Өз заманындағы кейбір тарихи-әлеуметтік құбылыстар мен қарсылықтарға Әлихан қосқан үннің жай-жапсарына үңілуден бұрын жалаң деректерді тізбелей жөнелетін бір мінезіміз байқалады. «Ұлтын қандай жағдайда да аман алып қалудың қамын ойлаған Қыр баласының түпкі мақсаты не еді?» деген сауалды  қаламгер Болат МҮРСӘЛІМГЕ қойған едік…

– Болшевиктердің ықпалды күшке ай­на­ларын Әлихан түсінді. Алайда, олардың ешкімді аямайтынын болжай алмаған сияқ­ты. Мемлекет үшін күресін шетелдерде жалғастырудан Әлихан саналы түрде бас тартты ма?

– Кеңес өкіметінің тоталитарлық жү­йе болып орнайтынын, оның бірте-бірте ешкімді аямайтынын Әлихан әу бастан сезді. Ол студент кезінен патшалы ре­сей­лік ортада үлкен сәнге айналған, елдің бә­рі жаппай оқи бастаған Марксті оқып, марксист те болған. Маркстің бүкіл теорияларын оқығаннан кейін Әлихан одан бас тартқан. Себебі, бұл идеяның түптің-түбінде қайда апарып соғатынын сезген еді. 1905 жылы, революциядан он екі жыл уақыт бұрын Әлиханның Омбыда жүріп жазған «Диктатура туралы» деген мақала­сы бар. Сол мақалада большевиктер пар­тия­сының диктаторлық ұстанымда болатынын, адамның құқын таптайтынын кез келген әрекетке мәжбүрлейтінін, адамды өз мақсатын орындау жолында құрбан етіп жіберетінін айтқан еді.  Ленин келген бетте Әлихан: «Ульянов-Ленин, Ха­лық Комиссарлары Төрағасы Николай пат­ша сияқты жеке-дара билеуге көшті…

…Шаруалар, жұмысшылар мен солдаттар, есте сақтаңдар, большевиктің бетінен ре­­­волюционердің қызыл маскасы сыпырылып түсіп, оның қара жүзді та­би­ғаты ашылды», – деп үндеу таратқан болатын. Ол үндеу сол кездегі Ресейдің бір­неше ба­сылымында жарияланған. Яғни Әли­хан большевиктер партиясының ешкімді аямайтынын, тоталитарлық ре­жим адам қа­нын суша төгетін машина еке­нін біл­мей қалды деуге келмейді. Екіншіден, 1937 жылдары Әлекең жетпіс жастан асып кеткен кезі. Оның үстіне 1922 жылдан Мәс­кеуде үйқамақта отырып, 1927 жылдан Мәскеуден мүлдем шығуға, тіптен Қазақстанға келуге тыйым салын­ған. Әли­хан неге шетелге кетпеді дегенде осындай қосымша факторларды ескеру керек.

Рас, сол уақытта ақ эмиграцияға ке­ту үлкен тенденцияға айналды, алайда, ол саяси күрестің биік белесі емес, бір тә­сілі ғана. Мысалы, Әлихан 1917 жылға дейін патшалық өкіметті құлату күресіне белсене араласты. Патша тақтан құлады. Әлихан кеңестік билік жағдайында да, астыртын болса да күресті сол жерде отыр­ып жүргізу қажет деп санады. Оның бірден-бір дәлелі – «Алқа» ұйымы. Бұл ұйым, негізінен  халықтың санасын ояту ар­қылы, ішкі астыртын күрес арқылы би­лік­ті құлатамыз деп есептеді. Ақ эмиг­ра­ция­ның мақсаты – сыртта жүріп, саяси күресті жалғастыру еді. Сол уақытта бүкі­л о­рыс эмиграциясының өзі саяси тұр­ғыдан белгілі нәтижеге жете алған жоқ. Сондықтан Әлиханның эми­гра­цияға кетпей қалуын кемшілік деп есеп­те­мейміз.

– «Тұтқын анкетасында» мамандығы деген тұсқа Әлихан өзін саясаткер деп емес, журналист, аудармашы деп көрсетеді. Мұның себебі не?

– Әлихан «Тұтқын анкетасында» ма­мандығын дұрыс көрсеткен. Шын­ды­ғында, 1937 жылы ол саясаткер емес еді, журналистикамен және аудармамен айналысып жүрген. Мәскеуде «Шығыс бас­пасы» деген баспа болған, өмірінің соңғы жылдарында Әлихан сол жерде ғылыми, шығармашылық жұмыспен, аудармамен айналысқан. Сондықтан ол өз маман­ды­ғын кейінгі қызметіне байланысты көр­сеткен ғой. 1922  жылы ол өзінің саясаттан кететінін де мәлімдеген болатын.

Алайда, ары қарайғы жауабында Ала­ш­ор­даға байланысты бүкіл жауап­кер­шілікті Әлихан өз мойнына алған. Алашор­даны құрған мен, бүкіл қазақ халқын Кеңес билігіне қарсы көтердім, мені бур­жуазиялық қазақ интеллигенциясы ұлт көсемі деп таныды деп, саясаткер ретінде жасаған күллі қызметін ашық айтқан.

– 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтеріліске деген Әлиханның көзқарасы қандай болды?

