Адамзат баласы ес біле бастағаннан-ақ математиканың араласпайтын саласы жоқ. Көшпелі халықтың төлінен өсіріп мал санауы да – есеп-қисап, отырықшы елдің жер жыртып, егін егіп, өңірді бақшалыққа бөлеуі де, құрылыс салуға ұмтылыстары да төрт амалды есепсіз жүзеге асқан емес. Әлем мәдениетінің өркендеуіне байланысты ғарыш құпияларын ашу, жерүсті, жерасты байлықтарын игеру де – математика, математика ғылымынсыз ештеңе іргелі баса алған жоқ. Тіпті ақындардың жазған өлеңдері де буын санын есептеусіз көркемдік биігіне жете алмаған. Өмірдің кез келген саласындағы ілгерілі-ке­йінді қозғалыстар да өлшемдік есептеусіз түйінін таба алмаған. Міне, осылайша, өркениет қалыптаса келе қолданбалы әрі салыстырмалы сандар математика ғылымына ұласқан. Әлем зиялыларының: «Математика – ғылымның патшасы», – дейтіні де сондықтан. Бұл – еш талас тудырмайтын тұжырым.
Балқаш өңіріндегі қарапайым ғана балықшылар отбасында дүниеге келіп, мектеп бітірген алғашқы жылы оқуға түсе алмай қалып, үлкен өмірге деген қадамын балықшылықтан бастаған Шалтай Смағұловты «ғылымдардың патшайымы – математика» ғылымының шыңын игереді деп, дәл сол кез­де ешкім де ойлаған жоқ еді. Дегенмен елгезек те кішіпейіл, алған бетінен қайтпайтын қайсар мінезді жастың ертеңінен үлкен үміт күткен ауыл ақсақалы – бригадир қарт­тың Шалтайға: «Талант­ты талап иесі тасты да жарады» дегендей, сенің ойлау қабілетің алыстарды болжайды. Түбінде ғалым болатын баласың. Алдыңнан жарқырап Алланың нұры жаусын!» – деп берген батасы оның білім-ғылым игеруге деген ынтасына қанат бітірген еді.
Сұлтанмахмұт Торайғыров айт­қандай, алдында толған мақсат, толған таңдау тұрған бозбала мектеп қабырғасында жүргенде-ақ шешуі қиын есептерді пән мұғалімдерінен бұрын шығарып, математикаға деген алғырлығын ерте танытқан. Ауылдың аты ауыл ғой, орыс тілінен сабақ беретін оқытушы білімінің әлсіздігінен бұл тілді жетік игерудің мүмкіндігі болмады. Соның әсерінен орта мектепті тәмәмдағанда қолға ілігіп тұрған «алтын медальдан» қағылды. Бірақ оған мойыған Шалтай жоқ. Өршелене ұмтылып, тілді игеруге бекем кірісті. Араға бір жыл салып, Алматыдағы еліміздің жоғары білімінің ұлы қара шаңырағы – Қазақ мемлекет­тік университетінің механика-математика факультетіне оқуға түсті. Алдында бір жыл квалификациясыз қара жұмыстың не екенін көрген ол «білімсіз – өмір тұл» екенін барлап та үлгерген. «Болатын бала алысқа қарайды». Бар ынты-шынтысымен оқуға берілді. Қайсыбір тұрғыластарының сауық-сайранға үйірсектігі Шалтайды қызықтырмады. Сабақтан шыға сала кітапханаға жүгіретін. Ол жерден тапқандарын көңіліне түйе жүріп, И.Куроштың орыс тіліндегі «Жоғары алгебра курсы» оқулығынан түсіне алмағандарын тілге жүйіріктеу курстастарынан сұрап алу оның талпыныстарын ұштай түсетін. Оқу, үйрену барысындағы қиындықтарды ынтасымен жеңе жүріп Шалтай бірер жылдың ішінде-ақ ұстаздарының көзіне түседі. Оның нені болса да жылдам қабылдайтын алғырлығы әрі жігерін жанығыш қайсарлығы факультет­тегі ғана емес, жоғары оқу орнындағы ғылыми ортаға белгілі бола бастады. Өйткені қоғамдық жұмыстарға да белсене араласатын. Көркемөнерпаздар үйірмесіне қатыса жүріп, спортпен шұғылдануды да ұмытпайды. Осы салалардағы факультетаралық байқауларда қабілет-қарымын дәлелдейтін.
