Қазақтың жанын Абайдай түсінген, қазақтың мінін Абайдай ашып айтқан ешкім жоқ шығар, сірә! Сын айтылмағаннан соң, бойын­дағы мінін кім өздігінен зерттеп, мойындай қояды дейсің. Жалпы, қоғамда қазақтыққа сын дейтін зиялы қане, осы ісім ұят болды-ау деп уайым шегетін кім бар? Бүгінгі қазақта бұрынғы қазақтықтан мінез айырмасы бар ма? Бүгін, балаңа дүркіретіп той жасап бере алмасаң   «ұят»,  атаңның асын тойға бергісіз етіп өткізбесең «ұят». Бәріміз «намысқа» тырысып,  несиеге алсақ та, сенсорлы телефон ұстаймыз. Сырттан қарағанда тым мәдениетті, білімді, жақсы  көрінуге тырысамыз. Ал кімнің болсын ішіне үңілген адамға «менде ғана болсын» деген өзімшілдік пен «не болса ол болсын» дейтін  немқұрайлықты байқау қиын емес.  Қоғам алдындағы үлкен жауапкер­шілік­тен бастап, отбасы мен жұмы­сында өзіне артылатын жүкті, сенім мен үмітті аяқасты етіп, бәріне салғырт қарау бүгінгі қоғамның дертіне айналғаннан сау емес. Десек те, бүгінгі қазақ­тың жан қайғысы бұл емес сияқты. Сонда  жалпақ жұрттың жанын не тербейді? Қазіргі қоғам мен ертеңгі ұрпақ үшін бүгін не істеп жатырмыз? Саясаттанушы Берік Әбдіғалиев, Дін мәселелері жөніндегі ғылыми-зерттеу және талдау орталығы Исламды зерттеу бөлімінің ғылыми қызметкері Бибігүл АЛМҰРЗАЕВА және әлеу­мет­танушы Дәурен СӘКЕНҰЛЫНА осы төңіректегі біраз сауалдарды жолдап көрген едік.

 

---

 

– Дәл бүгінгі күні халықтың кө­ке­йін­де не бар? Қазақтың жаны деген ұғымды қа­зақтың өзі қаншалықты түсінеді? Әлем халықтары өз тұрғысынан осы мәселені нақты қоятыны бар. Біз бұл орайда не істеп жатырмыз? Біздің қателіктерге кім жауапты?

Бибігүл АЛМҰРЗАЕВА:
– Кеңес үкіметінің отарлау саясатынан рухани дағдарысқа ұшыраған қа­заққа әлі де болса ұлттық рухын оятуға бар ынта-жігерімен тырысу керек. Біз бү­гінде тәуелсіз мемлекетпіз. Дегенмен, эко­номикалық, рухани, ақпараттық тұр­ғыда сырттан келетін қауіп-қатер­лердің бар екендігін назарда ұстап, «бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығаратын» ынтымағы­мыз­ды арттыру қажет.

Еліміздің татулығы – бейбіт өмір ке­пілі болса, бейбіт өмір өз кезегінде ұлт пен рухтың, қазақ руханиятының даму кепілі.

Дәурен СӘКЕНҰЛЫ:
– Халықтың көкейінде айтылмай жүр­ген дүние көп. Бәлкім, белгілі бір себептерге байланысты айта алмай жүрген болар… Қазақтың жанын түсіну үшін оның тұрмыс-тіршілігіне үңілу керек. Ұлтымыздың миссиясы туралы сөз еткен біршама қабылданған бағ­дар­ла­маларды, жобаларды есепке алмаған болсақ, Қазақстанда бір ғана ұлттың тұрмысы өзгелерден көш төмен. «Көш төмендіктің» кесірінен бізде белгілі бір комплекстер қалыптасқан. Біздің елде де АҚШ, Еуропа елдері, Үндістан, Жапония және т.б. елдердегідей контраст пен қайшылықтардың бар екенін көресіз. Біз әлі де болса, тіпті тәуелсіздік алғанымызға қарамай өз қандастары­мыздың қысылып, қымтырылып өмір сүріп жатқанын көріп жүрміз. Әлі де болса тәуелсіздіктің қандай болатынын қанымызбен де, жанымызбен де сезіне қойған жоқпыз. Өкінішті.

