Жамбыл – сонау Сыпыра жырау, Асанқайғыдан басталып, ұстазы Сүйінбай ақынға, сол тұстас өзге сөз зергерлеріне дейін үзілмей келген жүздеген жүйріктердің мәйекті сөзі мен дәйекті пікірін бойына жиған құймақұлақ дарын. Оған күңіренген елді жұбатып, күйікті ерді атқа мінгізердей жыраулық пен қаһарлының айбынына пысқырмай әділдігін сөйлер абыздық қасиет қандай тән болса, қоңырқай тірлік кешіп жатқан құбатөбел қауымның санасына найза сұққандай етіп, есіне талай нәрселерді түсіріп, ұзақ уақыт бойы ойға шомдыртар күйшілік пен жыршылық қасиет те сондай тән болатын. Сондықтан да оның лебізі тарих керуеніне арпалыспен ілесіп, өмір кешіп келе жатқан қазақ атты қауымның XIX ғасырдың  ақырында көзін көріп, сөзін тыңдаған тұстастарын қалай тебірентсе, бүгінгі XXІ ғасырдың  басындағы ұрпақтарын да солайша тебірентпек.

---

 

Ақын жырларында өз халқының өмір­бая­ны жатыр. Ал өксікке толы, өжеттікпен суа­рылған өмірбаян, ол сол елдің өзін ға­на емес, елдікті сыйлайтын, ерлікті ба­ға­лайтын адам атаулыны әманда селқос қал­дырмаған. Тегінде ауызша үрдісте өмір кешкен, ақындықтың ақ ордасын XX ғасырдың сахнасына тіге отырып, тек қа­зақтың ғана емес, күллі дүниежүзінің сөз зер­делейтін миллиондаған қауымын өзіне тән­ті еткен Жамбыл жырларының қадір-қа­сиетінің күні бүгінге дейін кемімей келе жатқандығының басты себебі осында.

Ұстазы Сүйінбай ақын бала Жамбылға ба­тасын  беретін  алғашқы  жолы-ақ:  «Өлеңің бүкіл халықтың сүйсініп тың­дайтын өлеңі бол­сын, көмекейің емес, жүрегің сөйлейтін бол­сын. Шындықты айт, әділдікті жырла… төңі­регіңде не болып жатыр, соны аңғар», – де­ген ақыл айта­ды. Осы сөзді ол бала Жам­­былдан, дана Жамбылға дейін өсу жо­лының барлық тұсында да есінде қатты ұстады.

Әрине, Жәкеңнің бірден елін аузына қа­ратқан, аузымен құс тістеген ұлылыққа жет­пегені баршаға аян. Шығармашылық жол­дың қиындығы да осында. Әуелгі кезде Жә­кең Айкүміспен,  Бөлектің  қызымен,  Шы­былдың шалымен, Бөлтірікпен, Сарымен ай­тысады. Олардың қай-қайсысында да жеңіс Жәкең жағында болады. Келе-келе арынды ақын Құлмамбетпен, Досмағамбет, Шашубай, Сарыбастармен айтысады. Бұл ақындар сол замандағы атақ-даңқы дәуір­леп тұрған, ел мойындаған айтыстың ақтангерлері болатын.

Құлмамбеттің кекесін сөздеріне Жәкең: «Жақсылық-жамандықты тексереді, кім жүй­рік, кім шабаны екшеледі. Елімнің ер­лі­гімен мақтанамын, сырт дұшпан көрген біз­ді сескенеді. Жалғыз-ақ сен болмасаң таз Құлмамбет, қай ақынға бұл Жамбыл дес береді? Сұраншы, Саурықпен жаудан өл­ген, Халық үшін шәйіт болып жанын бер­ген. Елді қорғап өлгеннің арманы не, қа­лың қазақ құрметтеп соңына ерген», – деп, Қоқан хандығынан Жетісу, Түркістан, Әулие-ата, Созақ, Ташкент, Қырғыз ел­дері­нің атыраптарын орыс әскерлеріне қо­сылып азат еткен,  1860-1866 жылдардағы қа­зақтардың жорық жолындағы ерліктерін ай­тып жеңеді. Сондай-ақ, барынша діни білі­мі мол, молда ақын Доспамбетті де: «Мол­да емессің, соқырсың, зікір айтып зар­лаған… Кедей өлсе үйіне күңіреніп бар­маған. Аттана шауып бай өлсе, қирағаттап құранды, күні-түні сарнаған», – дей келіп, өліні алалайтын құлқын құмар молдалар қылығын айту арқылы жерге қаратады. Замандасы Сарыбас ақынмен айтысқанда, ұлы Мұхтар Әуезов сөзімен айтқанда, «Жам­был екінші бір зор сапаға ауысады… Домалақ, Сұраншы, Саурық үшеуі туралы үш тамаша дастан жырлап шығады». Сарыбастың өзі жеңілгенін мойындайды.