Жас ізденушінің бойында бар талғам, таланты университет­тің ғалым-оқытушылары мен басшылығы тарапынан ескеріліп, 1970 жылы Шалтай Смағұлов математика пәні бойынша факультет­тегі үздік студент ретінде сол кез­дегі КСРО-дағы аталмыш ілімнің орталығы есептелетін Кеңестік Ғылым академиясының Сібір бөлімшесі орналасқан Новосібір қаласындағы университетке ауыстырылды. Оның ғылымға икемделіп, ғалым болып қалыптасуына осы шаңырақ кең жол ашады. Өйткені онда сабақ беретін ұстаздар Ғылым академиясымен бірлесе еңбек ететіндіктен, онда оқитын студент­тер өздерінің тәжірибе жұмыстарын сонда өткізетін. Бұл дәстүр бойында таланты лаулаған жастарды ғылым иіріміне тарта түсетін.
Ш.Смағұлов Новосібір университетіндегі студент кезінде-ақ КСРО Ғылым академиясының Сібір бөлімшесі бойынша математикадан жас ғалымдардың ғылыми байқауына қатысып, бірінші орынды жеңіп алады. Бұл жеңіс оның ғылым шыңына өрлеудегі алғашқы баспалдағы еді. Алға қойған мақсатын қалай да орындауға ұмтылатын ізденімпаз жас талант игерген биігін бағамдай жүруді де ұмытпайтын. Оқуын бітірердегі бекітіліп берілген диплом жұмысын қорғау кезінде қайсыбір сұрақтармен мұны кібіртіктетпек болған емтихан төрағасы, физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Т.И.Зеленякпен пікір таластырып, берген жауаптары бойынша өз ұстанымын дәлелдеп, оған мойындатуы сол жылдардағы әріптестерінің әлі есінде.
«Жақсы сөз айтсаң, отырған ортаңды мереке етесің, нәрсіз сөз айтсаң, сол ортаға өзіңді келеке етесің» демекші, Шалтай Смағұлұлы әзіл-қалжыңға ұста еді. Профессормен сөз сайысын меңзеген тұрғыластарының бірі:
– Студент басыңмен профессормен текетіресіп нең бар еді? – деп күлкіге бұра қыңыр сұрақ қояды. Шалтай езу тарта қозғалақтап:
– Не де болса жығылсам нардан жығылайын дедім. Өркештіні мөңкіткеніммен, бірақ құламадым. Ғалым-ұстаздың қиқаңдағаны рас, мен деңгейімді ұстап қалдым, – деп айналасындағыларды күлкіге бөлеген екен.
Диплом қолға тиген соң ізденімпаз жас жолдамамен сол тұста жаңадан ашылып, шаңырақ көтеріп жатқан Қарағанды мемлекет­тік университетіне жіберіледі. Университет ректоры білім-ғылым саласына кеңінен танымал болған қайраткер Евней Букетов еді. Жас жігіт­тің от шашқан жанарынан оның ғылымға жаны жақын табиғатын аңғарған оқу ордасының басшысы біраз оқытушылар қатарлы Шалтайды да КСРО Ғылым академиясының ғылыми-зерт­теу институтына тағылымдамадан өтуге Новосібірге қайта жібереді. Тағылымдамадан өту кезеңінде де зерт­теушілік қабілетімен әріптестерінен озықтығын байқатқан Ш.Смағұлұлы аспирантураға қабылданды. Сөйтіп, ғылымның соқтықпалы-соқпақты жолына түседі. Сондағы Ғылым академиясының теориялық және қолданбалы механика институтына ғылыми қызметкер болып орналасады. Институт директоры, академик Н.Яненконың сеніміне кіріп, шешінген судан тайынбайтынын танытқан ол математика саласындағы бүгінгі таңда Американың Клей ғылыми-зерт­теу институты «мыңжылдық проблемасы» атап, 1 миллион доллар сыйақы тағайындаған жеті проблеманың бірі – «Навье-Стокс» дифференциалдық теңдеулер жүйесін терең зерт­теуге белін бекем буды. Айлар, жылдар бойы оның әр алуан шешімдерін түрлендіре жетілдірді. Шалтайдың таңдаған саласындағы биік мақсат­ты игеруге деген құлшынысын қолдаған замандасы, ҚР ҰҒА академигі Тынысбек Кәлменов: «Навье-Стокс» мәселесін теориялық және қолданбалы тұрғысынан жан-жақты зерт­теп, әлемге танымал Смағұлов теориясын дәлелдеп шығып, Смағұлов әдісін тапты. Бұл нәтижелер математика ғылымының «Алтын қорына» кіріп, әлемдегі есептеу математикасының негізін қалаушы патриархы, КСРО академигі А.Самарский қатарлы әйгілі шетел ғалымдарын таңғалдырды»,– деп баспасөз арқылы қуана жария жасады.