– Көпшіліктің жаппай көретіні – сабын сериалдар, түрлі шоу, концерт, терең ойға жетелей қоймайтын бағдарламалар. Кейде осы ылғи ән-жыр, айтыс, мақтау ұрпақ­ты неге тәрбиелеп жатқанын біл­мей қалатын да жағдайлар бар. Ал өмір мүлде бас­қа. Айналаң толы тұрмыстық мәселе. Дәл сол кезде көшірме өмірдің кө­рінісі бе­­лең алады. Әлде әлгінде айт­қан сериалдар мен шоулардың халыққа берері бар ма?

Бибігүл АЛМҰРЗАЕВА:
– Кино немесе сериалдар арқы­лы сол ұлттың, елдің, қоғамның өзіндік мен­талитеті мен психологиясын танып білуге болады. Дегенмен, шетелдік се­риалдардың мазмұнында қазақ хал­қы­ның түсінігіне, өмірлік көзқарасы мен ұстанымына, жалпы алғанда дәс­түрлі мәдениетіне жат әрекеттер көрініс тауып жатыр. Мысалы, үнді сериал­дарын­дағы ене мен келін немесе абысындар арасындағы үнемі бітпейтін жанжал, қастандық пен зұлымдық, қулық-сұм­дықтар қалыпты құбылысқа айналған. Адамдар арасындағы матер­иал­дық алшақтықтар мен құқықтық және т.б. кемсітушіліктер үнді фильм­де­рінің ажырамас бөлігі. Сонымен қатар, аталмыш сериалдарда сол ұлттың салт-дәс­түрлері мен көпқұдай­шы­лықты насихаттайтын индуизм дінінің рәсімдері де молынан көрініс табатыны белгілі.

Мұхитдин Исаұлының «Қазақтың ұлттық жалғыз қазақ тілінде сөйлейтін «Үндістан 1» арнасына арнауым» атты бейнетаспасы осы мәселелердің қаупін сезіп, алаңдаушылығынан туындаған. Ол таспада кәріден жасқа дейін көретін мұндай сериалдардың ұлттың, елдің болашағына балта шабатындығы ашына айтылып, кейбір отбасылардың бала тәрбиесіне немқұрайлық танытуы үлкен сынға ұшыраған. Тіпті қазір кіш­кентай балалардың үнді сериалдарына еліктеп, ойын барысында өзге діннің рәсімдерін қайталайтындығын бәріміз көріп жүр­міз.

Ал түрік сериалдарында кек пен өшпенділік, сатқындық сынды келеңсіз әре­кеттерге куә боласыз. Ағайын әрі діндес болған түріктердің фильм-дерінде қылмыстық оқиғалар басым.

Көршілес Ресей елінің кейбір фи­льм­дерінде ерлі-зайыптылар арасында неке тазалығының сақталмауы, некесіз балалардың дүниеге келуі, яғни отба­сы­лық құндылықтарды тәрк ету әре­кеттері қалыпты көрініске айналғаны қашан…

Сериалдарда шытырман оқиғалар арқылы көрініс тапқан жағымсыз, мүл­дем жат әрекеттер мен келеңсіз қы­лық­тарды үнемі көре беру адам санасында «бұл бір дұрыс шешім екен» деген көз­қа­расты нықтап орнықтыра түсіп, қа­лып­ты құбылысқа айналдырары сөзсіз.

Өкінішке қарай жастардың көңілінен шыққанымен, көпшіліктің қолдауына ие бола қоймайтын отандық түсірі­лім­деріміз де жоқ емес. Мысалы, «Келинка Са­бина» және «Побег из аула» сынды се­риалдар комедияға құ­­­рыл­­ғанымен, тәр­биелік және өнегелік мәннен жұрдай. Атал­мыш көрсетілімде жеңіл­тек мінезді жас­тардың әрекеттері көрініс тапқан.

Дегенмен, 24 бөлімнен тұратын «Өмір­дің өзі новелла» атты лирикалық жә­не драмалық оқиғалардан құралған жә­не «Қазақстан» РТРК» АҚ тапсырысы бойын­ша түсірілген «Шырғалаң» атты тәр­­­биелік мәні зор телехикаялар да жоқ емес.