Ұлы жыраудың Абылай, Кенесары мен Нау­рызбай, Сыздық, Исатай, Аманкелді, Бек­болат сияқты қазақ жұртының ел­дік тарихында елеулі орны бар өз қаһар­ман­дарын ғана емес, кейінгі Кеңестік дәуірдің де ерлерін барынша айқын бояулармен же­ріне жеткізе жырлағаны белгілі. Бұл ту­расында оның, әсіресе, Ленин мен Ста­лин, бір мақсаттағы олардың мүдделес серік­тері – Ворошилов, Молотов, т.б. туралы жыр­ларына бүгінгі оқырмандар бұлар қалай дегендей үрке қарайды. Ал енді осы дұрыс па? Мәселен, ақын 1941 жылы 22 маусымда Германия совет еліне шабуыл жасағанда – бұл оқиғаны бүкіл ел басына түскен алапат деп ұғып:

– Асқар таудай еліме,

Байтақ жатқан жеріме,

Шапты фашист дегенде…

Ашуменен аралас

Жырда келді көмейге, –

деп халқына ұран тастайды.

1941 жылдың күзінде «Правда» газе­ті­­нің редакторының өтінішімен қор­шауда қалған ленинградтықтарға арнап атақ­ты «Ленинградтық өрендерім» жы­рын толғайды. Бұл туындының кезінде ленинградтық қаһармандарға қалай әсер еткенін, аспаннан жау самолеттері шүйіліп бомба тастап жүргенде көшедегі плакат болып ілінген сол өлеңді оқып, көздерінен жастары сорғалаған халықтың арасында өздері де жүргенін осы оқиғаның куәсі бол­ған Н.Тихонов, В.Вишневский сынды орыс халқының атышулы қаламгерлері тебірене жазды. Бұл шығармалар сол уақыттағы Советтер Одағындағы ең бір белгілі туын­дылардың қатарында болды. Жамбыл есімі де солай. Ал ана шығармалары ше? Олар­ға да, әсіресе, Ленин мен Сталин тура­лы туындыларға да барша жұрттың ілтипатпен қарағандығында дау жоқ. Ал бүгінде «Ленин­градтық өрендеріме» баяғыдай ілтипат болмағанмен, көпшіліктің бір кездегі ел көсемдеріне арналған туын­­­дыларды еске алысып, елеуресіп қала­тын­дары аз емес. Тіптен керек десеңіз, осы шығармалармен байланыстырып Жамбыл туралы қара сөзбен толғау толғап  кететіндер де табылып калады. Пікірлерінің ішінде әрпіл-тәрпілдері де бар. Сонда бұл қалай болғаны?

Бұл − заманның өзгергенінің белгісі. Бі­рақ әр заманның өзіндік тынысы бар, жы­ры бар. Кез келген дәуірдің жыры, әуе­ні барлық уақытқа бірдей ерекше ас­қақ қалыппен қызмет көрсете беруі шарт емес. Оған солай болмадың деп жыршыны кінәлау, әсіресе, өз заманында бүкіл халқының көкейіндегі ойын тап басып айта білген ақынды ғайбаттау артық. Осы тұрғыдан келгенде, Жамбыл жырлаған заманға бір сәтке көз жүгіртіп өтуге тура ке­леді.