– Ұлт-азаттық көтеріліс кезінде Әли­хан ұлтының бір күндігін емес, бола­ша­ғын да көре алатын азамат ретінде өзін та­нытты. Ол ресейлік билікті сыртынан ғана емес, ішінен де білетін саясаткер ре­тін­де атқа мініп, шоқпар ұстап, қайқы қы­лыш­пен патшаның мұздай қаруланған жазалаушы отрядына қарсыласуды дұрыс көрмеді. Қан төгілетінін және сұраусыз, жа­зық­сыз қанның судай ағатынын ал­дын ала білді. Екінші, Әлихан әу бастан қазақ әскерге алынса екен деген мақсатты алға қойған азаматтың бірі. Бірінші дү­ниежүзілік соғыс болып жатқан кезде қазақтан әскер алса, қазақ әскер өнеріне үйренсе (ол кезде қазақ «сыбаға тиіп» деп сөйлейтін), ұлтқа да бір сыбаға тисе, әске­ріміз бар біз ұлттық мүддемізді іске асыра аламыз деп есептеді. Алайда, Сібір, Орта Азия халықтарын патшалы Ресей бұра­тана деп есептеп, оларды тек қара жұмысқа ал­ған. Әлихан мұны әскер болудың ал­ғаш­қы сатысы деп түсінді.

Шынында да Әлихан болжағанындай көтеріліске қайқы қылышпен шыққан ха­лықтың көтерілісшісі де, көтеріліске қатысы жоғы да баудай қырылды. Десе де, халықтың ішкі сезімдерін қате болды деп айтуға біздің хақымыз жоқ. Сол кез­дегі халықтың таңдауы, шешімі – көте­рі­ліс  болды. Халық  Ұлт-азаттық көтері­ліс­ті бастауға бір ауыздан келісті. Бұл көтеріліс стиқиалы түрде жүрді, бірте-бірте патшалы Ресей билігіне қарсы ұранды ту етті. Сол се­бептен біз оны Ұлт-азаттық көтеріліс деп есептейміз. Кө­те­рі­ліс­шілердің түпкі мақ­саты маусым жар­лығына ғана қар­сы­лық емес, сол кез­дегі патша билігіне деген қазақ халқының ішкі қарсылығы еді.

Әлихан бұл қантөгісті бейбіт түрде, саяси тәсілдермен, тактикамен  шешу үшін барын салды. Маусымда  жарлық шықты, «біз дайын емеспіз, дайындалып алайық, күз келсін» деген сияқты белгілі тактикалық әдістерді қолданғысы келді. Сол кездегі ұйымдастыру жұмыстары бар, жер арасының шалғайлығы бар – соларды екшей келгенде көп нәрсеге қол жеткі­зіп үлгермеді. Ол тылдағы қазақ жаста­рының жағдайын, жатын орнын, тамағын, киі­мін, т.б. мәселелерді шешу үшін Бұратана бөлімін ашқан.

Сөйте жүріп, саясаткер достарына, Думаның депутаттарына қазақ жерінде, Түркістан өлкесінде қырылып қалған халық­тың жағдайын айтып, патшалық биліктің жергілікті жерде халықты ба­сып-жаншып жатқанын тілге тиек етіп, түрлі министрліктерге хат жазып, мәселе көтеріп, жан-жаққа жеделхаттар жолдап, халықты қырғыннан сақтап қалу үшін жанталасты.

– Біз кейде Әлиханды әбден танитын сияқ­тымыз да, кейде ол туралы ештеңе біл­мейтіндейміз. Біз Әлиханның қай қырына көбірек көңіл бөліп, қай қырын ұмытып кеттік?

– Бізде әлихантанушылардың өзі аз ғой. Өзіміз де Қыр баласының бүкіл өмір жолын толық зерттеп, жазған дүниелерін толық оқып шыққан жоқпыз. Толық оқып шығу бар да, түсініп оқу – бөлек. Мы­салы, абайтануға жүз жылдан асып кетті. Әлихантану ары кеткенде соңғы жиырма бес жылдың ішінде ғана қолға алынды. Осының өзі әлихантанудың әлі кенжелеп тұрғанын білдіреді. Бізде Әлиханның биохроникасы жоқ.

Рас, Әлихан аудармамен, мақала жазумен  айналысты, Думада депутат болды, түрлі экспедицияларға қатысты, эконо­мист-ғалым болды, Банкте бағалаушы болып жұмыс істеді.

Оның негізгі қызметі – саясаткер ре­тін­де қазақтың тәуелсіздікке жеткізу жолындағы көшбасшылық еді ғой.

Мұстафа Шоқай: «Бізде сенім дефи­циті болды», – дейді. «Тәуелсіздік аламыз деген сенім аз болды, екіншіден тәуелсіз­дік алады деген сенім болып, сол сенім жолында күрессек те, Ресейдің бізге дербес­тік бере қоюы да неғайбыл еді», – дейді. Осы екі оттың ортасында жүріп бұл тұл­ғалар қазақ тәуелсіздігі жолындағы ұстанымынан еш айнымады.

Сондықтан да Әлиханның саясаткер­лік тұлғасын тереңірек тануға ұмтылуы­мыз керек. Өйткені, аударманы Әлихан­нан да асырып жасаған азаматтар бар. Оның жазғандарын да зерделеу керек.

Әлихан сияқты саясаткер ілуде бір, ғасырда бір туады.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан Қ.Серікқызы.