Қытай мемлекетінде өскелең ұрпақ­тың тапқырлығын, жаңалық жаратуына ықпал ететін арнайы бағдарламалар жиі көрсетіледі. Сонымен қатар, ауылшаруа­шылы­ғына, яғни мал өсіріп, оны баптау; бау-бақшамен айналысу; жылыжайлар мен үй жағдайында белгілі бір көкө­ніс­тер­дің өнімін арттыру және т.б. шаруа­шы­лық қажет­тілік­те­рін үйретіп, баулуға ба­ғытталған бағдарламалар да көп. Осыдан кейін, әрине, Қытай мемлекеті эко­номикасы дамыған алпауыт елдердің қа­та­рынан орын алуы таңғаларлық жағ­дай емес.

Дәурен СӘКЕНҰЛЫ:
– Карл Маркс айтпақшы, сананы тұр­мыс билейді. Дәл қазіргідей қысыл­таяң шақта адам ең алдымен үйіндегі бала-шағасын асырау үшін тырбанады. Бай­қап жүрмін, соңғы кездері базар жа­ғалағандар көбейіп кетті. Көресің де, күйінесің. Бір-ақ күнде аумалы-төкпелі тоқсаныншы жылдардың кебін киіппіз… Ал сериалдар мен арзан әзіл-шоуларға қа­тысты жауапты өзіңіз де бердіңіз деп ой­лаймын. Қай телеарнаны қоспа, өң­шең «қиқым», әнші, биші, одан қалды КВН… Анығы, арзан күлкі бізді алысқа апар­майды. Оған қоса, адам био­психо­әлеу­меттік жан екенін ескерер болсақ, адамдардың көбісі мұндай «мәдениетке» тым құмар болуы өзіндік «Менін» осы шы­найы өмірде емес, жасанды әлемде табуында және тоқмейілсушілікке бой алдыруында.

Бірақ қазіргі уақыт жыртыңдап жү­ретін заман емес. Қазір қолыңнан келгенше харекет ететін, керек десеңіз кәсіп бас­тайтын уақыт. Осы уақытқа дейін біз тым мәдениетшіл, әрі тым әдебиетшіл бо­лып келдік. Иә, мұның дұрыс жағы бол­ды. Бірақ ендігі жерде біз тұрмы­сы­мызға да көңіл бөлуіміз керек.

– Басынан талай қиын-қыстау күнді өт­кізсе де, қазақтың торқалы тойы мен то­пырақты өлімі салтын бұзбастан өз дең­гейінде өтіп жататын еді. Ал бүгін той­ды былай қойғанда, өлім-жітімге немесе ас­қа барсаңыз, ысырапшылдыққа бой ұрған халықтың обал-сауапты ұмы­та бас­тағанына куә боласыз. Бәсе­келес­тік деген нәрсенің осы тұсымызға да дендеп енгенін байқайсыз. Бұл күйге түсуіміздің себебі неде, ал ертең салдары қандай болмақ? Біз қалай құндылықтардың орнын ауыстырып алдық?

Бибігүл АЛМҰРЗАЕВА:
– Бүгінгі таңда заман талабы мен сұра­нысына қарай тұрмыс-салтқа да өз­герістер енуде. Соңғы кездері той үс­тінде кейбір асабалар қазақ халқының салт-дәстүріне жат әрекеттерге жол бе­ріп жататыны да жасырын емес. Көрер көзге ұят ойындар ойналып, анайы әзіл-ыс­қақтардың айтылуы қалыпты жағдай­ға айналған.

Ал ас беруде аста-төк ысырапшылдық пен бәсекелетік орын ала бастады. Ысы­рап­шылдыққа орын бергенше, бір тілім нанға зар болған мұқтаж жандардың бар екендігін ескерген әлдеқайда сауапты әрі игі іс.

Осы орайда қайтыс болған жандарға арнап зәулім күмбез тұрғызудың да ысы­рап екендігін атап өткен жөн. Ысы­рапшылдықтың салдарынан қоға­мы­мызды жалған намысқа тырысушылық індеті жайлауы мүмкін.