1980 жылы кандидат­тық диссертациясын қорғаған Шәкең институт­тың аға ғылыми қызметкерлігіне ілгерілейді. Оның табиғатына тән бір ерекшелігі – аса бауырмал, өзінен ке­йінгі жастарды қолдап, демеуге тым ықыласты еді. Ізбасарларының ғылымдағы сәл жетістіктерін көрсе, соны жалғастыра жаңартқызуға жетелеп отыратын. Оның дарын-қабілетін бағалаған Кеңес Одағына кеңінен танымал Н.Н. Яненко, А.А.Самарский, В.Н.Монахов, А.Н.Коновалов, Ю.И.Шокин сынды академиктер Ш.Смағұлұлының таза ғылым үшін жаратылған болмысын мойын­дайтын. Новосібірге ғылыми іс-сапармен келген, француз елінің мақтанышына айналған математик Жак-Луи Лионстың Шалтай сынды қазақ ғалымымен кез­десіп, сұхбат­тасқысы келгенін қызмет­тестерінен естіген едік.
Халқымыздың аңыз ғып айтар біртуар ұлдарының бірі, аса көрнекті ғалым, жастығына қарамай академиктік дәрежені еншілеген Өмірбек Арысланұлы Жолдасбеков Алматыдағы Қазақ мемлекет­тік университетінің ректоры болған жылдары тарихы тереңде жатқан оқу ордасы білім мен ғылымның лапылдап жанған ошағына айналған еді. Өйткені, Өмекең сол кез­дері Мәскеу, Ленинград, Новосібір, Киев секілді қалалардың ірі ғылыми орталықтарында оқып, алғырлығымен, ізденімпаздығымен дараланған отандастарымызды өзі басқарған университетке шақырып, оларға әлеумет­тік, тұрмыстық жағдай жасап, зерт­теу тақырыптарын алаңсыз игеруіне барынша мүмкіндік туғызатын. Сол үрдіспен Шакең де 1983 жылы ҚазМУ-ға келіп, алғашында дифференциалдық теңдеулер кафедрасын, одан соң қолданбалы талдау кафедрасын басқарып, ондағы оқыту, тәрбие беру жұмыстарын таза ғылыммен ұштастырып, шәкірт­терін білім тереңіне баулитын. Өзге кафедрадағылар: «Осы Шалтай іргелі ғылыммен де, қолданбалы ғылыммен де бірнеше бағыт­та жұмыс істейді. Соның бәріне уақытын қалай жеткізеді», – деп сыртынан қызыға қарайтын. Міне, бұл – оның математика ғылымына таза берілгендігінің, зерт­теу ісіндегі шеберлігінің нәтижесі. «Өзіңе сен, өзіңді алып шығар, Еңбегің мен ақылың екі жақтап», – деп ұлы Абай атамыз айт­қандай, бұл Шакеңнің докторлықты қорғап үлгергеннен ке­йінгі іс-әрекет­тері еді.
Өткен ғасырдың 90-жылдары Қазақ­станның техникалық ғылымдарының, инженерлік ісінің өсіп-өркендеуі нәтижесінде академик Өмірбек Арысланұлы Жолдасбековтың белсенді араласуымен Республикалық қоғамдық ұйым – Инженерлік академия ашылды. Академия­ны жоғары ғылыми деңгейге шығаруға мен де бар күш-жігерімді жұмсадым. Бүгінгі күні Қазақ­стан Республикасы Ұлт­тық инженерлік академиясы деңге­йіне жетіп, ғылым мен өндіріс арасын ұштастырушы, нық көпір болып еліміздің экономикасына өз үлесін қосып келеді. Шалтай Смағұлұлы осы академияның академигі болып сайланып, халық оны көзі тірісінде-ақ «академик Смағұлов, ғұлама ғалым» деп таныды. Инженерлік академияның есептеу орталығында академиктер В.Н.Монахов, Н.Зубов, Ш.Смағұловтың және менің жетекшілігіммен «Мұнай-газ саласындағы жаңа ақпарат­тық технологиялар» ат­ты халықаралық үлкен ғылыми бағдарлама орындалды.