Ақынның «Ленин мавзолейінде» деп аталатын «Күнсіздерге күн болған, жер жүзіне нұр болған, Ақылдың кені да­ныш­пан» дейтін сөздермен басталатын белгілі толғауы мен Сталинді мадақтайтын атышулы «Туған елім» жыры 1936 жылы дү­ниеге келгені белгілі. Бұл тұста қазақ әдебиеті мен өнерінің Мәскеу қаласында онкүндігі өтті. Советтер елі өзінің атақты Конституциясын қабылдау қарсаңында тұрды. Оның алдында елдің басшысы И.В.Сталин 1933 жылдың 7 қаңтарында бірінші бесжылдық жоспардың төрт жыл үш айда аяқталып, елдің ауыр өнеркәсіпті, қара металлургиялы, трактор, автомобиль, ауыл шаруашылық машиналарын,  кеме,  самолет шығаратын, электр өнімдерін, мұнай, көмір өңдіруден ең арттағы елден алға шыққан мемлекетке айналғанын мә­лімдеп,  Орталық комитеттің плену­мын­да баяндама жасады. Арада төрт күн өткенде «Деревняның жағдайы тура­лы» орталық комитет пленумында сөз сөйлеп, сол жылдың 19 ақпан күні екпінді колхозшылардың бүкілодақтық бірінші съезінде кішігірім баяндаманың көлемінде сөз сөйледі. Мұнда күллі шаруалар қауы­мының күй жағдайының жақсарып, ауқаттыларға айналатындығы, әйелдердің ерлермен тең құқықта еңбек ету дәрежесіне қолдарының жеткендігі, орта шаруалардың колхозшылармен, жұмысшылармен одақтастығы мәселелері қозғалды. Ал 1934 жылдың 26 қаңтарында ВКП(б) Орталық комитетінің жұмысы туралы партияның XVII съезінде есепті баяндама жасай отырып, ел басшысы дүние жүзілік капитализмнің тоқырауға түсіп, ал КСРО-ның жыл өткен сайын жетістіктерге жетіп отырғанын нақтылы мәліметтермен баян етті.

Міне, осы кездерде И.Сталиннің сөздерінен кейін халық жер жаңғырықтыра қол соғып, «Сталин жасасын! Біздің көсе­міміз Сталин жасасын! Ура!» деп елдің басшысын мінберден жібермей қоятын болған. Әсіресе, бұл бүкіл елдің өкілдері жиналған колхозшылар Съезі мен XVII съездің тұсында айрықша болған. Демек, сәтті аяқталған бірінші бесжылдықтың авторы Сталиннің бұл кездегі беделінде кемдік жоқ. Елі жақсы көреді. Ал ел ақыны сол жақсы көргендердің сапында, халқының қолын игіліктерге жеткізіп отырған, келешекте одан әрмен табыстармен табыстыратын көсемін жырлап баққан.

Соның бірі −  Сүлеймен Стальский. Со­ның бірі − Жамбыл. Бұлар сол заманның белгілі жыршылары. Ал автономия, облыс, аудан көлемінен әріге үні жетпейтін қан­шама жыршы болған? Сол кезде бел­гілі болғанмен, бұл тұста шығармасы ұмы­тылған қанша қаламгер бар? Оның бар­лығын есептеп шығу мүмкін емес те шығар, керек те болмас. Ал бірақ бір халықтың ғана мақтанышы емес, А.Толстой сөзімен айтқанда, «Совет поэзиясының ақсақалы» болған, Азамат соғысының батыры, Со­вет одағының маршалы С.Буденный тілі­мен айтқанда, «Халық поэзиясының генералиссимусы» атанған алып ақын Жамбыл мұрасын зерделегенде ол өмір сүрген дәуір рухына назар аудармай болмайды. Тіпті, кімнің шығармасын бағамдасаңыз да, қандай мәселеге баға берсеңіз де, оның солай болуына белгілі мөлшерде ықпал етпей тұра алмайтын жайларға көңіл бөлмеу көрегендіктің де, әділдіктің де өлшемі емес.

Ұлы Жамбылдың ұлылығын заман­дас­тары, дәуірі өз орнымен дұрыс бағалай білді. Ақынның 1936 жылы Еңбек Қызыл Ту, 1938 жылы Ленин, 1939 жылы «Құрмет бел­гісі» ордендерімен мадақталып, 1941 жылы СССР Мемлекеттік сыйлығының  лау­реаты  болуы, Республика Жоғарғы Со­ветінің депутаты болып сайлануы да осыған куәлік етеді. Оған жүздеген ақын жыр арнаған. Әлемнің Рабиндранат Тагор, Нексе, Н.Тихонов, т.т. небір алып ойшылдары, қастерлі қалам иелері ақын талантына тәнті болған. Халықта «Ел бол­са ер туғызбай тұра алмайды» деп ай­тылады. Жәкең де сондай дүниеге сирек ке­летін, алып тұлға, шығармашылық ұлы құ­былыс. Елі ұлы Жамбылды, Жәкеңді ұзақ толғатып өмірге әкелді. Ақын сол хал­қына, еліне қаяусыз еңбек етті. Ақын аты, оның айбынды асқақ жырлары, оны өмірге әкелген халық бар жерде мәңгі жасай бермек.

Жұмат ТІЛЕПОВ,
филология ғылымдарының докторы,
профессор.