Дәурен СӘКЕНҰЛЫ:
– Бәріне телеарнадағы теріс түсінік кі­нәлі. Әнші мен әртісті телеарнаға то­пыр­латып шығарып қойған өзіміз. Олар қоғамды «тәрбиелеп» жатыр. Қазір бай­қасаңыз тойхана көп. Қазақ кәсіптің кө­зі осы деп ойлайды. Анығында, бұл қыз­мет көрсетудің бір түрі ғана. Өнім өндіру жоқ. Сосын шашылудың өзі жаман ұғым. Оның салдарын бүгін болмаса да, ертеңгі күні тартатын боламыз. Ме­ніңше, бұл үшін мемлекеттің өзі тү­зелуі керек. «Помпезді», пайдасы аз, ал да­бырасы мол шараларды шектесе шір­кін… Оның есесіне оларға бөлінген қар­­жысы ұлтты ұлт етіп анықтайтын ру­ханият саласына бағыттаса бұдан ұтпа­­сақ, ұтылмас едік.

– Бізде бәрі жаман (әкім де, дәрігер де, мұғалім де, қауіпсіздік қызметкері
де, т.б.), бәрі білімсіз, сауатсыз, жауапсыз де­­ген түсінік қалыптасып үлгерді. Бір-бі­р­і­не қара күйе жаққанды қойып, неге әр­кім өз ісіне жауапкершілікпен қарамай­ды, білім-танымын кеңейтуге тырысып, жұ­мыс барысында ар-ұяттан аттамауды қол­ға алмайды? Осылай кете берсек қай­да барамыз?

Бибігүл АЛМҰРЗАЕВА:
– Иә, бүгінде осындай түсінік­тердің сал­дарынан адамдардың бір-біріне деген сенімсіздік қалыптас­қаны рас. Қа­зақ халқы біраз рухани тоқырау заманын бастан өткеріп, көптеген қиындықтарға қарсы тұрды. Өз ісіне деген жауапсыздық осы рухани дағдарыстың салдары болса керек.

Алайда, осылай кете бермей, бала тәр­биесін мықтап қолға алуымыз керек. Ата-ананың рухани тәрбие арқылы баланы сусындандыруы тұтас елдің тағды­рын шешпек. Тәрбие мәселесі бірінші орын­ға қойылған кезде қоғамның індет­ті мәселелері өздігінен жойылады. Кем­шіліксіз адам болмайтынындай, кем­шіліксіз қоғам да болмайды. Сол себепті орайы келіп жатса сын айту артық емес.

Дәурен СӘКЕНҰЛЫ:
– Бұған бір жағынан ақпараттық шабуыл да кінәлі. Бір дәрігер қателік жі­берсе, ол үшін күллі саланы даттаған дұ­рыс емес. Жалпы сауатсыз, жауапсыз қа­рауға болмайтын мамандықтар бар. Соның бірі – дәрігер. Дәрігер міндетті түр­де білікті болуы керек. Сауатсыз дәрі­гер емделушінің соры. Ал жауапсыз­дық атты ұғым жалпы адамға ғана емес, бір жағынан біздің мемлекетке де тән дү­ние сияқты. Жоғарыдан басталған жауапсыздық, төменнен жалғасын тауып жатыр. Әлі күнге дейін көптеген аза­­­маттар жабайы табиғат заңымен, «адам адамға қасқыр» деген принциппен өмір сүріп келеді. Бәрінікі – «за­маның түлкі болса, тазы боп шал», «заманымыз сондай болса қайтесің» деген бос сылтауға жаба салу. Бұл дұрыс емес. Адамзат баласы әлі күнге дейін қоғам алдында өз ісіне жауапкершілік алғысы кел­мейді. Себебі, бұл жауапкершілік олар­ға ауыртпашылық…

– «Адалдық» деген ұғымды бүгін қа­лай түсініп жүрміз? Бір кездері өліммен тең көретін кей қылықтарды қалыпты деп қа­былдауға етіміз үйреніп бара жатқандай. Көп нәрсені ұят санамайтын, еш нәрседен қы­сылып, қымтырылмайтын дәрежеге жет­­тік. Бұл қазаққа қаншалықты қауіп­ті?

