің де бізбен ұқсастығын көрсеткен. Мысалы, «Аттың төрт аяғы болса да сүрі­неді», «Аузы күйген сүтті де үрлеп іше­ді», т.б.

– Мажарстанға келу сапарың туралы айта отырсаң…

– Әр халықтың да қасиет тұтар рухани қазынасы – кітап десек, кітапхана – алтын ордасы. Бүгінгі таңда кітап­ха­на­ның беделін көтеру, кітап қорын толықтыру және сақтау, дамыған 50 мем­­­лекеттің кітапханалары қатарына ену, бәсекелестілікке қабі­леттілігін же­тілдіру мақсатында ҚР Мәдениет және спорт министрі Арыстанбек Мұхаме­диұлы кітапхана ісіне жақсы мән беріп отыр . Қазіргі  ақпа­раттық  техно­логия­ның қатты дамып, әлем мәде­ниеттерінің бір-біріне әсерінің күшейген заманы. Әлем­дегі белді, белгілі кітап­ханаларымен өза­ра ынтымақтастық байланыс орнату, іс-тәжірибе алмасу кітапхана үшін аса маңызды.

ҚР Ұлттық академиялық кітапха­на­сының бас директоры, педагогика ғы­лым­­дарының докторы, профессор Үміт­хан Мұңалбаева  мені Будапешт ака­­демиялық кітапханасы және Сегед кітапханаларымен  өзара  ынтымақ­тастық байланыс орнату мақсатында іссапарға жіберген еді. Осы екі атақты кітапханада іс-тәжірибеден өттім. Өзара ынтымақ­тастық байланыс та орнатылды. Будапешт академиялық кітапханасы, Сегед кі­тапханасы және Қоңыр Иштван Ман­докидің жеке кітапханасынан ҚР ака­демиялық ұлттық кітапханасына тарту-таралғы ретінде кітаптар сыйлады. Бу­да­­пешт академиялық кітапханасы 1825 жыл­дың граф әулетінен тарайтын меценат Иштван Сеченидің ұйытқы болуымен пайда болған екен. Ол өзінің бір жыл­дық табысын осы ака­демияға арнапты. Кейін Абрахам Вай, Дьёрдь Андраши и Дьёрдь Каройи секілді сол за­ман­ның қалталы азаматтары кітап­хана­ға өз қаражат­тарын жұмсап, білім мен мә­дениеттің өсіп-өркендеуіне зор еңбек сіңір­ген. Ғимарат сәулетші Фридрих Ав­густ Шютлердің жобасы бойынша тұр­ғызылған. 1826 жылдың Граф Каунт Те­леки жеке кітап­хана­сынан 30000 дана кі­­таптар мен қолжаз­баларды осы кі­тап­хана қорына тапсырады. Мажар­стан­ның ғылымы мен мәдениетін дамыту, іл­герілету үшін жасалынған игі қадам­дардың барлы­ғында да ма­жар­лық меце­наттардың қолтаңбасы жатыр екен. Будапешт – Еуропадағы түркология ғы­лым­дары­ның ту тіккен орталығы бо­лып саналады. Сегед университетінің Алтаи­стика кафедрасының профессоры, түркология ғылымында аты ай­шық­ты болып аталар, атақты түркітанушы, профессор Мария Иваныч маған өзінің жеке кітапханасын көрсетті. ХVІ-ХVІІ ғасырдағы ескі кітаптарды парақтап көр­сеткенде, саусақтарымен кітап па­рақ­тарын аялап сипап, асық­пай па­рақ­тап отырғаны маған қатты әсер етті. Бу­дапешт академиялық кітапханасы мен Сегед кітапханасына өзімнің «Аламан», «Ерік Құрман­ғалиев» атты екі кі­табымды сыйға тарттым.

– Осы сапар барысында мажарлар сенің шығармашылығыңмен де таныса бастаған екен ғой.