Сол кезеңде университет­тің механика-математика факультеті жанында Механика-математика ғылыми-зерт­теу институты құрылып, оның директорлығына Шакең тағайындалды. Институт академиямен бірлесіп өзекті мәселелерге бағыт­талған күрделі ғылыми бағдарламаларды жүзеге асырды. Бұл жобаға Қазақ­станның және Ресейдің белгілі ғалымдары қатысты. Менің досым Қанай Байгелов кафедра жұмыстары мен ғылыми жобаларды орындау барысында ұстазымызға көп көмектесті. Академиктер Н.Т.Данаев пен Н.М.Темірбековтің де мұнай-газ саласының жаңа ақпарат­тық технологияларына, есептеу әдістерінің қорын жасауға арналған ғылыми-зерт­теу бағдарламаларының орындалуына қосқан үлесі зор.
Механика-математика факультетінде менің бастамаммен «Мұнай-газ саласының есептерін сандық шешу» ат­ты ғылыми-тәжірибелік зертхана ашылып, онда көптеген жас талант­ты ғалым еңбек ет­ті. Осы зертханада ғылыми жұмыстар жасаған ғалымдар – бүгін елімізге танымал тұлғалар. Белгілі ғалым Болат Рысбайұлы қазір Халықаралық ақпарат­тық технологиялар университетінің профессоры, ҚР Ғылым және жоғары білім министрінің орынбасары, профессор Дархан Ахмед-Заки, Қуаныш Есекеев – «Қазақтелеком» басшысы, ал Хикметов Асқар – Халықаралық ақпарат­тық технологиялар университетінің ректоры және т.б.
Шалтай Смағұлұлы тұтқыр газдың теңдеулерінің Лагранж айнымалыларында қисындығын зерт­теуде, «Навье-Стокс» теңдеулерін шешуге арналған әлсіз сығылу әдістерін жасауда, сызықтық емес «Навье-Стокс» теңдеулеріне арналған жалған аймақтар әдісімен күрделі шекара және қысымның шекаралық шарт­тарын модельдеу бағыт­тарында әлемдік деңгейдегі ғылыми нәтижелерге қол жеткізді. Осы зерт­теулер барысында дәлелденген теоремалар бүгінгі зерт­теулерге бастау болып отыр.
Академик Шалтай Смағұлұлының математика ғылымының әр алуан құпияларын шешудегі еңбегі мемлекет тарапынан жоғары бағаланып, 1994 жылы ғылым және техника саласы бойынша Қазақ­стан Республикасы Мемлекет­тік сыйлығының иегері атанды.
Ұстазым ғылымға таза берілген әрі өз мамандығына өте адал азамат еді. Зерделей-зерт­тей, тынбай іздене жүріп, 150-ден астам іргелі ғылыми мақала жариялап, 8 монография жарыққа шығарды. Зор ізденіспен математика ғылымының заман талабының сұранысына сай өркендеуіне кең даңғыл ашты. Сол 2000-жылдардың басында-ақ суперкомпьютерлердің болашағының зор екенін айтып жүрді. Оқушыларына өзекті тақырыптар таңдап бере жүріп 60-тан астам ғылым кандидатын, 10 ғылым докторын қорғат­ты.
Жайсаң жанды азамат үлкен-кішілігіне қарамай айналасындағылардың бәріне жақсылық жасауға ұмтылып тұратын. Ізбасар шәкірт­терінің жағдайын көңіл-хоштарынан аңғарып, қайсыбір мәселелерін шешіп бергенше тыным таппайтын. Қажет­ті дегендерін отбасылық жатақханаларға орналастырып, ғылыммен алаңсыз айналысуларына мүмкіндік туғызатын.
Ұстазым әрі досым Шалтай Смағұлұлынан ертерек айырылып қалдық. Оның ғылымға бергенінен берері көп еді. Менің ұсынысыммен ұлы ғалымның аты ұрпақтар жадында сақталуы үшін Алматы қаласындағы дарынды балаларға арналған мектеп-интернатына Шалтай Смағұлов есімі берілді. Оған арналған және жалпы математиктердің көптеген іс-шарасын ұйымдастырып, оның жоғары деңгейде өтуіне барынша ықпал жасап жүргенім Шакеңнің маған деген ерекше көңілінің, қамқорлығының бір бөлшегін ақтағаным деп білемін.
Өмір ағымында сирек кез­десетін дария көңілділігі – бір басқа, дуалы ауыздылығы бар еді. Қызмет бабындағы пікір ортақтастырып, ой түйіндеулер барысында ағалық ризашылығын аңғартып: «Сенің болашағың жарқын, үлкен басшы боласың. Қолыңа билік тисе, бәрімізге де жақсы болар еді. Әріптестеріңе қол ұшын берер едің. Өйткені ғылым жолындағылардың ішкі проблемаларын көзіңмен көріп, іштей сезіп жүрсің», – деген еді. Ол кісі дүниеден өткен соң Қазақтың ғылым-білімінің қара шаңырағы – әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлт­тық университетіне ректор болдым. Одан әрі Республикамыздың Білім және ғылым министрі қызметін абыроймен атқардым. Өмір жалғасып жатыр.