Бибігүл АЛМҰРЗАЕВА:
– Техника мен технологияның қа­рыш­тап дамыған ғасырында рухани құн­дылықтардың артта қалып бара жат­қаны рас. Белгілі бір шекарасы жоқ жаһандану үрдісінің ұлттық рухани және адами құндылықтырға тигізіп отыр­ған әсері көп.

Бабаларымыз ұрпақ тәрбиесіне үлкен мән берген. Қыз ұзатып, келін алар­да да тегіне қараған. Қазақ халқы­ның бойында тұнып тұрған асыл қасиет­тері тән мен ар, рух тазалығы арқылы жалғасын тапқан.

Тәрбие мәселесіндегі солқылдақтық рухани құндылықтардың жұтаңдауы сал­дарынан. Сол себепті де отбасы құн­дылығы мен маңызын қоғам болып насихаттау қажет.

Дәурен СӘКЕНҰЛЫ:
– Біріншіден, «адалдық» деген сөздің түпкі мәніне емес, оның жүзеге асыру фор­масына назар қою керек. Айтпағым, егер де біреуден адалдық тілегің келсе, өзің адал болуың керек. Міне, сондай та­лап­ты біреуге қою алдында, өзімізге қоюымыз қажет.

Екіншіден, біз бұл дәрежеге әлі жеткен жоқпыз. Бірақ күндердің күні жете­міз… Бәрі де мемлекеттен, мемлекеттік идеологиядан басталады. Ал олай болмаса, бәрі бетімен кетеді. Қазіргі күні біз осы «бетімен кетушілікке» жақын тұр­мыз.

– Әңгімелеріңізге рахмет!