– Бұл мен үшін өте сәтті сапар болды. Будапешттегі Обуда аудандық әкім­ді­гінің мәдени орталығында «Ерік Құр­ман­­ғалиев», «Аламан» атты кі­тап­­та­рым­н­ың таныстырылымы болды. Бұл кез­­­десуге шығыстанушы ғалымдар, қа­лам­герлер қатысты. Жиынды ұйым­дас­тырған және жүргізген әрі маған аудармашы ­болған  Мажар  Ғылым  ака­­­де­­мия­­сы­ның  аға  ғылыми  қызмет­кері, түркітанушы-этнограф Давид Кара. Өзіміздің Айша Мандоки апамыз – «Қазақ-Мажар» қо­ғамының бір бөлімінде бастық. Екі ел арасын­дағы мәдени елші деуге болады. Ол кісі маған ақыл-кеңесін айтып, көп көмек берді. Давид студент кезінен шә­кірт болам деп, Қоңыр Иштван Мандокиге барған екен. Айша апамыз Давидке Дәуіт деп қазақша ат қойыпты. Дәуіт десең, кәдімгідей қуа­нып қалады. Қоңыр­дың қамқорлығында есейген бұл мажар жігіті аса зерделі . Бірнеше ғы­лыми еңбектердің авторы. Қазақ тілінде аса жатық сөйлейді. «Алпамыс батыр» жырын жатқа айтады. Кешіме қатысқан Мажарстандағы Әдет-ғұрыптар Үйінің хатшысы, музыкатанушы Агош Жевгелу де өнерпаз жан екен. Қобызшы, сыбыз­ғышы бұл кісі домбыраны да жанына се­рік еткен. Қазақ халқының ескі әуен­дері мен мажар халқының әуендерінің ме­лодиялық ұқсастығын танытып, ән­дер шырқап берді. «Сонда бұл қай жақ­тың әуені болды екен» деп ойладым іш­тей. Тым әріден басталатын тамырлас­тық бұл жерде де көрінді. Кеште өлең­дерім­ді оқып, шығарма­шылығым туралы айттым. Будапештте Жайықтай буыр­қанып жыр оқы­дым. Қуанарлығы, шығарма­ларым мажар тіліне аударылатын болды. Бұдан соң Сегед қаласына жол тарттым. Сегед 1246 жылы қала мәр­тебесін алған ғой. Сегед кітапхана­сының  да тамыры тереңде. Сегед уни­вер­­ситетінің Алтаистика кафедрасының түркология фа­куль­тетінің студент­теріне қазақ тілі курсына кафедраның «Елтану курсы» бағдарламасы бойынша «Батыс Қазақ­стан, Атырау аймағы. Тарихи орын­дары мен тарихи тұлға­лары» та­қы­рыбында дәріс оқыдым. Ақмешіт-Бекет Ата, Сарайшық, Қарой, Қарашүңгіл, т.б. та­рихи орындар мен Бейбарыс, Махамбет, Құрман­ғазы, Дина, Хиуаз Доспанова, Асалы-Көкетай, Ерік Құрманғалиев, т.б. тарихи тұлғалар туралы және олар­дың өз шығармашылығымда көрініс тап­қаны туралы айттым. Бекет Ата ту­ра­лы деректер студенттерге қатты ұна­ды. Бұл дәрісімнен кейін келер жылы түр­кология факультетінің студент­теріне Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары және мәдени-әдеби мұрасы тақырыбында бірнеше сағат­тық дәрістер оқуға шақырту алдым. Бұдан соң Будапештте өткен Қазақстан Республи­ка­сы­ның Мажар­стандағы елшілігі, Ма­жарс­тан­­­ның Ғылым академиясы мен Ха­­­лық­­­аралық Түрік Ака­де­миясымен бір­лесіп Қазақ хан­дығының 550 жыл­ды­ғына орай­ласты­рылған «Ұлы Даладағы мемлекеттік дәстүр сабақтастығы» атты халық­аралық ғылыми конференциясына қатысып, сөз сөйлеп, өлең оқыдым.

– Анкарадағы Юнус Емре инс­ти­туты­ның Будапешттегі филиалында да «Аламан», «Ерік Құрманғалиев» атты кітап­тарыңның таныстырылымы өтке­нін естідік…

– Бұл шара Будапешттегі Юнус Емре түрік мәдени орталығының директоры Якуб Гүл мырзаның қолдауы­мен өтті. Кі­табымның таныстырылымына Ма­жар­стандағы Қазақстан Республи­ка­сының Төтенше және өкілетті елшісі Нұрбах Рүстемов, ТҮРКСОЙ ұйымының бас хатшысы Дүйсен Қасейінов, Түркі Академия­сының президенті Дархан Қы­дырәлі  және тағы басқа танымал түр­кі­танушы-ғалымдар қатысты. Кеш ба­ры­сында түрік ақындарынан аударма оқы­дым, қазақ-түрік әдебиетінің дос­тығы туралы айтып, екі кітабымды Юнус Емре түрік мәдени орталығының кі­тап­ханасына сыйға тарттым.

– Мажарстан сапары өте жақсы өтті де­ген пікірдесің ғой?

– Әрине. Ел көрдім, ел таныдым. Ма­жарстаннан көптеген таныстар, дос­тар таптым.  Мажарлар кітапқұмар ха­лық па деп қалдым. Паркте, метрода, трамвайда кітап оқып отырған­дарды көр­сең, таңқалуға болмайды екен. Олар үшін бұл қалыпты жағдай сияқты.

Будапешт – өте әдемі қала. Буда қа­ма­лы, Геллерт тауы, Дунайдың аспалы көпірлері, Парламент үйі, Батырлар алаңы туристердің жанын баурайтын әде­мі орындар. Мажарстан жер астынан шы­ғатын минералды ыстық суларымен, хауыз­дарымен де даңқты. Бұл елде орта ға­сырлық тарихи орындар мен ескерт­кіш­тер сол қалпында жақсы сақталған. Мажарлар бұрынғы құндылықтарды  қатты құрметтейтін ел екен.

– Ел аралағанда есіңізде не қалды?

– Қадыр Мырза-Әли ағамыздың мына бір өлеңін есіме алып:

«Жағдай жоқ деп шағынба,

Жыр-шарабын ішіп ал!

Жүнжіп кеткен шағыңда

Самолетпен ұшып ал!

Көсем-ойдың көзімен,

Бәрін көріп, біліп ал!

Жерде жүрген кезіңе

Көкте жүріп күліп ал!», –

деп ішімнен бір күліп алдым да, Буда­пешт­­тегі Астана көшесін аралап, осы кө­шеде бой көтерген Абай ата ескерт­-
кі­шіне сүйеніп, суретке түстім. Ұлы атамыз: «Әсемпаз болма әрнеге…» деуші еді ғой… Абай!..

Раушангүл ЗАХАНҚЫЗЫ,
Сегед университетінің Алтаистика
кафедрасының қазақ тілі лекторы,
филология ғылымдарының кандидаты.   

БУДАПЕШТ-СЕГЕД.