Профессор Шалтай Смағұлұлы есептеу математикасы, есептеу гидродинамикасы, мұнай-газ саласының ақпарат­тық технологиялары саласында мол мұра қалдырып кет­ті. Бұл ғылыми жұмыстар өміршең, себебі ақпарат­тық-коммуникациялық технологияларға негізделген. Бүгінгі таңда оның оқушылары осы ғылыми бағыт­тарда бірнеше ғылыми мектеп ашты, әрі қарай дамыту үстінде.
Елімізде «Навье-Стокс» теңдеулерінің дифференциалдық қасиет­терімен және айырымдық сұлбасының осы қасиет­терге сәйкестігімен, оны шешу жолдарымен айналысушы, қолданбалы есептерге пайдаланушы ғалымдар санының артуы Шалтай Смағұлұлының бастап кеткен жолы деп білемін. Бұрын басқа есептермен айналысқан ғұлама ғалымымыз, академик Мұқтарбай Өтелбаевтың өзі осы мыңжылдық есебінің шешімі табылатынына бой ұрып, оның тегістігі мәселесімен терең айналысу үстінде.
Жоғарыда атап өткен Шалтай Смағұлұлының мол ғылыми мұрасы жаңа заманға сай зерт­телуде, көптеген әріптесіміз зор ізденіспен еңбек етіп жүр. Бұл бағыт­та алдағы уақыт­та әлемдік ғылымиметрикалық базаларға кіретін журналдарға мақалалар шығарамыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлт­тық университетінің механика-математика, ақпарат­тық технологиялар факультетінде студент­терге «Навье-Стокс» теңдеулерін сандық шешу, мұнай-газ саласының ақпарат­тық жүйелері пәндері оқылады. Бұл пәндер мен ғылыми жұмыстар әл-Фараби университетімен оқу бағдарламалары сәйкесетін университ­терде де дамып келеді.
Шалтай Смағұлұлы көпбалалы үлкен отбасынан шыққан, сондықтан оның әкпесі, басқа да іні-қарындастары Шалтай есімімен мақтанады. Оның есімін халыққа ұмыт­тырмай жүрген бауыры Балқыбай – керемет азамат. Ол Шалтай Смағұлұлы атындағы оқушыларға арналған математикалық олимпиаданы ұйымдастыруға, университет­тегі оның атындағы аудиторияны ашуға, Алматы қаласындағы Ш.Смағұлов атындағы мектепке қамқорлық жасауға ұйытқы болып жүр. Сондықтан «іні болсаң, Балқыбайдай бол» дегім келеді.
Ш.Смағұлұлының үйіндегі Қалимаш жеңгеміз балалары Нұрқанат пен Ақботаны қатарынан кем қылмай өсірді. Шакеңнің балалары отбасын құрып, бір-бір үй болып отыр, немерелері өсіп келеді.
Өркениеті дамыған мемлекет­тердің дәстүріне қарасақ, олар белгілі тұлғаларын, ғалымдарын дәріптеп жұртшылыққа, әлемге насихат­тайды. Сондықтан біз де академия тарапынан еліміздің ғұлама ғалымдарын, белгілі инженерлерін мектеп оқушылары арасында, студент­терге, жалпы халыққа насихат­тауды қолға алып отырмыз. Осылайша, ғылымның жетістіктерін, инженерлік істің маңызын жастардың санасына сіңіруіміз керек. Бұл мақаланы екі мақсатпен жаздым. Біріншіден, ғұлама ғалым-математик Шалтай Смағұлұлы биыл нау­рыз айында 75 жасқа толар еді, яғни оның мерейлі жасы. Екінші мақсатым – оның ғылыми жұмыстарын, қалдырған ғылыми мұрасын жастарға, ғалымдарға насихат­тау.
Мақаламның соңында: «Азамат­ты жылы сөз болбыратады, әділ сын ширатады», – деп өзіне қатаң талап қоятын Шалтай Смағұлұлы математика ғылымының биік шыңы екенін тағы да атап өткім келеді.

Бақытжан ЖҰМАҒҰЛОВ,
ҚР ҰҒА академигі,
ҚР ҰИА президенті