---

Берік ӘБДІҒАЛИЕВ

Қазаққа қауіп көп

Қазіргі айтылып жүрген қазақстандық ұлт деген нәрсеге мүл­дем қарсымын. Бұл қазақтың жері, қазақтың ұлты. Сол себепті бұл жерде ең алдымен қазақтың жайы ойлануы керек. Қазір қазақ хал­қы үшін ең бірінші мәселе өз жері мен елін, егемендігін сақтап қалу. Себебі, қауіп көбейіп барады. Біріншіден, кедендік одаққа ендік. Енді орыстармен құқымызды тең қорғай аламыз ба, жоқ па деген күдік бар. Екіншіден, исламдық фундаментализм бізге қауіп төн­діріп тұр. Бірі салафист, бірі уақабист, тағысы-тағы өз ішімізден іріп жатырмыз. Бұл қорқынышты нәрсе. Үшіншіден, ата-бабаларымыз арпалысып келген Қытай. Бұрынғыдай емес, қазір түркі тектес мем­лекеттер әрқайсысы өз алдына ыдырап кетті. Енді олардың басын қосу мүмкін де емес сияқты. Оның дәлелі, орыстар мен түріктердің арасында келіспеушілікке біз араша бола алмай отырмыз. Әрине, шындап келгенде бізге орыстан гөрі түріктер жақынырақ. Қазіргі ха­лықтың көкейіндегі тағы бір мәселе – девальвация. Теңгенің құны күрт төмендеп жат­­са да еңбекақы өскен жоқ. Ал азық-түлік те, киім-кешек, техника, бәрі-бәрі қым­баттау үстінде. Ашығын айтқанда осы күні орыстарға құрылған қақпанға біз де тұты­лып, таяқты орыстармен бірге жеп жатқан жайымыз бар. Біздегі экономикалық дағ­дарыстың қарқыны күзге салым қатты белгі береді. Сол себепті, билік үшін халық ашу­ланбай тұрып тезірек сайлау өткізіп алу тиімді. Қыста. Себебі, жазда жұрт далаға шы­ғып, серпіледі ғой. Ал қыста көп көтеріле қоймайды.
Біз осы уақытқа дейін экономикамызды өзін-өзі асырайтын дәрежеге жеткізе ал­ма­дық. Ал мына көршілес өзбек халқы сол дәрежеге жетті. Біз әлі күнге тамақтың өзін шетелден тасып әлекпіз. Сол себепті әлемдік дағдарыс бізге айтарлық соққы беруде.
Өкінішке қарай, бізде қала қазақтары әлі күнге дейін орысша сөйлейді. Яғни олар қазақ баспасөзін оқиды, қазақша бағдарлама көреді деудің өзі күлкілі. Демек, орыс ұлтының мүддесін көздейтін идеология олардың санасын бұзып жатыр деген сөз. Қазіргі қазақ телевидениесінің өзі қазақтың ұлт­тық идеологиясын өзек етіп жұмыс жасап жатыр дей алмаймыз. Сондықтан қазақ тілді халықтың өзі қазақша арналарды көрмейтін болып барады. Бұл үлкен мәселе. Меніңше ел аумағында тек қана қазақша арналар жұмыс істеуі керек. Орыс тіліндегі арналарды шектеп, тек қазақ тіліндегі арналардан орыс тілінде қызықты бағдарламалар ұсыну керек.
Кезінде «Казахская правда» деген газет шығарған Алдан Айымбетов деген мықты қазақ болды. Сол кісіден: «Неге қазақша емес, орыс тілінде газет шығардыңыз?», – деп сұрадым. Сонда: «Тілі қазақтың жаны да қазақ деген сөз. Ал бұл газет шала қазақ­тар­ды қазақтыққа шақырады, соларды оятуға тырысады», – деген. Осы ұстанымды естен шығармауымыз керек сияқты.
Ал той мен астағы ысырапшылдыққа келсек, халықта «менің жұрттан қай жерім кем» дейтін ұстаным бар. Осы оймен қарызға батса да көршісі мен туысы жасаған тойы мен асын жасай береді. Бұл мәселеге билік тарапынан шектеу қою мүмкін емес. Жас ұрпақты үнемшілдікке мектеп жасынан бастап тәрбиелеу керек. Бірақ мемлекет тарапынан ұйымдастырылып жүрген жиын, тойды қысқарту басты мәселе.
Қазір халықты бұқаралық ақпарат тәрбиелейді. Мәселен, «Ктк» арнасы ертеден кеш­ке дейін біреуді тонады, біреуді өлтірді, дәрігер сауатсыз, мұғалім білімсіз, әкім жауапсыз деп хабар таратады. Оны көргенде мен қандай мемлекетте өмір сүріп жатырмын деп шошисың. Ал «Хабар» арнасын қоссаң, «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» заман келгендей көрінеді. Сол себепті журналистер қауымы халықты тәрбиелегенде билікке деген сенім қалыптастыруға тырысу керек. Екіншіден, сыйластық, түсіністік, ар-ождан мәселелеріне көңіл бөлу қажет. Мемлекетімізге зияны тиетін дүниелерді экраннан аластайтын уақыт жетті. Кинолардың өзін сүзгіден өткізген жөн. Қысқасы, бүгін біз идеология тізгінін басқаларға ұстатып қойып қарап отырмыз.

---

P.S.: Алдыңғы жылы әжеміз дүние салды. Сексеннен асқан қарияны жерге тапсырарда арты той болсын деп балалары жыртыс маталар мен шапан, шекпендерін таратты. Жиналғандардың сондағы жыртысқа  таласқан кейпін көрсеңіз. Өздерінің жаназаға келгенін бір сәт естен шығарып, есік алдын көкпар алаңына айналдырып жіберді.  Ауыл жұртының пейілі мен ниеті бұрынғыдан басқа тәрізді көрінді бір сәт. Қазадан да тойдан қайтқандай бір қап ас арқалай келу қазір әдетке айналған. Сөздік қорымыздағы «ынсап пен ысырап, обал мен сауап, ар мен ұят» сынды сөздер архаизмге айналып кетпесе екен. Інімнің дәптеріндегі дұрыс тасымалдарды қызыл сиямен қате түзеген ұстаздың өзі қателесіп отырғанын түсіндіруге қорқамын. Балада «мұғалімнің өзі білмейді екен» деген түсінік қалыптаспасына кім кепіл. «Кришна құдай маған көмектеседі» деп, басын қылтыңдатып дұға қылатын  құрбымның кішкене қызы көз алдымда тұрып алады. Бүлдіршін саналарды балаң күйінен бүлдіріп алмайықшы…

Айнара АШАН.